Чи тавре дар боло гуфта гузаштем, хати суuдb аз хати оромb бармеояд. Дар он даврае, ки ал[ол мавриди назар аст, хати суuдb хати курсив буд. Одатан дар амалия 18-19 [арфи алифбо ба кор мерафт ва баъзе калима[о бо идеограмма ифода карда мешуд. Соли 1965 дар арки Панxакент археолог А.Ис[оrов бори нахуст дар таърих алифбои суuдиро ёфт. Дар танаи хуме [арф[о ва машrи хат сабт шуда буд. Алифбо 28 [арф дорад, ки он тамоми [арф[ои алифбои оромb аст ва [атто он [арф[ое низ [астанд, ки амалан истифода намешуданд. Ана акнун маълум шуд, ки чаро Сюан-сзан «аз бист андаке зиёд»[923] гуфтаасту 18-19 [арф нагуфтааст, ки он амалан ба кор мерафт - вай ин маълумотро аз ягон суuдии босавод гирифта будааст ва ин суuдb ба вай шумораи аслb» яъне гуфтан мумкин, шумораи назариявии [арф[оро хабар додааст, ки [ар як одами саводноки он давра медонист. Хати суuдb дар но[ия[ои гуногуни Осиёи Миёна [ар хел буд, масалан, хати суuдии Самарrанд фарr дошт.
Осори хати суuдb, пеш аз [ама, дар Туркистони шарrb ёфт шуд. Ин осор бо [уруфоти суриёнb, монb ва боз ба [уруфоти навъи севуме навишта шудаанд, ки он айнан мисли [уруфоти уйuурb набошад [ам, ба он андак шабо[ат дорад. {амаи ин матн[о бо як забон иншо шудаанд. Дар баъзе матн[о истило[и таrвим [аст ва он бо истило[и таrвим, ки Берунb дар «Осор-ул-боrия»-и худ суuдb номидааст, айният дорад. {амаи ин имкон дод муrаррар шавад, ки забони матн[ои мазкур забони суuдb ва он [уруфоти навъи севум [уруфоти аслии суuдb мебошад.[924]
Материал[ои забони яuнобb имкон дод, ки ин матн[о хонда шавад.[925]
Аввалин маълумот дар бораи забони яuнобb баъди ба Яuноб сафар кардани шарrшиноси рус А.Л.Кун ва [амро[и вай Мулло Абдура[мон ном марди тоxик ба даст омад. Минбаъд дар бораи ин забон Ш.Акимбетов, Е.Ф. Кол, Н.Г.Маллитский, К.Г.Залеман ва дигарон маълумот xамъ карданд. Аз xумлаи олимони советb, ки дар худи Яuноб забони яuнобиро тадrиr кардаанд, М.С. Андреев ва Е.М. Пешерева, С.И. Климчитский ва Л.А. Хетагуров, М.Н. Боголюбов ва А.Л.Хромовро номбар кардан мумкин аст. Ба Яuноб забоншиносони хориxа - Р. Гото ва Г.Юнкер [ам омада рафтаанд. Инчунин номи эроншиноси немис В.Гейгер ва олими Франсия Э.Бенвенистро бояд зикр кард. Сохти грамматикаи забони яuнобb тадrиr карда шуд. Маълум гардид, ки ин забон забони шарrиэронb буда, дар асоси яке аз ла[xа[ои забони суuдb инкишоф ёфтааст.
Аксари фонди луuавии он ба лексикаи суuдb тааллуr дорад. Дар но[ияи дурдасту мушкилгузари водии Яuноб боrb мондани ин забони нави суuдb дар тадrиrи осори хати суuдb мадади беба[ое расонд.[926]
Дар боло мо дар бораи алифбое сухан рондем, ки дар Панxакент ёфт шуда буд. Ин бозёфт дар айни [ол далолат кард, ки барои саводомeзон машr[ои махсуси хат вуxуд дошт. Ин гуна машr[ои хати суuдb дар Марв низ ёфт шуданд. Дар арки Марв Л.А.Марушенко сафолпора[ои пури матни арабb ва машr[ои хати забони миёнаи форсb (па[лавb) ва суuдиро ёфт.
Аз афти кор, ин боrимондаи дабиристон, яъне мактаби хаттотони асри VIII аст, ки дар он xо талаба[о хати арабb ва хати суuдиро меомeхтанд, ки [анeз дар муносибат[ои байналхалrии он давра[о маrоми калон дошт.[927]
{уxxат[ои Rалъаи Муu далолат менамоянд, ки дар Суuд хаттотони касбии баландихтисос буданд ва аксар [уxxат[о бо хатти ни[оят зебо ва хоно навишта шудаанд. Аксар ваrт дар поёни [уxxат[о чунин таъбир ба назар мерасад: «Бо супориши фалонb фалонb навишт». Масалан, номи Аспанаки Девгон ном хаттот то ба мо расидааст. Яке аз бе[тарин хаттотони Суuд дар ибтидои асри VIII Рамтиш ном касе буд, ки падараш Вuашфарн ном доштааст ва он нико[хати зеборо ма[з [амон Рамтиш навишта будааст.
Ба туфайли [уxxат[ои Rалъаи Муu мукотибаи расмии суuдиён, [уxxат[ои юридикb, мактуб[ои муrаррарb, мукотибаи хоxагb ва u. дастраси мо шуданд.
Сюан-сзан rайд кардааст, ки дар Суuд «як навъ адабиёт [аст» (ин таъбирро дигар хел хондан [ам мумкин: «як навъ солнома[ои таърихb [аст» ё худ он[о китоб[о ва солнома[ои таърихb доранд»).[928]
Дар [аrиrат, суuдиён со[иби адабиёти бойи динb ва дунявb буданд. Масалан, китоб[ои суuдии буддоb бо хати аслии суuдb навишта шудаанд. Аз xумлаи ин адабиёт тарxумаи суuдии «Вессон тараxатакb» аз [ама му[имтар аст. Дар ин китоб дар баробари матни суuдии ин xатакb матн[ои он ба забони палb, тибетb ва хитоb низ [астанд ва ин ба яке аз бе[тарин донандагони забони суuдb Э.Бенвенист имкон дод, ки матни суuдии ин асари буддоиро пурра хонда барояд. Матни суuдb 1513 сатр аст (фаrат чанд са[ифаи аввал ва чанд сатри охираш нест).
Мазмуни xатакb чунин аст: «Баъди интизории тeлонb подшо[ писаре меёбаду номашро Судошан мемонанд. Баъди балоuат (Судошанро ба духтари зебое хонадор мекунанд ва он[о со[иби 2 фарзанд мешаванд. Барои кадом як гуно[е подшо[ шо[зодаро ба кe[и дурдасти пурда[шате бадарuа мекунад, ки он макони даррандагон ва xин[ои одамхeр буд. Занаш ду фарзандашро гирифта ва ба нею нестони шав[араш ниго[ накарда, [амро[и вай ба сафар мебарояд. Шо[зода, ки дар [иммату саховат ном бароварда буд ва ма[з барои [амин [ам ба сараш кулфати бисёр меомад), тамоми чизу чораашро ба дигарон таrсим карда меди[ад.
Ни[оят, он[о ба як биёбони касногузари пурбими фалокатбор рафта мерасанд. Худои таоло ба он[о ра[маш меояду rасри пур[аловате барои он[о ато мекунад. Шо[зода ва зану фарзандонаш каме дар rаср дам мегиранду шо[зода боз азми сафар мекунад, то ин ки гуфтаи падарашро аниr ба xо оварад. Дар охир он[о ба он кe[и муд[иш омада мерасанд ва шо[зода аз шоху алаф козае сохта, дар он xо маскун мешавад. Саховати Судошан ба xое мерасад, ки ваrте ро[гузаре фарзандони eро талаб мекунад, фарзандонашро ба вай мебахшад ва ни[оят Худои таоло ба мардум чb андоза сидr доштани Судошанро донистанb шуда, ба пеши вай пирамардеро мефиристонад ва ин пирамард аз Судошан талаб мекунад, ки зани зебояшро ба вай бахшад. Судошан занашро ба пирамард мебахшад, вале пирамард мегeяд, ки дертар омада гирифта мебарад ва худаш uайб мезанад. Ра[гузаре, ки фарзандони Судошанро гирифта буд, ба пойтахти падари Судошан расида меояд ва подшо[ писарони Судошанро харида мегирад. Он[о азобу кулфати падари худро ба бобояшон [икоя мекунанд. Баъди илтиxои зиёд Судошан ба назди падари худ бармегардад ва падараш eро ба xои худ ба тахт мешинонад. Поёни xатакb хитобаи худи Буддо буда, дар он гуфта мешавад, ки шо[зода Судошан худи Буддо асту e дар яке аз давра[ои таносухи худ дар чунин шакл вуxуд дошт».[929]
Маълум, ки сикли xатакb яке аз му[имтарин фасл[ои адабиёти [индии буддоb мебошад. Инчунин асар[ои буддоие низ буданд, ки аз мавзeи илми ило[иёт ба[с мекарданд. Е.Э.Бертелс навишта буд: «Гуфтан лозим, ки rимати бадеии матн[ои мазкури суuдb баланд нест. Вале инро [ам фаромeш кардан лозим не, ки он[о тарxума мебошанд. Аз [ама му[имаш [амин, ки ин матн[о ба зиммаи мутарxимони суuд вазифаи бени[оят мураккабтар гузошта буд ва дар айни [ол, ин матн[о ба мутарxимон мадад мерасонданд, ки забони худро такмил ди[анд ва ба дараxаи забони бою мукаммали адабиёти {индустони rадим – ба дараxаи забони санскрит баланд бардоранд».[930]
Бояд rайд кард, ки тарxумаи суuдb тарxумаи та[туллафзb набуд ва баъзе xой[ои он аз асл дур мерафт. Тарxумон ба тарxумаи худ нукта[ое илова кардааст, ки дар матни аслb нест, вале аз xа[онбинb ва тарзи [аёти суuдиёни онзамона бармеомад.[931]
Ба rавли Наршахb, дар Бухоро як силсила ривоят[ое маъмул будаанд, ки аз корнома[ои Сиёвуш ном шо[и афсонавb наrл мекардаанд. Ин ривоят[о манзум будаанд ва он[о дар майдону кeча[ои ша[р[о суруда мешудаанд. {амон достоне, ки аз марги Сиёвуш [икоя мекард, номи махсус дошт ва онро «Сeги муuон» меномиданд. Аз афти кор, Сиёвушро суuдиёни Самарrанд ва инчунин дар дигар но[ия[ои Осиёи Миёна мепарастидаанд.[932]
Дигар фасли достон - достони Рустам ва аспи вай Рахш, ки ба суuдb иншо шудааст, тан[о дар намуди ду пораи xудогона дастрас гардидааст. Дар пора[о [икоят мешавад, ки Рустам дев[оро таъrиб кард, бисёрии он[оро кушт ва як rисми дев[о xон ба саломат бурда, андаруни rалъае пин[он шуданд. Рустам аз кайфи зафар завr бурда, дар марuзоре ба истиро[ат рафт, зину лаxоми Рахшро кушода, ба чаро сар дод ва худаш [ам либоси xангиашро кашида монду ба хоб рафт. Дар мобайн дев[о ба худ омада, аз rалъа баромаданду аз пайи Рустам афтоданд, ки илоxе ёфта eро нобуд кунанд. Баъди ин лашкари дев[о тасвир шудааст, ки савори аробаю филу аспу дарандаву газандаву хазанда бо да[шату ва[шату маuалу uавuои муд[иш ба ро[ мебароянд ва баъзе дев[о мисли каргасу калхот бол мезананду сарозер парвоз мекунанд. «Аз rиёми дев[о пардаи осмон дариду барфу борон, тагаргу жола ва раъду барr бар замин фурe рехт, дев[о наъракашон замину замонро ба ларза меоварданд ва аз худ дуду оташ медамиданд». Рустами Дастон бошад, бехабар аз ин [ама uарrи хоб. Аммо xони Рустамро Рахш халос карда, eро аз хоби uафлат хезонд. Рустам пeсти шерро ба худ xавшан сохта, ба xанг омода шуд. Ваrте ки дев[о наздик омаданд, Рустам вонамуд сохт, ки сахт тарсидаасту фирор хо[ад кард. Дев[о аз паси вай афтоданду Рустам [ам каме он[оро пеш оварда, нога[он пас гашту мисли шери жаён ба девон дарафтод.
Охири достон боrb намондааст. Ни[оят, ривояти суuдии масал[ои «Калила ва Димна», аз xумла, [икояти тоxир ва суфтагар xолиби диrrат мебошад. Uайр аз ин дигар асар[ои адабии суuдb низ бисёранд.[933]