Осори давраи мезолит хусусан дар ма[ал[ои со[или Каспb ба таври муфассал тадrиr шудааст. Намунаи барxастаи он бозёфти диrrатангези А.П.Окладников - uори Xабал мебошад. Маълумот ва мадрак[ои аз ин xо бадастомада дар сол[ои охир ба тавассути кашфи боз як махзани ёдгори[ои rадима – uори Замзамчашма афзунтар гардид. Дар табаrа[ои пуршумори маскуни ин uор[о ва дигар ёдгори[ои наздики Каспb да[[о ва сад[о асбобу абзори хурди сангичахмоrb боrb мондааст, ки аз байни он[о, алалхусус, олоти шакли [андасb: rитъаи доира (сегмент), секунxа, шакли мун[ариф (трапетсия) xолиби диrrат аст. Маълумот ва мадрак[ои археологb ша[одат меди[анд, ки дар давраи мезолит ва оuози неолит дар баробари шикори [айвонот сайди мо[b ва uизоuундорb ривоx меёбад. Ёдгори[ои со[или Каспb бо хосияти худ ба маданияти [амонваrтаи Осиёи Пеш rаробат доранд[96].
{ангоми ковиши бошишго[и Тутrавул дар ма[алли сохтмони ГЭС-и Норак осори нодири мезолит ба даст омад. Дар ин xо дар rатори олоти маъмули мезолити Осиёи Пеш (корд[ои сангии якдама, сегмент[о ва u.) олоти даuал-таре низ ёфт шуд, ки он[о мезолити [азора[ои ХIII–VII то милоди Тутrавулро бо маданияти давра[ои сонитари {исор марбут месозанд. Осори Дараи Шeр [ам маконан ва [ам тавсифан ба маданияти номбурда наздик аст. Ин осор дар 20 км шарrтари Тутrавул воrеъ мебошад.
Дар бошишго[и Обикиик, ки дар xои аз rаторкe[и Рангинтоu баромадани ро[и Душанбе – Reрuонтеппа xой гирифтааст, як силсила олоти аxоиби мезолит ёфт шуд.
Аммо осори дар Помир кашфшуда аз ин ёдгори[о ба куллb фарr мекунад. Дар ин xо, дар шароити фавrулоддаи кe[истон, дар иртифои мутлаrи аз 3,5 [азор то 4,2 [азор метр аз сат[и ба[р, баландтарин дар xа[он rарорго[и одамоне ёфт шуд, ки 95 [азор сол пеш зиндагb ба сар бурдаанд (ин сана ба воситаи та[rиrи физикии ангишти оташдони rарорго[и Ошхона муайян гардидааст)[97].
Ин хосиятан маданияти дигарест, ки аз мезолити uарбb ба куллb фарr мекунад. Дар он асосан асбобу олоти дурушт, мисли белча[ои аз санги rайроr сохташуда, ба назар мерасанд, яъне дар ин xо бештар техникаи давраи палеолит [укмфармо буда, аз олат[ои [андасb асаре [ам дида намешавад. Он аслан rарорго[и шикорчиён будааст, ки дар фасли тобистон ба ин ма[алли аз сайд фаровон кeчида меомадаанд. Дар rарорго[и Ошхона чор табаrаи маскун кашф гардид, беш аз 10 [азор олат xамъ карда шуд[98].