Кe[[ои атрофи Суuд пур аз маъданиёт аст. Мувофиrи маъхаз[ои хаттb, баъзеи он[о истихроx карда мешуд. Масалан, маълумоти аниr [аст, ки тилло ва навшодир истихроx мешуд.[851] Тилло на фаrат истихроx мегардид, балки миrдори зиёди он аз Суuд, аз xумла, аз Кеш ва Моймурu содир [ам карда мешуд.[852]
Аз Моймурu инчунин хeлаи металлие мекашондаанд, ки номи онро «латун», яъне хeлаи мису ру[ тарxума кардаанд.[853] Инчунин намак [ам исте[сол карда мешуд. Намакро барои хeрок ва барои та[ияи анxоми зинату ороиш истифода мебурданд. Дар маъхаз[о махсусан намаки ранга rайд карда шудааст, ки аз Моймурu ва Кеш меовардаанд.[854]
Миrдори зиёди истихроxи маъданиёт, пеш аз [ама, таrозои э[тиёxоти дохилb ва фаrат rисман талаботи содирот буд. Материал[ои археологb оид ба ашёи о[анb хеле гуногун аст. Ин гуна материал[о махсусан аз [африёти Панxакент фаровон ба даст омад. Яке аз устохона[ои о[ангарb дар ин xо дар объекти севум[855] падид омад. Устохона аз ду бинои пайваст иборат аст. Дар яке аз ин бино[о дар суфаи паст хуме чаппа шинонда шудааст, ки он вазифаи кeраро адо мекард. Uайр аз ин дигар асбобу анxом [ам ёфт шуд. Ду найчаи думила низ ба даст омад. О[ангарони Суuд барои [осил шудани [арорати баланд ду дамро якбора кор мефармуданд, ки дар натиxа дар дамидан танаффус намешуд, яъне сикли дамиш анxом пайдо мекард (дар омади гап, [алли ин муаммо дар аср[ои миёна дар назди инженерони Европаи uарбb [ам истода буд).[856]
Дар дигар устохонаи о[ангарb (ки он [ам аз ду rисм иборат аст) асосан xои кори о[ангар наuз боrb мондааст. Кeра да[ана ва барои дам додан сeрохе дорад. Андаруни кeра як тeда дажuол. Ба фарши устохона [ам пора[ои о[ан ва дажuол бисёр рехтааст.[857]
Инчунин белчаи кeра, афзори о[ангарb ёфт шуд, ки аз сандон сар карда, то болuаву путку фонаву искана[ои калонеро дарбар мегирад.
Ма[сулоти о[ангарон гуногун буд. Агар яроrу асли[аро ба назар нагирем, анвои он хеле зиёд аст. Ин [ам олоти ме[нат - белу табару дос ва u; [ам масоле[и бинокорию дуредгарb - мех, кашак, тиргак, [алrа ва u. буданд. Аз ашёи о[анини рeзгор корд[ои гуногуни о[анb, сагаки о[анию биринxии тасма[о, пулакчаrои гуногун, rайчb, калид, шамъдон[ои гуногуни биринxию о[анb, xи[ози зебу зинат ва uайраро ном бурдан мумкин аст.[858]
Бо о[ангарb исте[соли яроrу асли[а зич вобаста буд. О[ангарон дар айни [ол яроrсоз [ам буданд, вале аз э[тимол дур не, ки махсус устоёни яроrсоз [ам вуxуд доштанд.
Асли[аи [амлавари суuдиён аз асли[аи дурзану наздикзан иборат буд. Он[о камон[ои оддию мураккаб, шофу шамшер, ханxар, гурз, табарзин доштанд. Воситаи му[офизати бадан сипар, зире[, xавшан ва худ [исоб мешуд. Хонандаро ба маълумоти интишоршудаи [африёт ва асар[ои махсус[859] [авола карда, фаrат [аминро rайд менамоем: ёфт шудани худи яроrу асли[а (масалан, сипару тир аз кe[и Муu, пайкону пулакчаи камон аз Панxакент ва u., инчунин материал[ои зиёди иконографb), ахбори маъхаз[ои хаттb далолат мекунанд, ки яроrсозb со[аи асосии [унармандb буд. Ин миrдори азими яроrу асли[аро фаrат шумораи азими усто[ои яроrсоз тайёр карда метавонистанд. Ме[нати он[о вазнину пурмашаrrат буд, ваrти бисёр ва ма[орати баландро талаб мекард. Барои мисол камони мураккабро гирем. Мувофиrи мадракоти таърихию этнографb, барои тайёр кардани як дона ин гуна камон аз як то ду сол ваrт мерафт. Аз Панxакент ёфт шудани пулакча[ои устухонии танаи камон далолат мекунад, ки ин гуна камон[о дар Панxакент [ам тайёр карда мешуданд. Асли[аи аъёну ашроф, масалан, шамшер ва ханxар[ои он[о, э[тимол, хеле зебу ороиш доштанду асари мукаммали баландсифати санъати [унармандb буданд. Дар асоси он нусха[ои яроrу асли[а, ки дастраси мо гардидааст, метавон гуфт, ки яроrсозони Суuд усули та[ияи яроrу асли[аи шаклан бадеиро аз худ карда будаанд. Дастаи ханxару шамшер[о асари [аrиrии санъат мешуданд, аз металл[ои rиматба[о та[ия гардида, бо усули хотамкорb ва пулакчабандb зинат меёфтанд, ба он[о шакли сари ажда[о ва u. дода мешуд. Баъзе сипар[о [ам ба [амин тариr хеле зебу зинат дода мешуданд.
Афзалияти яроrу асли[аи суuдиён на фаrат дар шакли зебову мукаммали зо[ирии он буд. Аз ин [ам му[имтараш [амин буд, ки яроrу асли[аи Суuд корагар буд. Шe[рати зире[у xавшани суuдиён дар шарrу uарб хеле дур па[н шуда буд. Соли 718 суuдиён чун тe[фа ба Хитой зире[ оварданд. Яроrсозони Хитой дар асоси [амин зире[и суuдиён зире[созиро ёд гирифтанд ва дере нагузашта дар лашкари хитоиён чунин зире[[о пайдо шуданд.[860]
Суuди Самарrанд инчунин макони «ашёи бадеии»[861] баландсифат буд. Номи баъзеи он ашёро мо аз рeи маъхаз[ои хаттb медонем. Ин ашё чилим[ои rиматба[о, атрдон[ои хурди аxоиб мебошанд. Аз Самарrанд, Моймурu, Кеш ба дарбори подшо[они аxнабb чун инъом санг[ои rиматба[о ва ашёи аз санг[ои rиматба[о сохташуда мебурданд. Масалан, аз Самарrанд гулдоне оварда будаанд, ки аз карнелиан сохта шудааст.[862]
Дар расм[ои рeи девор бисёр ашёи заргарb: табаr[о, rада[[о, xом[о ва u. тасвир шудаанд. Баъзе ашёе, ки берун аз [удуди Осиёи Миёна ёфт шудаанд (масалан, табаrи нуrрагине, ки дар де[аи Кулагиш собиr губернияи Перм ёфташуда, ал[ол дар Эрмитажи давлатb ма[фуз аст), низ аз xумлаи асар[ои санъати заргарии суuдиён мебошад[863] ва дар ин табаr са[наи xанги тан ба тан тасвир шудааст. Дигар асари санъати заргарии суuдиён гуфта баъзан [амон табаrеро мегeянд, ки дар он саворе тасвир шудаасту ба тарафи шери ба вай [амлакарда тир мепаронад.[864] Вале ин даъво асоси кофb надорад, зеро хати он суuдb нест ва дар он равшан номи шахсе навишта шудааст, ки бо супориши вай ин табаrро тайёр карда будаанд. Та[лили лингвистb ба аrидае меоварад, ки табаrи мазкур, э[тимол, дар Эрон, дар давра[ои баъди сосониён сохта шудааст.[865]
Ба туфайли [африёт бисёр ашёи заргарb: гeшвора[ои тиллоии олиxаноби аrиrсанги фирeзачашми марвориднигин, ангуштарин[ои нигинашон аз санг[ои rиматба[о ва нимrиматба[о ва шадда[ои мухталифи рангинкамони рахшону пурнур ёфт шуданд, ки мисли шабнами са[арии рeи барги гул партав меафканад.
Дар Суuд [унари бофандагb хеле ривоx ёфта буд. Ба ин бозёфт[ои археологb ва хабар[ои маъхаз[ои хаттb далел аст. Дар Rалъаи Муu rариб 150 намунаи матоъ ёфт шуд. Гарчанде ин матоъ[о хеле фит гаштааст ва тан[о пора[ои он боrb мондааст,[866] ба [ар [ол имкон меди[анд, ки бофти он[о муайян карда шавад. Мувофиrи [исобу китоби М.П.Винокурова, аз 135 намуд матои Rалъаи Муu, ки e тадrиr кардааст, 90-тоаш пахтагин, 44-тоаш абрешимb ва фаrат 1-тоаш пашмин аст (И.Б.Бентович навиштааст, ки «дар байни матоъ[о матои пашмин ни[оят кам мебошад»). Бофти тамоми матоъ[ои пахтагин бофти оддии муrаррарии катонb аст. Худи ресмон суст ресида шудааст, тугуну гире[[ои зиёд дорад, uафсиаш [ам гуногун аст. Худи матоъ он rадар зич нест: дар як см. кв. аз 8–10 тору 10–12 пуд, то 10–14 тору 20–15 пуд ва зимнан намуна[ои дурушттарини он ба катони имрeза монанд. Умуман аз рeи uафсии ресмон, навъи бофт ва зичии матоъ тамоми матоъ[ои пахтагинро ба чор намуд таrсим кардан мумкин. Ягон намуди газвори пахтагини гулдор ёфт нашуд.
Газвор[ои соф абрешимb [ам чор намуд доранд. Бофти аксари он[о мураккаби киперb (фарангb) ё репсb буда, баъзеи он[о катонb ё худ муштараки катонию киперb мебошанд. Газвор[ои абрешимb нисбат ба матоъ[ои пахтагин зичтар аст: дар як см. мураббаъ то 39-40 пуд ва 39-40 тор дорад. Умуман барои бофтани газвор[ои абрешимb бофанда бояд усул[ои мураккаби бофандагиро азхуд мекард. Баъзе газвор[ои абрешимии Rалъаи Муu бо усули бофти матоъ[ои пахтагин бофта шудаанд ва илова бар ин, намуди газвор[ои муштараки пахтагину абрешимb, ки дар боло зикр намудем, ишорат мекунад, ки бофанда[о тадриxан аз усул[ои бофти матоъ[ои пахтагин ба усул[ои бофти газвор[ои абрешимb мегузаштанд. Ба воситаи ресмон[ои гуногунранг дар газвор гул мепартофтанд. Наrши газвор аз rатори маинча[о иборат буд, ки дар миёнxояш гулбарге дорад (чунин газвори гулдор дар расми рeи девори Панxакент [аст). Инчунин наrши кунгура [ам дида мешавад, ки дар миёнxои [ар як теuаи кунгура холе ё тар[и дилшакле ба назар мерасад; uайр аз ин наrши гули чорбарга, наrши рамзии шохаву гулу барг, наrш[ои мураккаби иборат аз rатори доира[о [аст, ки дар дохили доира гулбарге кашида шуда, атрофи онро шохаву баргу гул печонида гирифтааст ва uайраву ва [оказо. Э[тимол, баъзе намуд[ои газвор[ои абрешимb аз Хитой [ам омада бошанд, вале rисми асосии он, бешуб[а, дар худи Суuд тайёр карда мешуд.
Пораи матои пашмин ранги сурх ва рах[ои борики кабудчаи фирeза дорад.
Албатта, барои бофти ин газвор[о дастго[[ои махсус мавxуд буд. Яке аз rисм[ои дастго[и бофандагb - шонаи он аз Rалъаи Муu ёфт шуд (як шонаи бутун ва чанд шикастапора[ои он).[867]
Расм[ои рeи девори Варахша (ва дар омади гап, Панxакент), либоси боён наrшу гули ни[оят мураккаби рангобаранг дорад - аз rатори оддии маинча[ою гулбарг[о сар карда, то тар[и ни[оят печ дар печи доира[о, андаруни он[о расм[ои парранда[о ва гуроз[о кашида шудааст.[868] Дар расм[ои рeидевории Панxакенти rадим матоъ[ое тасвир шудаанд, ки наrши он[о аз сурат[ои шерфил ва парранда иборат буда, гирдогирди он[оро шадда[ои марворид гирифтааст. Либоси ашхоси сурат[ои Афросиёб [ам аз газвор[ои пурнаrшу нигор дeхта шудааст.
Дар музей[ои мамлакат[ои Европаи uарбb намунаи шо[и[ое [астанд, ки дар он[о расми шер[о, гeсфандон ва гулбарг[о [астанд. Ал[ол ин шо[и[ои рангпаридаи зардчаи тиратоб ё зарди паст ё кабуди сиё[ча мебошад. Маълум, ки ранги ин шо[и[о аввал хеле равшану гeё буду бо мурури ваrт, uайр аз ранги кабуд, дигар [ама ранг[о хира шудааст. Масалан, муrаррар гардид, ки замоне ранги ин шо[и[о сабзи баланд, симобb, гулобb, норинxb ва сафеди тоза буд. Баъзе аз ин шо[и[о бутун аст ва андозаи [ар як порчаи он 1,6х2,41 м буда, имкон меди[ад, ки андозаи дастго[[ои бофандагb [ам муайян карда шавад. Ба аrидаи му[аrrиrон наrши комил иборат аз rатори доира[ое буд, ки бо изораи мавxдор фаро гирифта шудааст.
Дар пушти газворе, ки дар ша[ри Юи (Белгия) ма[фуз мебошад, бо сиё[b хате навиштаанд, ки В.В.{еннинг онро чунин хондааст: «дарозиаш 61 ваxаб занданичb». Мутахассиси номии газвор[ои rадимb Д.Шепард ин гуна матоъ[оро дар дигар музей[о [ам ёфта, хусусияти он[оро муайян намуд. Вай нишон дод, ки ин газвор[о аз шо[и[ои хитоb фарrи калон доранд ва ин намуд газвор[оро газвор[ои суuдb номид. А.М.Беленитский ва И.Б.Бентович бо исботу далел[ои иловагb ин аrидаро таrвият доданд. Дар маъхаз[ои хитоb ва дар маъхаз[ое, ки воrеа[ои истилои араб[оро тасвир менамоянд, дар бораи газвор[ои абрешимb бисёр сухан меравад (яке аз намуд[ои он шо[и[о «занданичb» ном дошт).[869]
Мо дар болои дeхти либос[ои мардонаву занона, дар бораи намуд[ои он ва u. таваrrуф намекунем. Фаrат [аминро мегeем, ки аз рeи расм[ои рeи девор [амаи он[оро равшан муайян кардан мумкин аст.[870]
«Суuдиён, - менависад И.Б.Бентович, - чармгариро наuз медонистанд». Мешии хушсифати олиxаноб ба xои коuаз мерафт. «Масалан, [уxxати маш[ури арабb (аз Rалъаи Муu.- Б.U.) ма[з дар чунин мешb навишта шудааст. Чарми зардчатоби тунук рeкаши сипари чeбин гардидааст. Пора[ои rуттичаи чeбин [ам бо чарми сиё[и заррингул рeкаш шудааст. Сарпeши сабади чоркунxа [ам як rабат чарми ранга дорад. Мeзае xолиби диrrат аст. Дeхти он айнан дeхти [амон мукки[оест, ки дар кe[истон тоxикони имрeза мепeшанд.[871] Маълум, ки uайр аз ашёи чармини дар [уxxат[ои Муu зикршуда чармгарон афзори аспу ароба, тасма, uилоф барин чиз[оро [ам тайёр мекарданд. Дар [уxxат[ои хаттии Rалъаи Муu «пeсти гeсфанд», «пeсти барра» ном бурда мешавад, агар гап аз чарм равад, онро боз [ам тасниф карда, «пeсти о[у», «пeсти гови rисир», «пeсти xавона» гуфтаанд, пeсти ранга [ам зикр шудааст.[872]
Мухтасар бошад [ам, тамоми навъ[ои [унармандиро тавсиф кардан аз имкон берун аст. Фаrат [аминро rайд менамоем, ки [унар[ои устухонтарошb, наxxорию дуредгарb, кулолb ва u. хеле тараrrb карда буд.
Ривоxи [унармандb, алалхусус, ривоxи [унармандb дар ша[р боиси равнаrи [ам савдои дохилb ва [ам савдои хориxb гардид. Якчанд маъхаз[о менависанд, ки суuдиён дар тиxорат «ма[орат» доранд. Таълими бача аз панxсолагb сар шуда, аввал савод меомeхтанд, сипас, баъди ба синни муайяни балоuат расидан ба он[о тиxоратро ёд медоданд. Xавонон 20-сола шуда, барои тиxорат ба мамлакат[ои хориxа мерафтанд. Маъхаз[о хабар меди[анд, ки «аксари мардум ба фоида раuбати зeр дорад».[873]
Савдои хориxb бо ро[[ои бисёр ба мамлакат[ои шарr ва uарб, инчунин ба а[олии дашт[ои шимол бурда мешуд. Масалан, робита[ои тиxоратии Осиёи Миёна ва Византия хеле равнаrу ривоx дошт. Як rисми ин тиxорат ба воситаи Эрон ва rисми асосии он ба воситаи Кавкази шимолb анxом дода мешуд. Ба Суuд аз Византия шо[b меоварданд. Дар Суuд аз рeи намуна[ои он[о шо[и[ои аxоиб мебофтанду боз ба uарб бурда мефурeхтанд. Дар саuонаи Мошенная Балка (дар Кавкази шимолb) пораи шо[ии суuдb ёфт шуд, ки таrлидан ба шо[и[ои Византия бофта шудааст, вале аз рeи бисёр хусусият[ояш маълум, ки шо[ии суuдb мебошад.[874]
Аз «ро[и абрешимb»-и Кавкази шимолb на фаrат шо[иворb, балки бисёр дигар мол[о кашонда мешуд. Дар ин бобат табаrи византb, ки аз атрофи Кунгур ёфт шуд, xолиби диrrат мебошад. Бешакку шуб[а, тасвироти онро торевт[ои византb кандаанд. Византb будани табаrро [амин [ам тасдиr мекунад, ки дар он мe[ри устои византb [аст. {амоно табаr дар Византия дар чоряки дувуми асри VI сохта шудааст. Сарфи назар ба [амаи ин дар табаr бо хатти суuдии бухороb «подшо[и Бухоро фалонb» канда шудааст. Мувофиrи та[лили палеографb, хат ба охири асри VI ва аввали асри VII тааллуr дорад. Пас маълум мешавад, ки ма[сули усто[ои византb баъди тайёр шудан дере нагузашта то ба Суuди Бухоро расидааст[875].
Бисёр мол[ои суuдb - аз санг[ои rиматба[ову ашёи он сар карда, то матову газвор[ои аxоиб ба Осиёи Марказb ва ба Хитой бурда фурeхта мешуд.
Хуллас, [аxми савдои берунb хеле калон буд. Дар баробари он савдои дохилb [ам ривоx меёбад. Дар ин бора хеле бисёр сикка зада шудани танга[ои мисин, алалхусус, танга[ои биринxb ша[одат меди[ад.
Муомилоти пул дар аср[ои V–VII Суuд дуруст тадrиr нашудааст. Бисёр танга[о, масалан, танга[ои димнаи Варахша то ба [ол нашр нагардидааст. Аз асри V сар карда, дар Осиёи Миёна танга[ои нуrрагине бароварда мешуд, ки он таrлид ба танга[ои сосонии Пирeзи I (сол[ои 459–484) буд. Дар водии Зарафшон чанд ганxинаи ин танга[о ёфт шуд (дар [ар як ганxина сад[о дона танга буд). Uайр аз ин танга[ое буданд, ки таrлидан ба танга[ои сосонии Варахрани V (сол[ои 420–438) бароварда мешуданд. Сонитар ин танга[о дар Суuди Бухоро воситаи асосии муомилот мешаванд. Ин танга[оро одамон «дирам[ои бухорхудотb» ё «танга[ои бухорхудотb» меномиданд. Шарrши-носи рус П.И.Лерх[876] оид ба ин танга[о махсус асар навиштааст. Сипас, он[оро бисёр нумизмат[о, аз xумла Д.Уокер[877] ва Р.Фрай[878] тадrиr карданд. Забоншиносон ба кушодани рамзи хати рeи танга[о машuул шуданд. Ба аrидаи {еннинг, дар рeи танга[о «Шо[и Бухоро» навишта шудааст.[879] Нумизмат[о мувофиrи санаи сикка танга[оро ба гурe[[о тасниф намуданд; дар бораи макони сикка зада шудани он[о тахмин[о [аст, вале ал[ол ягон rарори rатъb нест.
Масалан, дар Суuди Самарrанд дар муомилот танга[ои ма[аллии биринxb буданд, ки хати суuдb ва дар рeи худ расми ду одамро доранд. Вале пули асосb ин танга[о не, балки танга[ое буданд, ки дар миёна сeрохи чоркунxае доранд ва аз чоряки дувуми асри VII сикка зада мешуданд. Чи rадар бисёр будани ин танга[оро [амин факт равшан мекунад, ки аз як худи [африёти Панxакент чандин [азор ин гуна танга ёфта шуд. Дар рeи танга ду аломат [аст, ки гeё «герб»-и подшо[иро ташкил меди[анд ва дар пушти танга номи подшо[ ва унвони вай сабт шудааст. Аз рeи гуногун будани вазну андозаи ин танга[о, ки дар давра[ои гуногун [ар хел мешуд, гуфтан мумкин, ки танга[ои мазкур чанд rимат дошт.
Тангаи тилло, аз рeи ахбори маъхаз[ои хаттb, дар муомилот иштирок надошт, гарчанде дар катиба[ои суuдb «динор» ном истило[е дучор мешавад, ки ба маънои «тангаи тилло» омадаасту чун меъёри ба[ои ин ё он чиз хизмат мекард.
Дар [уxxат[ои Rалъаи Муu аксаран танга[ои нуrрагин - дир[ам[о зикр шудаанду тан[о як бор тангаи мисро ном бурдаанд.
Ин [олат ба таркиби танга[ои аз Панxакент ёфтшуда [еx мувофиr намеояд, зеро дар Панxакент аз [ама бештар танга[ои биринxb ёфт шудаанд. Аз афти кор, дар рeзгори рeзмарра ва харидуфурeши бозор асосан танга[ои биринxиро кор мефармуданд, ки ин аз равнаrи муомилоти пулb далолат мекунад; агар пули доду гирифту харидуфурeш хеле калон бошад ва ё арзиши харидуфурeшро дар [уxxат rайд карданb шаванд, дар ин сурат арзишро бо танга[ои нуrра – дир[ам[о ифода мекарданд.
Ба rудрати иrтисодии Суuд [амин чиз далолат мекунад, ки танга[ои ихшид[ои Суuд дар xой[ои хеле дур аз Суuд ёфт шудаанд.