Осори санъати тасвирb аз Панxакенти rадим, Варахша ва Самарrанд падид омад.
Дар Панxакент дар 60 хона расми рeи девор ёфт шуд. Ин шумораи зиёд нишон меди[ад, ки одати ороиши девор[ои хона дар байни суuдиён то чи андоза маъмул будааст, [ол он ки то ба рeз[ои мо аз он санъати бузурги ороиш фаrат реза[ое омада расидаанд.
Доир ба санъати тасвирии Панxакенти rадим бори аввал А.Ю.Якубовский, М.М.Дяконов, А.М.Беленитский маrола[о чоп кардаанд. А.Ю.Якубовский xи[ат[ои а[амияти умумитаърихии тасвир[о, М.М.Дяконов хусусият[ои услубии тасвир[о ва А.М.Белинитский мазмуну мундариxаи тасвир[оро таъ-вил додаанд. Тасвир[ое, ки дар сол[ои охир ба даст омадаанд, бо э[тимоми А.А. Беленитский интишор шудаанд (вале, мутаассифона, фаrат rисми ками он[о).
Аксари толор[ои ташрифот девор[ое доранд, ки вусъати он[о то ба 100м2 ва [атто беш аз ин аст ва чанд rатор расм[ои болоb [ам доранд. Сюжети расм[о хеле гуногун аст. Беш аз [ама тасвири кадом як достони rадимае ба назар мерасад. Масалан, дар толори 41-уми объекти VI rариб 40м2 сурат ёфт шуд ва дар омади гап, тамоми сурат аз поён то сари девор наuз боrb мондааст. Тамоми вусъати девор бо изора[ои уфуrb ба чанд табаrа таrсим карда шудааст. Дар яке аз пора[ои девор чор табаrа [аст, ки табаrаи аз поён дувумаш нисбатан кам осеб дидааст. Дар заминаи кабудранги девор як манзараи томе инъикос шудааст, ки аз деворе ба деворе гузашта, ба масофаи 15м тeл мекашад ва rариб нисфи вусъати тамоми девор[ои толорро фаро гирифтааст. А.М.Беленитский сурати мазкурро чунин ба rалам додааст: «Манзара аз [ашт лав[а ва ё худ са[на иборат буда, rа[рамони асосии он[о [амон як па[лавони самандсавор аст. Дар са[наи аввал па[лавони самандсавор дар сари як даста саворони зире[пeш истодааст, ки, аз афти кор, дар азми сафар мебошанд. Дар лав[аи дувум па[лавони самандсавор каманд ба душмани худ меандозад, ки вай [ам савор аст. Дар лав[аи севум па[лавони аспсавор бо ажда[о xанг карда истодааст. Дар лав[аи дигар боз худи [амон па[лавон тасвир шудааст, ки пешопеши дастаи сарбозон меравад ва зимнан мурдаи ажда[о дар таги пои саворон хобидааст. Дар лав[аи панxум па[лавон бо душмане му[ориба дорад, ки он [ам савор асту дар гирду атрофаш дигар [амсафонаш бо тeдаи девон задухeрд мекунанд. Ни[оят, дар лав[аи охирин па[лавони аспсавор бо дигар сарбози аспсавор му[ориба дорад». Ажда[ое, ки дар лав[а[ои севум ва чорум тасвир шудааст, танаи дарози морпечи [алrа-[алrа дорад, ки охираш ба шакли бадани аз миён болои зан кашида шудааст ва сараш сари модашерро ба ёд меоварад. Э[тимол, ажда[о бол [ам доштааст, вале инаш равшан не. Аз xаро[ат[ои танаи ажда[о шeълаи оташ фаввора мезанад. Танаи дев[о ба танаи одам монанд, сари он[о [ам мисли сари одамb, вале андомашон ни[оят бад[айбат, мисли буз, барзагов шох доранд ва пой[ояшон мисли пой[ои буз. Ду дев савораи ароба[ои xангb задухeрд мекунанд.
Ба А.Беленитский муяссар шудааст, ки манзара[ои ин суратро ба як достони конкрети эпикb, яъне достони Рустам бо [амдигар марбут созад. Дар «Шо[нома» дар байни корнамои[ои Рустам xанги Рустам бо ажда[о, гирифтор шудани Авлод ба дасти Рустам, xанги Рустам ва Аржангдев, куштани Рустам Деви Сапедро инъкос шудааст.245а
А.М.Беленитский, инчунин он манзара[ои корзорро, ки дар он замон ширкат доранд, низ сурат[ои эпикb мешуморад. Дар rадим занони Осиёи Миёна дар му[ориба[о, дар [аrиrат, иштирок мекарданд ва ривояти корнома[ои аxоиби Та[минаву Заррина барин занони шуxоъ дар асар[ои муаррихони пешина зикр гардидааст. Корномаи ин гуна занон асоси достону ривоят[ои шарrиэронb шудаанд ва минбаъд дар дигар осори санъат низ тасвир ёфтаанд. Шаммае аз ин ривоят[о дар «Шо[нома» низ ба назар мерасад.[911]
Бисёр сурат[о дар мавзeи дин ва маросимоти динb [астанд. Яке аз он[о лав[аи сeги навxавони мар[умест, ки, ба аrидаи А.Ю.Якубовский, rа[рамони афсонавии Осиёи Миёна - Сиёвуш мебошад (дар омади гап, дар ин бора дигар фикр[о [ам [астанд). Инчунин сурати оли[аи чордастаро низ ном бурдан лозим, ки А.М.Беленитский ва баъди вай бисёр дигар му[аrrиrон онро сурати Нана (Нанайя) мегeянд. Xолиби диrrат аст, ки дар танга[ои малик[ои Панxакенти rадим номи ин оли[а ба назар мерасад ва ин далолат мекунад, ки оли [укмрони Панxакент ба ин оли[а ибодат доштааст. Парастиши xисм[ои осмонb [ам, дар сурат[ои рeидевории Панxакент акс ёфтааст.
Бисёр сурат[ои рeидевории Панxакенти rадим мавзeъ[ои гуногуни фолклорb ва масал[о оид ба [айвонотро инъикос менамоянд. Дар ин бора А.М.Беленитский гуфтааст: «Ба ин лав[ае мисол шуда метавонад, ки дар он rа[рамони афсона духтареро, ки бо xодуи касе андаруни танаи дарахт банд шуда будааст, озод мекунад. Ин гап ба пайдоиши мундариxаи дигар сурат[о низ дахл дорад, ки он то ал[ол аз рeи афсонаи маш[ури «мурuи бахт» маъмул аст ва он зимнан дастраси фолклори тамоми олам гардидааст. Сурати начандон калоне xолиби диrrат мебошад, ки дар он харгeше тасвир ёфтааст ва ин харгeш бо гапфурeши[ои дилфиреб шерро маxбур мекунад, ки худро сарозер ба гирдоб партояд ва бо [амин тадбир тамоми [айвонот аз зулми шер ра[о мешаванд. Ин сурати хушобуранг тасвири басо даrиrи [икоятест, ки дар маxмeи афсона[ои [индb «Панчатантра» оварда шудааст».246а
Рассоме, ки сурат[ои рeи деворро кашидааст, аз [аёти гирду атрофи худ низ бисёр сюжету мундариxа[оро гирифтааст. Манзараи xангу му[ориба[о чунон печдарпечу боварибахшу пуртаъсир мебошанд, ки бинандаро дар [айрат мегузоранд. Лав[а[ои базму зиёфат низ бисёр ба назар мерасад. Инчунин дигар падида[ои зиндагb, масалан, тасвири нардбозb, гeштингирb барин лав[а[о низ дучор мешаванд, илова ба [амаи ин бисёр наrшунигори меъморb низ [астанд, ки тан[о вазифаи зинати иморат[оро иxро мекунад.
Му[аrrиrон дар рафти тадrиrи сурат[ои рeидевории Панxакенти rадим муrаррар карданд, ки ин сурат[о ба чанд услуб ва дар ваrт[ои гуногун анxом дода шудаанд.[912]
Вале таносуби мукаммали бенуrси [айратангези ин сурат[о баръало аён аст ва аксари он[о бо латофату заковату назокати худ касро моту маб[ут мекунанд. Хусусан, касро расми духтараки уднавоз мафтун мекунад - rиёфаи пурандеша, чашмони хумор ва ангуштони нозуки вай, ки рeи тор[о xавлон мезананд, дар [аrиrат, таъсири фавrулоддае доранд. Ё худ боз як расмро гирем: ду савора - яке мард, дигаре зан. {ар ду па[лу ба па[лу ба рeи якдигар ниго[кунон рафта истодаанд, - мо намедонем, ки он[о куxо рафта истодаанд, чи[о гуфта истодаанд, вале ин ду нафар, ба назари мо, гeё зиндаанд, замони он[о ба rаъри аср[о фурe рафта бошад [ам, он[о ба чашми мо гарм менамоянд ва таxассуми олами томи образ[ои бадеb мебошанд.
Сурат[ои рeидевории Варахша [ам басо диrrатталаб ва пурмаъно мебошанд. Дар толори сурхи rасри Варахша дар болои суфа[о лав[ае ба назар мерасад ва он бо як мазмуну мундариxа бандубаст шудааст - дар лав[а филсавороне тасвир ёфтаанд, ки аз [амдигар ба фосилаи баробар xой гирифтаанд. Махлуrоти гуногуни бад[айбат (баъзеи он[о зо[иран шерони сурхранг мебошанд) ва ё мурuони сафедболи фeлодминrори шерчангол аз чор тараф ба фил[о [амла мекунанд. Сурат[ои толори шарrb тамоман дигар аст. Дар яке аз девор[о як гурe[ xанговарони савор менамоянд. Дар маркази дигари сурат расми бузурги шо[е тасвир шудааст, ки дар болои тахт нишастааст ва поя[ои тахтро сурат[ои шутур[ои болдор зинат меди[анд. Дар чапу рости тахт сурат[ои зиёд, расми xои rурбонb кашида шудааст. Боrимонда[ои сурат[ои рeидеворb дар дигар хона[ои rаср низ ёфт шуд.[913]
Чb тавре дар боло зикр карда будем, дар Афросиёб [ам хонаи калоне ошкор гардид, ки сурат[ои олиxаноб дорад. Дар яке аз девор[о сурати равоrе [аст, ки дар болои он мардону занони бисёре нишастаанд. Дигар толори ташрифот (вусъаташ 11х11 м) яке аз хона[ои марказии rаср мебошад. Дар девори шарrии ин хона сурате ёфт шуд, ки мазмунан ба об алоrа дорад – мавx[ои кабуд кашида шудаанду рe-рeи он одамону паррандагону мо[иён шино мекунанд. Дар девори xанубb rофилае тасвир шудааст, ки ба тарафи rаср меравад ва дар са[ни rаср низ мардуми бисёре истодаанд. Худи rофила асари мукаммали санъати тасвирb мебошад ва дар он одамоне акс ёфтаанд, ки савори фил, уштур ва асп[о пеш мераванд. Аз [ама пеш фили сафед меравад ва дар тахти равони болои фил кадом як бойзане нишастааст, ки э[тимол, шо[ духтар ё малика бошад. Дар саuрии фил, дар пушти тахти равон канизаки шо[духтар тасвир ёфтааст. Аз паси фил се зани аспсавор менамоянд. Дар дасти яке аз он[о чунин ибораи мухтасар ба забони суuдb сабт шудааст: «Аrрабои малика». Аз паси он[о ду марди мусалла[и шутурсавор мераванд, ки дар даст чeбдасти салтанат доранд, боз чор паррандаи сафед инъикос шудааст, ки он[оро ду марди да[онбаста гирифта мераванд ва ни[оят боз як саворе ба назар мерасад, ки нисбат ба дигарон ду баробар калонтар кашида шудааст. Шояд, ки ин маросими арeсбиёрони сафир бошад (духтари филсавор арeсу марди аз [ама калон кашидашуда сардори сафорат). Дар девори дигар лав[аи rабули сафирон тасвир шудааст ва сафирон намояндагони rавму тоифа[ои гуногун мебошанд.[914] Дар бари xомаи яке аз сафирон матни суuдие [аст, ки аз сафорати Чаuониён буданаш хабар меди[ад. Ин сурат[ои Афросиёб ма[сули ранxи дасти рассомону наrrошони пойтахт буда, асар[ои мукаммалу олидараxаи санъат мебошанд. Он[о ни[оят зебову назаррабо кашида шуда, асосан ранг[ои баланду равшану гуногунтобиш ба кор рафтааст (порае аз ин сурат[о дар лифофаи муrоваи китоб оварда шудааст).
Расм[ои рeидевории Суuд на фаrат чун осори давраи худ а[амият доранд. Мо дар боло гуфта будем, ки он[о боз чb гуна а[амият доранд - аслашро гирем, ин сурат[о энсиклопедияи [аёт ва афкори суuдиён мебошанд, гарчанде тамоми xаб[а[ои [аётро фаро нагиранд [ам, энсиклопедияи [аrиrb мебо-шанд. Албатта, бояд дар назар дошт, ки забони ин энсиклопедия образ[ои бадеb мебошад ва тавзе[и ягонаву ба[снопазири ин забон кори осон нест.
Аз ёфт шудани аввалин сурат[ои рeидевории Панxакент дере нагузашта М.М.Дяконов аrидае из[ор намуд, ки а[амияти ин расм[о аз доираи маданияти Суuд ва, умуман, Осиёи Миёна берун меравад. Вай дуруст тахмин кард, ки акнун дар санъати Туркистони шарrb «xараёни осиёимиёнагb»-ро ошкор кардан мумкин аст (баъзе осор[ои маданияти Туркистони шарrиро дар охир-[ои асри ХIХ ва аввал[ои ХХ экспедитсия[ои археолог[ои рус, немис, фран-савb, англис ва япон ёфта буданд) ва барои муайян кардани замони пайдоиши баъзе гурe[[ои ало[идаи он[о имкон пайдо мешавад, [ол он ки то ба [ол замони пайдоиши он[о асосан тахминb ва умумb муrаррар карда мешуд.[915]
Худи М.М.Дяконов ба чанд унсур[ои суuдию осиёимиёнагии санъати Туркистони шарrb ишорат кард. Тадrиrоти олими Италия М.Буссали низ xолиби диrrат ва боварибахш аст, ки вай масъалаи ба санъати Туркистони шарrb (зиёда аз ин, ба санъати тамоми Осиёи Марказb) таъсир расондани санъати Осиёи Миёнаро хеле аниr та[rиr намудааст.[916] Вале бояд эътироф кард, ки олимон фаrат ба остонаи ин мавзеи аxибу наxиб rадам ни[одаанд ва арсаи ме[нат дар ин xо канор надорад.