Дар маъхаз[ои хитоb ин но[ия Сао (Саои шарrb), ё худ Су-дуй-ша-на (Suо-tuâi-şа-nâ)[959] номида шудааст. Маълумоти маъхаз[о дар бораи ин но[ия ни[оят кам аст. «Тан-шу» хабар меди[ад, ки rарорго[и малик дар ёнаи шимолии кe[и Боси (ё Поси) мебошад (э[тимол, rаторкe[и Туркистон бошад.– Б.U.). Ин ма[ал дар rадим ба ша[ри Арши, яъне Фарuона тобеъ буд. Ши (Тошканд) ва Кан (Самарrанд) аз ин но[ия дар масофаи баробар воrеъ буданд. Тухоло (Тахористон) андак дуртар дониста мешуд. Йе-ча ном ша[ре низ буд, ки он uори сарбастае дошт ва ба ин uор соле ду бор rурбонb медоданд. Мардум ба да[они uор омада, рeбарeи он меистанд ва дуде, ки аз он зада мебаромад, одами аз [ама наздик истодаро мекушт.
Дар сол[ои 618–626 дар Су-дуй-ша-на малики xавоне [укмронb мекард. {амро[и Кан (Самарrанд) ин малик ба Хитой [айъати сафорат фиристодааст.[960] Ба аrидаи Э. Шаванн, ша[ри Су-ду [ам аз они [амин но[ия буд.
Сюан-сзан ин но[ияро Сутулисена номидааст ва хабар меди[ад, ки андозаи гирдогирди он 1400 ё 1500 ли мебошад (нисбат ба но[ияи Чоч 1,5 баробар калонтар ва нисбат ба но[ияи Самарrанд андак камтар.–Б.U.) Сар[адди шарrии но[ия дарёи калонест (номи хитоии Сирдарё оварда шудааст, вале дар ин маврид Сюан-сзан uалат рафтааст, яъне Сирдарё сар[адди шимолии Уструшан аст, на сар[адди шарrии он). Хeрду хeрок ва расму одати мардум айнан [амонест, ки дар Чоч аст. Аз он даврае, ки дар Сутулисена подшо[ [аст, но[ия ба турк[о тобеъ мебошад. Дар тарафи шимолу uарбии но[ия биёбони бекароне [аст, ки на об дораду на алаф.[961]
Ба [амин тариr, [удуде, ки ин но[ия дар аср[ои VI–VIII дошт, аниr маълум аст ва маркази он [авзаи Eротеппаю Ша[ристон буд. Дар xануб но[ияи болооби Зарафшонро дар бар мегирифт ва, аз афти кор, то ба ёна[ои шимолии rаторкe[и {исор тeл мекашид. Дар шимол [удуди но[ия Сирдарё буд, дар шарr бошад, сар[адди но[ия мулк[ои Хуxанд [исоб мешуд (тахминан), дар шимолу uарб бошад, мулк[ои Самарrанд (ба маънои васеи Самарrанд) [удуди но[ия дониста мешуд. Дар бораи номи но[ия [аминро гуфтан лозим, ки транскрипсияи хитоии он аз талаффузи аслии он хеле дур аст. {атто географ[ои асримиёнагии арабу форс [ам номи но[ияро [ар яке ба тарзи худ навиштаанд ва ин [олат боиси [амин шуд, ки даъво[ои беасосу нодуруст ба миён омад ва баъзе олимони [озиразамон иддао карданд, ки «Усрушан навиштан дурусттар мебошад.[962] Вале ин гуна олимон ба назар намегирифтанд, ки [ам дар навишти хитоии ном [арфи «т» [аст ва дар талаффузи имрeзаи тоxикb [ам но[ия «Истравшан» («Истаравшан») аст, яъне «т» дорад.
Ни[оят [уxxат[ои Rалъаи Муu [ам rатъиян исбот карданд, ки дар ибтидои аср[ои миёна вилоят Уструшана[963] ном дошт, вале сонитар [арфи «т» соrит гардид. [окимони Уструшана со[иби унвони «афшин» буданд.[964]
Дар майдони Уструшана [африёти зиёде гузаронда шуд. Rарорго[и афшин[ои Уструшана андак дуртар аз посёлкаи [озираи Ша[ристон воrеъ буд. Дар ин xо, дар со[или uарбии сойи Ша[ристон, дар xои баланд димнаи Rалъаи Rа[rа[а xой дорад, ки девор[ои он наuз боrb мондаанд. Вусъати димна 5 га аст. Димна аз ду rисм иборат мебошад – дар тарафи uарб 8–10 м болотар аз майдони димна теппаи арк rад афрохтааст.
Аз арк rасри афшин[ои Уструшан ёфт шуд. Аз xумлаи хона[ои rаср толори ни[оят азим (вусъаташ 230м2) маrоми махсус дорад, Ин толор се rабат ва айвончае дорад, ки дар он тахт меистод. Дар шафати он толор боз як толори rабул [аст, ки он хурдтар мебошад, вале вусъати [амин толори «хурд» [ам 95м2 аст. Дар ин xо инчунин ибодатхона[о, хона[ои хоб, ошхона, нонвойхона, reрхона ва u. xойгир шудаанд. Так-таки девор[ои толор ва долон суфа[ои дароз сохта шудаанд ва дар да[лез[о, рeбарeи дари даромад, суфа[о барxаста пеш баромадаанд ва як навъ «эстрада»-ро ба вуxуд овардаанд. Барои ниго[ доштани озуrа дар фарши хона хум[ои бисёре шинонда шудаанд, ки зарфияти умумии он[о rариб 10м3 мебошад. Девори толор[о ва долон[о саросар бо наrшу нигори назаррабо ва лав[а[ои чeбии кандакоришуда пeшида шуда буданд.
Rаср муддати дароз вуxуд дошт ва ни[оят тeъмаи оташ гардид. Ба касофати сeхтор аксари ороиши он нобуд шуд, вале [амон rисми ночизе, ки то ба рeз[ои мо расидааст, аз санъати баланди Уструшани давра[ои rадим ша[одат меди[ад.
Дар rисми поёнии долоне, ки кeндаланг тамоми иншоотро бурида гузаштааст, силсилаи расм[ои аxоиб ба назар мерасад. Дар тарафи чапи расм марде тасвир шудааст, ки дар болои кати rолинфарш нишастааст. Андак дуртар аз ин мард расми як зану як мард менамояд, ки кeдакеро дудаста дошта истодаанд. Дар па[лeи он[о боз расми як мард [асту дар rафои вай як чизи «дарёмонанд» кашида шудааст ва дар рeи он як махлуrи мо[ибашара тасвир ёфтааст. Баъди ин чанд одам хира менамоянд, ки ба тарафи чап, ба тарафи «дарё» рафта истодаанд. Ин rисми расм хеле зарар дидааст ва rариб базeр менамояд. Ни[оят, баъди ин одамон расми модагурги калоне [аст, ки сарашро ба рост гардонда, ба rафояш менигарад ва ду кeдак синаи модагургро макида истодаанд.
Н.Н.Неъматов аввал пайдоиши ин расмро андак рeякb шар[ додааст ва гумон кардааст, ки расми мазкур ба ин xо дар аср[ои V–VII эраи мо аз со[ил[ои ба[ри Миёназамин омадааст, вале гуфтан даркор, инчунин rайд кардааст, ки дар Осиёи Миёна «барои азхудкунии анъана[ои асотирии насронияи Uарб заминаи муайяни динb вуxуд дошт»[965].
Дар нашри русии китоб мо таъкид карда будем, ки халr[ои гуногуни Осиёи Миёна ва Марказb ривоят[ое доранд, ки ба ривояти маш[ури этрусскуримb хеле монанд аст. Сабаби дар Осиёи Миёна вуxуд доштани ин расмро бояд дар [амин донист, ки ривояти модагургро макида ба воя расидани шо[зода (ё шо[зодагон) дар Шарr дар давра[ои ни[оят rадим пайдо шуда буд.[966] Н.Н.Неъматов дар асар[ои минбаъдааш аrидаи худаш ва аrидаи моро дар ин бобат хеле инкишоф дода, фикри худро хеле мукаммал намуд,[967] вале гуфтан даркор, ки оид ба якчанд нукта[ои му[им [оло [ам аrидаи вай ба[снок мебошад.
Дар толори хурд пора[ои расм[ое гирд омадаанд, ки аз унсур[ои ало[идаи тамоми композитсия маълумот меди[анд. Масалан, чунин аст расми се савори дартоз, ки дар бар либоси xангb доранд ва ба тарафи чап рафта истодаанд. Дар таги суми асп[о мурдаи душман тасвир ёфтааст. Инчунин расм[ои якчанд оли[аву худо[о ба назар мерасанд, масалан, расми худои чордаста, расми оли[аи [оладор, ки дар болои шери лаxомзада нишастааст, боз як расми дев менамояд, ки дандон[ояшро гиз карда истодааст. Боз як расми оли[аи чордастаи шерсавор [аст, ки ба тарафи вай xанговаре савори ароба давида истодааст ва ба ароба асп[ои болдор reш карда шудаанд. Худи xанговарон низ [ама бол доштаанд. Бисёр дигар расм[ое низ ба даст омадаанд, ки дар он[о манзара[ои му[ориба[о ва зисту зиндагонии мардум (масалан, расми духтари уднавоз) инъикос гардидаанд. Расм[о баuоят аниrу даrиr, равшану возе[ ва бо ма[орати комил кашида шудаанд. [ама расм[о бисёррангаанд, тобиши ранг[о ни[оят гeё буда, бештар ранги кабуд ва зарду сурхча истифода шудаанд.[968]
Н.Н.Неъматов менависад, ки аз хароба[ои rаср rариб 200 пора[ои чeб[ои кандакорb ёфт шуданд. Аз xумла «...якчанд [айкалча[ои одамону парандагон ва вараrаву лав[а[ои зиёде дастрас гардидаанд, ки со[иби манзара[ои мукаммалсюжет буда, дар он[о расми одамон, [айвонот, парандагон, ко[инон тасвир шудаанд. Инчунин араrаи аxоиби таги равоr ёфт шуд, ки дар он расми одамон сабт гардидааст. Боз як пештоr (тимпан) ба даст омад, ки [амто надорад.
Дар вусъати ин пештоr ривояти rадимиэронии муборизаи бадию некb инъикос шудааст, ки дар он образ[ои шо[зода Фаридун, Коваи о[ангар ва шо[ За[[оки одамхeри мордаркитф таxассум ёфтааст.[969] Ин пештоr ва умуман, тамоми осори санъати ша[ристон барои тадrиrи маданияти бадеb, асотир ва зисту зиндагонии Осиёи Миёнаи аввал[ои аср[ои миёна а[амияти ни[оят калон дорад.
Андаке дуртар аз димнаи номбурда теппаи дигар [аст, ки онро rалъаи Ка[rа[аи II мегeянд. Тар[и ин rалъа тамоман дигар аст. Майдончаи (210х230 м) [амвори чоркунxа гирдогирд девор дорад. Дар яке аз гeша[ои майдонча теппае [аст. Маълум шуд, ки дар таги ин теппа хароба[ои бинои сеошёнаи rасрмонанд ни[он будааст. Дар ин xо [ам бисёр толор[ои ташрифот ва хона[ои истиrоматb ёфт шудаанд. Шифти хона[о хиштини гунбазb ва муrаррарии болорпeши сутундор мебошанд. Бинои ёфтшуда rасри исте[комдор буда, девор[ояш пур аз наrшунигор ва болору шифту сутун[ояш кандакорb шудаанд.[970]
Дигар ёдгории Ша[ристон - Чил[уxра, ки дар rарибии андароби Кулrутан ва сойи Ша[ристон воrеъ аст, чунон хуб боrb мондааст, ки кас дар [айрат мемонад. Ин бинои дуошёнаи rасрмонанд мебошад. Иморат таърихи дурударози мураккаб дорад ва бор[о аз дигар сохта шудааст. Вале сарфи назар аз ин хона[ои ошёнаи якум ва rисми хона[ои ошёнаи дувум чунон хуб боrb мондаанд, ки дар бораи сохти аслию аввалаи иморат ба мо маълумоти пурра меди[ад.[971] Rасри Eртаreрuон, ки дар rарибии Чил[уxра воrеъ аст, низ xолиби диrrат мебошад.
Мо расму сурат[о ва чeб[ои кандакории иморат[ои Уструшанро дар боло зикр карда будем. Ин расму сурат[о дар айни [ол ёдгории маданияти бадеb мебошанд, он[о инчунин маъхазе мебошад, ки дар асоси он дар бораи идеологияи уструшани[о, аз xумла дар бораи дини уструшани[о тасаввуроте [осил кардан мумкин аст. Мувофиrи баъзе мадракоти мавxуда, масалан, аз рeи мурофиаи xинояти {айдар ном афшин (асри IХ), ки гуно[аш пин[онb парастидани дини ниёгони rадимааш будааст, ба чунин хулоса омадан мумкин, ки дар Уструшан равияи осиёимиёнагии зардуштия xараён доштааст[972] ва ин равияи зардуштия аз зардуштияи суuдb фарrи казоие надошт. Масалан, маълумоте [аст, ки маросими дар оссуарий дафн кардан маъмул буд.
Забони уструшани[о яке аз ла[xа[ои забони суuдb мебошад. Дар Чил[уxра [уxxат[ое ёфт шуданд, ки бо ранги сиё[ дар тахтача[о сабт гардидаанд. Яке аз ин [уxxат[о пурра ба дасти мо расидааст ва онро В.А.Лившитc хондааст. Ин [уxxат [ам мисли [уxxат[ои суuдb мебошад. Мазмуни он чунин аст: «Бипурсидам, ман Чийус, дар 39-ум рeзи [сар карда] аз рeзи ватb [рeзи 22-юми мо[и суuдb] мо[и ваuониx [мо[и 8-уми соли суuдb] хар[оро. Фарнарч овард он[оро барои ман аз [де[аи] Атрипазмак [ва 30 тан] байни он[о якто [ам бадаш набуд». Дар rафои тахтача чунин ибора [аст: «Нависанда Гушнаспич бо супориши Фарнарч». Услуби хат ба услуби хати [уxxат[ои Rалъаи Муu хеле монанд аст.[973]
Xолиби диrrат аст, ки чунон ки дар Суuд мебинем, дар Уструшан [ам котибони касбb будаанд ва акнун мо номи яке аз он котибонро медонем. Аз дигар тараф, номи одамон хоси номи зардуштиён аст
Дар бораи равнаrу ривоxи косибb, зироат ва u. низ маълумот ба даст омадааст. {амаи ин материал[о ша[одат меди[анд, ки дар ибтидои аср[ои миёна Уструшан маданияти баланде дошт ва бисёр падида[ои ин маданият ба маданияти Суuд хеле наздик ва баъзан айнан ба он монанд буд.