Дар тадrиrи давра[ои аввали таърихи асримиёнагии Суuд кашфиёту тадrиrот[ои археологb чунон маrому а[амиятеро со[иб аст, ки зо[иран ин гуна маrому а[амияти он[о дигар дар [еx куxо ба назар намерасад. Мо бор[о ба ин гуна мадракоти археологb истинод кардем. Дар болои материал[ое, ки аз Rалъаи кe[и Муu ва аз Панxакенти rадим ба даст омадаанд, андак муфассал таваrrуф мекунем.
А[ли де[аи Хайробод (дар [удуди райони Айнb) аз давра[ои rадим xоеро медонистанд, ки онро «Rалъаи Муu» мегуфтанд ва ин ном дар адабиёти илмb ба шакли «Rалъаи кe[и Муu» маъмул шуд. Дар ибтидои сол[ои 30-юм а[ли де[а ба ин xо бисёр омадурафт доштанд ва, инак, ба[ори соли 1932 Xeраалb ном подабон як сабад ва дар он як вараr коuази абрешимb ёфт, ки ба кадом як хати аxоиби uалатb ким-чи[о навишта шуда буд. Хатро на ма[мадоно[ои де[а ва на а[ли саводи Eротеппа хонда натавонистанд. Тирамо[ ин хабар ба гeши котиби райкомпартия Абдул[амид Пeлодb расид, ки ба таъриху маданияти rадим майлу раuбати зeр дошт. Вай бо як дидан пай бурд, ки вараr вараrи оддb не ва онро фавран ба Душанбе фиристод. Айнан дар [амон ваrт, яъне соли 1932 бо таклифи КМ Партияи коммунистии Тоxикистон ва [укумати республика, бо rарори Президиуми АФ СССР Базаи тоxикистонии АФ СССР таъсис ёфта буд. Аввалин ро[бари он шарrшиноси оламшумул С.Ф. Олденбург таъин шуд. Мутахассисонн База муrаррар карданд, ки хат ба забони eйuурb ё суuдb навишта шудааст ва ба[ори соли 1933 расми дастнависро ба эроншиноси номии советb А.А.Фрейман доданд. Вай муrаррар кард, ки хат ба забони суuдb ва бо [уруфоти суuдb навишта шудааст. Бозёфти подабон кашфиёти бузурги илмb гардид. Осори катибаи суuдиён хеле пеш [ам маълум буд (он[о аз Туркистони шарrb ёфт шуда буданд). Соли 1932 катибаи суuдb ма[з дар хоки худи Суuд ёфт шуд – оре, хати суuдb аз худи Суuд баромад – аз ин хабар дили кадом олим ба тапиш намеомад![888]
А.А. Фрейман ба Душанбе омад, бо нусхаи аслии хат шинос шуд, таърихи ёфта шудани онро ба тафсил пурсида гирифт ва инак, аrидае пайдо шуд, ки дар назари аввал гeё хаёли хом менамояд - дар xои ёфтшудаи хат бояд боз дигар хат[о [ам бошад. Бо масли[ати А.А. Фрейман ба Rалъаи Муu як гурe[ ходимони базаи тоxикистонии АФ СССР рафтанд. А[ли республика бо иштиёrи тамом мунтазирии кашфиёти нав гардид. А. Пeлодb дар чунин шароит тобистони соли 1933 ба кофтуков сар кард. Албатта, гуфтан даркор, ки вай археолог набуд ва э[тимол, дар ин кор са[ву uалат [ам карда бошад, вале [ар чи [ам набошад, ба uайрату xидду xа[ди вай rоил шудан даркор. Мо[и июл зиёда аз бист [уxxат ва чанд ашёи моддb ба даст омад. Совети Комиссарони Халrи РСС Тоxикистон барои давом додани [африёт rарори махсус rабул карда, маблаuу восита[ои лозимиро дод.
Тирамо[и [амон сол ба сари [африёт котиби илмии Базаи тоxикистонии АФ СССР А.И.Василйев бо як гурe[ олимону мутахассисон омад. Ана [амон ваrт ба кофтукови rалъа шурeъ карданд; А.И.Василйев боз 21 дастхат ёфт. Бо rарори идора[ои ро[барикунандаи Тоxикистон мо[и октябр як экспедитсияи калону мукаммал таъсис дода шуд, ки ро[бари он А.А.Фрейман буд. Ноябри соли 1933 А.И.Василйев дар [айъати [амин экспедитсия Rалъаи кe[и Муuро кофтуков кард. Сонитар (дар соли 1947) Л.Воронина кори А.И.Василйев сар кардаро анxом дод.
Кe[е, ки дар болои он харобаи rалъа xой дорад, як [арсанги босалобати яклухти [аштодметраест, ки дар со[или чапи дарёи Зарафшон, дар rарибии бо он [амро[ шудани дарёчаи Rум воrеъ гардидааст. Се тарафи ин харсанг об ва тарафи чорумаш ро[и росту фарози мушкилгузар мебошад. Майдончаи болои кe[ замоне девори сангин доштааст ва rалъа ба ин сабаб rариб тамоман фат[нопазир мешуд. Дар ин майдонча харобаи биное менамояд, ки замоне дуошёна будааст. {ангоми оuози [африёт фаrат хароба[ои ошёнаи якум менамуду бас. Иморат шаклан росткунxаи нобаробаре буду па[лу[ои он 18,5–19,5 м буд. Ошёнаи якум чунин бино[о дошт: чор хонаи дарозу борик, ки ба rадди иморат баробар буданд (бари [ар як аз ин хона[о 1,9-2,25 м) ва дар ши-моли ин хона[о долони аз ин [ам бориктари кeндаланге буд, ки тамоми он чор хонаро ба [ам мепайваст. Аз ин долон даре ба берун кушода мешуд. Та[-курсии девор[о аз хишти пухта ва сардевори[о аз хишти хом буд. Худи бино калон нест. Ягон зебу ороиш надорад ва як rалъаи муrаррарии дидбонb аст.
Дар рафти [африёт маълум шуд, ки [уxxат[о (шумораи он[о аз 80 гузашт ва аз xумлаи он[о 74-тоаш суuдb буд) дар баландии 50-70 м аз фарш, дар таги шикастапора[ои фурeрафтаи шифт хобидаанд. А.И.Василйев дуруст тахмин кард, ки бино аслан дуошёна буду [уxxат[о дар ошёнаи дувум меистоданд. Дар рафти [африёт на фаrат [уxxат, балки бисёр ашёи маданияти моддb низ ба даст омад ва номгeи он[о ба 400 расид. Алалхусус, сафолот бисёр аст. Ашёи бофта - сабад[ои гуногун xолиби диrrатанд. Ин сабад[о ни[оят бо [авсала бофта шудаанд ва тарзи бофти он[о бо бофти тоxикони Помир шабо[ат дорад.
Ашёи чeбинро махсус rайд кардан даркор – карсону табаr, тугмаву сагак, белу rошуr барин чиз[о хеле бома[орат сохта шудаанд. Сандуrчаи чeбине кирои зикр аст, ки бо чарми сиё[и тунук рeкаш гардидааст ва дар сарпeши он ба шакли ситора[ои [аштгeшаи сурх наrши аxоибе [аст. Дигар ашёи нодир сипари чeбин аст, ки низ рeкаши чармин дорад ва дар рeи он сурати рангоранги аспу савори мусалла[ кашида шудааст. Матоъ[ое, ки аз он xо ёфт шудаанд, асосан пахтагb, абрешимb ва пашмb мебошанд. Алалхусус, саргирак[ои тeрb xолиби диrrат аст, ки аз ресмони пахтагb бофта шудааст ва осори баuоят аxоибу олисифатва бе[амтою бесобиrаи санъати тeрбофии Осиёи Миёна мебошад.[889] Аз xумлаи асбоби xангb uайр аз сипаре, ки дар боло зикр кардем э[тимол, ин сипари xангb не, балки сипари маросимb [ам бошад), боз uилофи чeбини ханxар, пайкон[ои о[анb, тир[ои найb, чeбb ва чeбунайиро номбар кардан даркор. Инчунин ашёи шишагин, шаш дона танга ва боrимонда[ои зироат ёфт шуд.
Тамоми ин бозёфти фаровон дар бораи хусусияти маданияти моддии суuдиён бори аввал маълумоти муфассал дод ва кашфиёти [уxxат[ои хаттb, ки бозёфти беамсоли даврон [исоб мешуд, дарак медод, ки баъди кушодани рамзи он роxеъ ба таърих ва маданияти маънавb мадракоти гаронба[о ба даст хо[ад омад. Ба шарофати ме[нати пурмашаrrату шадиди А.А.Фрейман кушодани рамзи дастхат[ои суuдb оuоз ёфт ва ин корро шогирдони вай М.Н.Боголюбов, В.А.Лившитс, О.И.Смирнова анxом доданд, матн[ои арабиро И.Ю.Крачковский ва В.А.Крачковская хонда, шар[ доданд.
Тадrиrи ин материал[о имкон дод, ки санаи бунёди Rалъаи Муu ва давраи исте[соли ашёи он аниr муайян карда шавад. Ро[намо як [уxxати арабb шуд, ки дар матни он В.А.Крачковская ва И.Ю.Крачковский зуд номи «Дивасти»-ро хонданд (суuдиёнро «Диваштич», «Диваштак» мегуфтанд) ва ин ном дар маъхаз[ои роxеъ ба Осиёи Миёнаро истило кардани араб[о зикр шудааст. И.Ю.Крачковский баъди 10 соли ин кашфиёт дар китобаш «Над арабскими рукописями» («Дар сари дастнавис[ои арабb») тафсилоти воrеаро хеле аниrу даrиr ва бо обуранг тасвир кардааст. Дар хотима вай гуфтааст: «Дар [аrиrат, номи Диваштич мифто[и тамоми кор гардид – яъне на фаrат хати арабиро фа[монда дод, балки барои тадrиrи [уxxат[ои суuдb заминаи муста[кам фаро[ам овард. Диваштак [окими суuдиён будаасту ма[з боrимонда[ои архиви вай дар Rалъаи Муu ба дасти экспедитсия афтодааст. Номи дигар волии араб, ки Диваштич мактубро ба вай ирсол карда буд, ба осонb муайян шуд ва ма[з [амин ном имкон дод санаи мактуб аниr карда шавад ва он соли садуми [иxрb, яъне таrрибан сол[ои 718–719 будааст».
Аллакай феврали соли 1934 дар Ленинград, дар маxлиси Академияи фан[о, ки ба экспедитсияи Rалъаи Муu бахшида шуда буд, натиxаи он, аз xумла, аввалин кeшиши кушодани рамзи дастнавис[ои суuдb ва хондани [уxxат[ои арабb арз карда шуд. И.Ю.Крачковский хеле дуруст гуфтааст, ки: «...Ин тантана буд, тантанаи экспедитсия буд, ки илмро бо маълумоти бесобиrа uанb кард, ин тантанаи илм буд, ки rудрати худро равшан нишон дод ва дар пеши назари [ама дониши моро ба зинаи баландтаре баровард.[890]
Фаrат [аминро илова кардан даркор, ки ба ин тантана [ам як подабони оддb ва [ам котиби райкомпартия ва [ам ро[барони идора[ои республикавb ва [ам шарrшиносони оламшумули советb са[ми худро гузоштанд.
{амаи ин диrrати олимонро ба [авзаи болооби Зарафшон кашид. Дар он ваrт[о дар Тоxикистон муассиса[ои археологb вуxуд надоштанд, вале олимоне буданд, ки мехостанд гузаштаи республикаро тадrиr намоянд. Яке аз [амин гуна одамони ташаббускор археологи кишваршинос В.Р.Чейлитко ном шахси кордони боuайрате буд. Вай сол[ои 1934-1937 [авзаи болооби Зарафшонро тадrиr карда, аз xумла, дар Панxакенти rадим андак [африёт гузаронд. Аз ахбори мухтасару беробитаи газета[о дар бораи ин [африёт маълумоти муфассал гирифтан мумкин не, вале шуб[ае нест, ки натиxаи ин [африёт хеле хуб буд. Вале тавсифи бозёфт[о бисёр камбуди[о дорад. Аммо дар айни [ол бояд иrрор кард, ки В.Р.Чейлитко а[амияти димнаи Панxакенти rадимро дуруст муайян намуд ва ояндаи онро низ дуруст пешгeb кард, ки ба туфайли тадrиrоти ин димна як ша[ри калони бутун падид меояд, ки пеш аз истилои араб[о вуxуд дошт ва ба ин ша[р «таъсири аср[ои минбаъда нест, зеро баъди дар ибтидои асри VIII хароб шудан мардум дигар ба ин xо манзил накарданд. Ба туфайли [африёт бисёр асар[ои санъат, тамuа[о ва сафолот ёфт шуд.
Вале тадrиrи илмии Панxакент фаrат пас аз 10 сол оuоз ёфт. Соли 1946 «Экспедитсияи археологии суuдшиносии тоxик» ном экспедитсияи калони илмb ташкил карда шуд. Дар кори экспедитсия се муассиса - Институти таърихи маданияти моддии АФ СССР, Филиали тоxикистонии АФ СССР ва Эрмитажи давлатb ширкат доштанд. Аъзо - корреспонденти АФ СССР, забардасттарин шарrшинос ва археологи советb, шогирди В.В.Бартолд-А.Ю.Якубовский ро[бари экспедитсия таъин карда шуд. Вай соли 1946 бо як гурe[ олимон ба Панxакент омад. А.Ю.Якубовский димнаро бодиrrат тафтиш кард ва бо маълумоти В.Р.Чейлитко шинос шуда, ба хулосае омад, ки дар ин ма[ал [африёти калон ташкил намудан зарур аст. Вай [амин нуктаро дар назар дошт, ки «Панxакенти rадим дар замони ислом вуxуд надошт». А.Ю.Якубовский мехост маълумоте xамъ кунад, ки он имкон ди[ад дар бораи ша[р[ои то истилои араб вуxуддошта аrидае баён карда шавад. Вай масъалаи тадrиrи Панxакенти rадимро аз гeшаву канору тангкeча[ои сарбастаи кишваршиносb берун бароварда, ба шо[ро[и илми советb [идоят намуд. То вопасин дами худ (соли 1953) А.Ю.Якубовский ро[бари [африёти Панxакент буд. Баъди сари вай ба [африёт М.М.Дяконов ро[бар шуд (вафоташ соли 1954), аз соли 1954 ро[бари [африёт А.М.Беленитский мебошад.
Хароба[ои Панxакенти rадим 60 км шарrтари Самарrанд, дар канори Панxакенти имрeза xой гирифтааст. «Дар [амин xо, дар со[или баланди Зарафшон димна воrеъ аст. Пеш аз [африёт ин xо замин[ои лалмb буду дар вусъати майдони лаби дарё тар[и базeр аёни девори rалъа ва бурx[ои он ба назар мерасид. Агар кас ба болои яке аз ин хароба[ои бурx[о барояд, сат[и худи димнаро медид, ки он майдоне буд пур аз теппаю дeнгию дeнгича[ои гуногунсохту гуногуншакл. Ин майдони худи ша[р буд, ки сонитар ба он истило[и ша[ристонро нисбат доданд. Вусъати ша[ристон 19 га ва масофаи гирдогирдаш 1750 м аст. Девори ша[ристон фаrат дар шимол ва шарr рост аст, дар xануб ва uарб бошад, ба пастию баландии ма[ал мувофиr шуда, каxу килебу пастубаланд мебошад. Дар тарафи uарбии ша[ристон бошишго[и [оким – арк xой дорад, ки замоне бо девор[ои rалъа як исте[коми томро ташкил медод. Арк дар болои теппаи 30-метра воrеъ буда, аз ша[ристон бо сое xудо аст. Дар тарафи шарrb ва xанубу шарrии ша[ристон [авли[ои наздиша[рb xой дошт, ки он гeё ибтидои работ[ои ша[р[ои давраи мутараrrии аср[ои миёна буд. Дар xануби ша[ристон чанд теппача[о [аст, баъди [африёт маълум шуд, ки он[о новус[ои зардуштb будаанд. Пас, rабристон [ам дар [амин xо будааст.
Ша[ристон кeча[ои бисёр дорад. Бари кeча[ои ша[р 3–5 м буда, он[о го[ мутавозb мераванд ва го[ ба [ам пайваста мешаванд. Дар ду тарафи кeча ма[алла[ои сершумор, дeкону устохона[ои бисёр xой дошт. Масалан, дар яке аз кeча[ое, ки шартан № 3 номида шуду ба тeли 100м муфассал тадrиr гардид, дар як тарафаш ма[алла[ои ХIII ва VI ва дар тарафи дигараш ма[алла[ои III, ХХ, VII ва ХVI ёфт шуд, ки [ар яке аз да[[о [авли[о ва зиёда аз 100 бино иборат аст.
Масалан, ма[аллаи истиrоматие, ки шартан «объекти III» ном гирифт, дар гeшаи шимолу шарrии ша[р xой дорад ва росткунxаи таrрибан дурусте мебошад, ки аз шимол ба xануб тeл кашида, андозааш 190х35 м аст. Тарафи uарбии ма[алла дар тeли 100 м ба шакли девори яклухт аст, ки панx дарвоза ва як айвон дорад, вале [амин ки ба xануб тоб хeрд, шаклаш дигар мешавад. Тарафи шарrии ма[алла хеле бисёр дарвозаву айвон дорад. Ба аrидаи О.Г.Болшаков, тамоми ма[алла аз [ашт [авлb иборат буда, дар [ар як [авлb 10–15 иморат [аст.[891]
{авлb аз бинои болохонадор иборат мебошад, ки аз хонаи поён ба хонаи боло бо ро[и моил ба баландb баромадан (пандус) мумкин аст. Маркази [авлb толори калони чоркунxа мебошад. Девори uафсу баланди бедарвоза як [авлиро аз дигар [авлb xудо кардааст.
Сохти объекти VI–ХIII назар ба объекти III он rадар ботартиб нест. Бино[ои ин [авлb ба девори rалъа пайваст буда, дар гардиш[ои он xой[ои холb мондааст, ки мисли рeйдарича[о мебошад. Б.Я.Ставиский дар ин xо бисёр [авли[оро муайян намудааст, ки ошёнаи якуми он[о аз чор то да[ хона доранд. Дар якчанд аз ин [авли[о толори калони ташрифот [аст, ки ба он долони шервонисаrф мебарад, uайр аз ин чанд хона[ои иловагb дорад ва барои ба ошёнаи дувум баромадан баромадго[и моили зинамонанд сохта шудааст. {амаи ин [авли[о ба [авлии объекти III монандb дорад.
В.Л.Воронина муайян кардааст, ки иморати [ар як [авлb ба ду таrсим ме-шавад: ба хонаи ташрифот ва хонаи истиrоматb. {авли[ои бойтар дарвоза-хонае доштанд, ки ба намуди айвон сохта шуда буд. Хона[ои поён одатан шервонисаrф ва шифти он[о хеле баланд буд (то 5 м) ва таг-таги девор барои хуфтухоб суфа[о сохта шуда буд. Хона[ои поён андак ториктару салrинтар ва хона[ои боло равшантару сабуктар сохта мешуду, э[тимол, хона[ои тобис-тонb буданд ва ба он ба воситаи баромадго[и моил ё бо зина ба баландb баромадан мумкин буд. Чb тавре дар боло [ам rайд кардем, маркази ин [авли[о толори калони чоркунxае мебошад (андозаи он[о ба [исоби миёна 50-80 м2). Гирдогирди даруни толор суфа дошт ва суфаи рeбарeи дари даромад баланду барxаста буд. Шифти толор аз чeби муrаррарb буда, ба чор сутун такя мекард ва дар миёнxо равзан дошт. Саросари девор[ои толорро пур аз наrшу нигор ва танаи сутун[оро кандакорb мекарданд. {айкал[ои чeбин [ам дар ин толор[о меистоданд.
{ар як ин гуна [авлb бошишго[и ашрофе мебошад, ки барои истиrомати худи со[иби [авлb ва а[ли хонаводаи вай хона[ои зиёде дошт, барои хизматгорону анбору ошхонаву ва u. низ хона[о буданд (баъзан он[оро аз хона[ои асосb xудо месохтанд) ва инчунин толори ташрифот буд, ки он вазифаи ме[-монхонаи [авлии бойи аср[ои ХIХ ва аввали ХХ-уми тоxикро иxро мекард.
Дар rатори ин гуна [авли[ои калон дар ма[алла[о [авли[ое буданд, ки толори ташрифот надоштанд; хеле хоксорона ва [атто фаrирона буданд ва, зо[иран, дар ин [авли[о ша[риёни rаторb зиндагb мекарданд.
Яке аз [авли[ои объекти VI сохти махсус дорад. Дар ин [авлb чор толори ташрифот [аст, аз xумла, толори росткунxаи ташрифот, ки андозааш 12,7Х7,9м мебошад. Дар ин толор 100 rол ёфт шуд, дар байни расм[ои рeи девор лав[и нардбозb [ам кашида шудааст. В.Л.Воронина мегeяд, ки ин толор «толори махсуси бозb буд», вале ин гапи eро исбот кардан мумкин набошад [ам, ба [ар [ол xои шуб[а нест, ки ин [авлb [авлии xамоатb буд.
Сохти [авли[о бетаuйир намемонд. Он[оро васеъ мекарданд, бор[о аз нав месохтанд.
Дар сол[ои охир муайян шуд, ки хона[ои ало[ида-ало[идаи (баъзан иборат аз ду rисми) сари кeча[о, ки бевосита ба кeча дар доштанд, чb гуна хона[о будаанд. Дар xои тадrиrшудаи чоркeча зиёда аз чил адад ин гуна хона[о баромад. Дар баъзе ин гуна хона[о кeра, пора[ои пахшшудаи о[ани гудохта, дош[ои пури дажuол ва дигар осори касби [унармандb падид омад. Дар [амин хона[о нисбат ба дигар навъ хона[о танга бисёр ёфт шуд. АМ.Беленитский мегeяд, ки ин хона[о устохона ё дeкон мебошанд ва ё [ам устохонаву [ам дeкон мебошанд ва ин иддаои eро беасос гуфтан мумкин нест.
Як силсила ин гуна хона[о пайваста ба як [авлии хеле бой сохта шуда, дар пеш майдончае дорад, ки ба кeча мебарояд ва шумораи он хона[о ба 11 мерасад. Пеши тамоми ин 11 хона як айвон дошт. Бозорxой[о дар rади кeча[ои ша[р воrеъ буданд. Чунончи, дар давраи мутараrrии аср[ои миёна чунин буд, дар он давра[о низ бозор [ам xои исте[сол буду [ам xои хариду фурeш.
Ба rавли А.М.Беленитский, «[африёти сол[ои охир тасаввуроти пешинаро роxеъ ба тартиби кeча[ои ша[р ба куллb дигар кард. Маълум шуд, ки кeча[ои ша[р кeча[ои росту батартибе мебошанду хона[оро ба ма[алла[ои муайян таrсим мекунанд. Бешак, майдон[о низ буданду андоза[ои гуногун доштанд.[892]
Дар rисми шимолии димна пастхамии калоне [аст, ки замоне майдон буд. Дар uарби ин майдон ду теппаи калоне [аст, ки замоне ду иморати xамоатии ба [ам пайваста буд ва, одатан, ал[ол он[оро маъбад мегeянд – маъбади xанубb (№ 1) ва маъбади шимолb (№ 2). Маъбад[о [ам аз ду rисм иборат – худи бинои маъбад ва [авлии маъбад, ки чанд иморат[ои истиrоматb ва хоxагиро дар бар мегирифт. Гуфтан даркор, ки маъбади № 2 дар мобайни [авлb xойгир шудаасту чор тарафи онро хона[ои гуногун печонида гирифтаанд (тeли [авлb аз шарr ба uарб 75–80 м ва аз шимол ба xануб 60м). Маъбади № 1 бошад, дар як кунxи [авлb истодаасту фаrат як тарафаш рe ба [авлb мебошад. Маъбад дар болои та[курсии баланд сохта шуда, нисбат ба [авлb болотар аст. Кас, [амин ки ба [авлb даромад, рост рeбарeи дарвоза дар пеши маъбад ро[рави болопeшидаи ду тарафаш кушодаеро медид, ки бомаш бар шаш сутун устувор буд (тeли ин ро[рав rариб 21м аст).
Дар охири ин ро[рав айвони чорсутунаи чоркунxае рe ба [авлb, яъне рe ба шарr сохта шуда буд (андозаи ин айвон дар як маъбад 7,58Х8,1 м ва дар маъбади дигар 8,1Х10,3 м). Аз ин айвон ба ибодатго[е даромадан мумкин, ки андак дарунтар воrеъ асту тар[аш чоркунxа мебошад. Аз ду тараф ва дар rафои маъбад ро[рави болопeшидаи сутундори ду тарафаш кушодае воrеъ буд, ки бо [амин гуна ро[рави пеши маъбад пайваст мешуд. Девори толор[ои марказb чорсутундор ва девори айвон[о пур аз расму сурат мебошанд ва, аз афти кор, замоне дар ин xо [айкал[ои гилb [ам будаанд. Дарвозахонаи маъбади № 2 бо наrши гилb зинат дода шуда буд. А.М.Белинитский исбот кард, ки як rисми ин наrшу нигор а[амияти маросимb дошт ва инчунин таърихи ин иморат[оро муайян намуд.
Ин иморат[о ал[ол хароб шуда бошанд [ам, [оло [ам салобати он[о касро зер мекунад. Меъмор нияти муайяне доштааст ва бо ма[орати тамом ин нияти худро ба амал баровардааст. Аз ро[рави rаторсутуни болопeшидаи ду тарафаш кушодаи майдон бинои марказии маъбад хеле бошукe[ менамояд. «Маъбад дар болои та[курсии баланд, болотар аз [ама ва дар миёнxои [авлb xо дошт ва баромадго[и моили зинамонанди васею бошавкати худ rатори сутун[ои мавзуну нозуки худ ва толор[ои музайяну муrарнасии худро бо uурури тамом xилва медод. Аxаб намуде дошт rатори назаррабои сутун[ои он, наrши назокатомезу пурлатофати сутуну муxассама[ои он ва са[арго[он, ваrте анвори заррини офтоб ба даруни айвон[о фурe мерехт, наrшу нигори он ба тобиши рангинкамон партав меафканд».[893]
{амаи ин [африёт rабати болоии ша[ристонро ошкор намуд, ки ба аср[ои VII-VIII нисбат дорад.
Ин давра давраи авxи тараrrиёти ша[р буд ва онро истилои араб[о rатъ намуд. Дар баъзе xой[ои ша[р осори сeхтори азиме менамояд, ки, э[тимол, соли 722 пеш аз милод ва ё худ андак сонитар (то сол[ои 738/39) ба вуreъ омадааст.
Таrрибан сол[ои 738-740 ша[р боз барrарор мегардад. Вале баъдтар дар сол[ои 70-уми асри VIII, э[тимол, ба муносибати шeриши Муrаннаъ араб[о Панxакентро боз хароб карданд ва ин дафъа зиндагb дар ша[ристону работ дигар э[ё наёфт.[894]
Дар баъзе rитъа[ои ша[р шабака[ои поёнтар [ам тадrиr карда шуд ва маълум гардид, ки [ам арк ва [ам ша[ристони деворпеч, [анeз дар асри V ва ибтидои асри VI пайдо шуда будааст. Ма[з дар [амин давра ша[р тараrrb мекарду ташаккул меёфт.[895]
«...Панxакент ша[ри [аrиrb буд. Тамоми вусъати он пур аз иморат[ои ду ва сеошёна буд, ки он[о ма[алла[ои калонро ташкил медоданд ва ба [амдигар зич xой гирифта буданд. Ваrти [африёт дар ду тарафи кeча[ои танг дeкон[ои сершумори савдогарону косибон ёфт шуд, ки ба масофаи калон тeл кашидаанд. Ал[ол зиёда аз сад иморат[ои серхонаи панxакенти[ои rадим кашф гардидаанд. Rариб сеяки ин иморат[о, яъне на фаrат хонаи аъёну ашроф, балки rариб [амаи хона[ои ша[риёни доро толор[ои бошукe[е доранд, ки бо наrшунигори муxассама[о зиннат ёфтанд. Ба туфайли [африёт маълум шуд, ки дар Панxакенти rадим санъати монументалb ни[оят маъмул будааст, [ол он ки ин аrида ба гeшаи хаёли касе намеомад. На фаrат маъбад[о, на фаrат rасри шо[, балки да[[о хона[ои а[олии оддии ша[р он rадар осори рассомию [айкалтарошb доштаанд, ки [ар яки он[оро музеи санъат гeем [ам, хато намешавад».[896]
Дар айни ваrт бо [африёти дигар rисм[ои ша[р А.И.Тереножкин ба кофтукови арк сар кард. Сол[ои охир дар ин rитъаи [африёт археологи xавон А.Ис[оrов бомуваффаrият кор мекунад.
Он[о муrаррар карданд, ки арк иборат аз бурxи марказb, ки ба майдончаи пеши арк пайваста мебошад ва, инчунин чанд иморати поёнb дорад, ки рe ба ша[ристон сохта шудаанд. Ма[з дар [амин xо якчанд иморат[ои калони ташрифотb, аз xумла, толор[ои бузург ёфт шуданд, ки суфа[ои бисёр доранд. Миёнxои иморат толори азимест, ки (10х12,5) нишеманго[и чуrуре дорад. Инчунин шикастапора[ои чeбии та[курсии тахт [ам ёфт шуд. Девори тамоми хона[о пур аз расму сурат[ои олиxаноб мебошад, вале он[о аз сeхтор сахт зарар дидаанд. Аз э[тимол дур нест, ки ин хароба[ои rасри Диваштич бошад.[897]
Rитъаи наздиша[рb 20–25 га вусъат дорад. Ин xо саросар иморат нест, балки xо-xо [авли[о ало[ида ба назар мерасад. Сол[ои 1951–1953 нe[ [авлb ёфт шуд, ки пеш аз [африёт фаrат теппа[ои холb буданд. Яке аз ин теппа[о, ки ало[ида меистод, 2,5 м баландb ва 22Х16 м вусъат дошт.
Дар натиxаи [африёт тарзи сохти [авли[о [ам ошкор шуд. Иморати [авлb uайр аз да[лез боз се хонаи дигар, долон ва баромадго[и зинамонанд дорад. Тамоми бино[о нисбатан дуруст боrb мондаанд. Дар хонаи аз [ама дарунтар чархуште ёфт шуд, ки он далели [амин аст, ки а[ли ин [авлb машuули шаробпазb буд. Дар дигар хона[о а[ли хонаводаи со[иби [авлb зиндагb мекарданд. Яке аз бино[о, э[тимол, оuилхона буд.
Баъзан чанд метр дуртар аз хона[о новус[о, яъне саuона[о низ ёфт шудаанд, ки бошандагони rитъаи атрофи ша[р мурда[ои худро дар он xо мегeрониданд.[898]
Гeристони ша[р аз девори xанубии ша[ристон таrрибан ним километр дуртар воrеъ буд. {озир дар ин xо 70 хоктеппаро дидан мумкин (пештар дар ин xо камаш 2–3 баробар бештар хоктеппа будааст). Сеяки он[о кофта шуданд ва маълум гардид, ки ин хоктеппа[о [амон новус[ое буданд, ки ба он xо устухондон[оро мегузоштаанд. Ин новус[о [уxраи равоrдореанд, ки баъди устухони мурдаро ба он гузоштан дари онро лойбанд мекарданд. Вусъати ин [уxра[о одатан 4-5м2 буда, баъзан то ба 10м2 мерасид. Дар таги девори [уxра суфача[о бардошта, ба болои он устухондон[оро мемонданд.[899]
Дар рафти [африёт дар бораи бинокорb, санъати меъморb ва дигар намуд[ои косибии [унармандb материали зиёде ба даст омад.[900]