Культура беларускіх зямель у складзе Рэчы Паспалітай.

 

Каралі Рэчы Паспалітай:

Сігізмунд (Жыгімонт) ІІ Аўгуст (1548-1569-1572); Генрых Валуа (1573-1574); Стэфан Баторый (1576-1586); Сігізмунд (Жыгімонт) ІІІ Ваза (1587-1632); Уладзіслаў IV Ваза (1632-1648); Ян ІІ Казімір Ваза (1648-1668); Міхаіл Карыбут Вішнявецкі (1669-1673); Ян ІІІ Сабескі (1674-1696); Аўгуст ІІ Моцны (1697-1733); Аўгуст ІІІ Саксонскі (1733-1763); Станіслаў Аўгуст Панятоўскі (1764-1795).

 

Іншыя палітічныя дзеячы:

Мікалай Радзівіл Чорны, Мікалай Радзівіл Руды, Леў Сапега, Петр Скарга, Іасафат Кунцэвіч, Ілжэдзмітрый І, Міхаіл Фёдаравіч Раманаў, Багдан Хмяльніцкі, Міхайла Крычэўскі, Аляксей Міхайлавіч, Карл Х Густаў, Януш Радзівіл, Багуслаў Радзівіл, Пацы, Сапегі, Агінскія, Пётр І, Карл ХІІ, Станіслаў Ляшчынскі, Рапнін, Левенгаўпт, Васіль Вашчыла, Антоній Тызенгаўз, Кацярына ІІ, Аляксандр Сувораў, Тадэўш Касцюшка, Якуб Ясінскі;

Асноўныя паняцці, што тычацца дзяржаўнага і палітычнага ладу Рэчы Паспалітай:

Люблінская унія (1569), Кейданская унія (1655), паланізацыя, “залатыя шляхецкія вольнасці”, “польскі народ шляхецкі”, ідэалогія сарматызму (сарматызм), інкарпарацыя, федэрацыя, Кароль, Вальны сейм (сойм) (ардынарны, экстраардынарны, канвакацыйны, элекцыйны, каранацыйны, пацыфікацыйны), Пасольская ізба, Сенат, “Генрыхавы артыкулы”, “Pacta conventa”, “ліберум вета”, канфедэрацыя (Сандамірская, Торуньская, Слуцкая, Барская, Таргавіцкая), дысідэнты, Канстытуцыя 3 мая 1791 г., “нямыя сеймы” (1717, Гродзенскі 1793), саслоўна-прадстаўнічая манархія; Расія, Швецыя, Аўстрыя, Прусія; шышы; казацкія загоны; касінеры, віленскія якабінцы, Найвышэйшая Літоўская рада, Дэпутацыя Вялікага княства Літоўскага.

 

Асноўныя паняцці, што тычацца грамадскага і сацыяльна-эканамічнага ладу:

фальварак, фальваркава-паншчынная сістэма, сялянскія павіннасці (падымнае, паншчына, чынш, дзякла, гвалты, талокі, згоны, жарнавое, угайнае, ялавічнае, вепраўшчына, куніца, гіберна, рэйтаршчына), Скарбовая камісія (1760-1770-я гг.), рэформы І. Храптовіча, рэформы А. Тызенгаўза, мануфактура (Свержэнская, Налібокская, Урэцкая, Слуцкая. нясвіжская, Карэліцкая), фабрыка, каралеўская эканомія, “персіярня” (Ян Маджарскі), канал Агінскага, Паланецкі універсал (1794).

 

Асноўныя паняцці, што тычацца царкоўна-рэлігійных адносін:

Берасцейская (Брэстская) царкоўная унія (1596), уніяцтва, грэка-католікі (уніяты), іезуіты, інквізіцыя, рэфармацыя, контррэфармацыя, евангелікі, пратэстантызм, лютэранства, кальвінізм, арыянства, цвінгліянства, дысідэнты, Марцін Лютэр, Жан Кальвін, Пётр Скарга, Іпацій Пацей, Іасафат Кунцэвіч, Мікалай Радзівіл Чорны, Сымон Будны, Васілій Цяпінскі.

 

Асноўныя падзеі:

1569 г. - Люблінская унія,

1579 г. - вызваленне Полацка ад рускіх войск,

1582 г. - Ям-Запольскі мірны дагавор,

1588 г. - прыняцце 3-га Статута ВКЛ,

1596 г. - Брэсцкая царкоўная унія,

1600-1629 г. - вайна Рэчы паспалітай са Швецыяй,

1605 г. - бітва пад Кірхгольмам,

1629 г. - Альтмаркскае перамір’е,

1609-1618 г. - вайна Рэчы паспалітай з Расіяй,

1610-1612 г. - акупацыя Масквы войскамі Рэчы Паспалітай,

1618 г. - Дэулінскае перамір’е,

Гарадскія паўстанні ў Рэчы Паспалітай

(1584 г. – “каляндарны бунт” у Полацку;

1606, 1610 г. – паўстанні ў Магілёве;

1615-1616 г. – паўстанні ў Мозыры і Мінску;

1623 г. – антыўніяцкае паўстанне ў Віцебску супраць Іасафата Кунцэвіча),

1632-1634 г. - вайна Расіі з Рэччу паспалітай,

1634 г. - Палянаўскі мір,

1648-1651 г. - антыфеадальная казацка-сялянская вайна,

1649, 1651 г. - Лоеўскія бітвы ,

1651 г. - Белацаркоўскі мір,

1654-1667 г. - вайна Расіі з Рэччу Паспалітай,

1655 г. - Кейданская унія,

1667 г. - Андросаўскае перамір’е,

1686 г. - “Вечны мір” паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай,

1700-1721 г. - Паўночная вайна Расіі і Швецыі,

1703 г. - стварэнне Генеральнай канфедэрацыі ВКЛ,

1704 г. - стварэнне Сандамірскай канфедэрацыі,

1706 г. - Альтранштацкі мір,

1708 г. - бітва пры Лясной,

1709 г. - Палтаўская бітва,

1715-1717 г. - грамадзянская вайна ў ВКЛ супраць караля,

1735, 1764 г. - першае і другое “выгнанні раскольнікаў”,

1740-1744 г. - Крычаўскае паўстанне пад кіраўніцтвам В. Вашчылы,

1767 г. - стварэнне дысідэнцкіх Торуньскай і Слуцкай канфедэрацый,

1768 г. - стварэнне каталіцкай Барскай канфедэрацыі,

1772 г. - першы падзел Рэчы Паспалітай,

1788-1792 г. - рэформы Чатырохгадовага сойма,

1791 г., 3 мая - прыняцце Канстытуцыі Рэчы Паспалітай,

1792 г. - стварэнне Таргавіцкай канфедэрацыі праціўнікамі канстытуцыі,

1793 г. - другі падзел Рэчы Паспалітай,

1794 г.- паўстанне пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі,

1794 г., 7 мая - Паланецкі універсал,

1795 г.- трэці падзел Рэчы Паспалітай

 

Культура Беларускіх зямель у час існавання Рэчы Паспалітай (сярэдзіна XVI – канец XVIII стст.):

Архітэктура, выяўленчае мастацтва:

барока, віленскае барока, ракако, класіцызм, сармацкі партрэт, беларускі іканапіс, кафля, фарны касцёл у Несвіжы, Несвіжскі палац, Сафійскі сабор у Полацку, Мінскі касцёл і кляштар бернардзінак, фарны іезуіцкі касцёл у Гродна, Дж. Бернардоні, Я. Шміт, Я. Глаўбіц, М. Пепельман, Дж. Сака.

 

Дзеячы навукі і культуры:

Філон Кміта-Чарнобыльскі, Фёдар Еўлашоўскі, Спірыдон Собаль, Лаўрэнцій Зізаній, Афанасій Філіповіч, Мялецій Сматрыцкі, Сімяон Полацкі, Ілля Капіевіч, Казімір Лышчынскі, Казімір Семяновіч, Георгій Канісскій, Саламея Русецкая, Францішка Урсула Радзівіл, Міхаіл Казімір Агінскі, Міхаіл Клеафас Агінскі, Жан Жылібер, Каэтан Марашэўскі, Міхаіл Цяцерскі, Марцін Пачобут-Адляніцкі.

 

Адукацыя і навука:

Асветніцтва, Віленская іезуіцкая акадэмія, іезуіцкія калегіумы,брацкія школы, Галоўная Літоўская школа, Адукацыйная камісія, фізіякраты.

 

Пытанні для абмеркавання і разважання:

1. Ахарактарызуйце паследствы Люблінскай уніі для развіцця беларускага этнасу, назавіце як адмоўныя, так і станоўчыя бакі гэтай падзеі.

2. Што можна сказаць пра тып дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай? Якія прычыны прывялі да палітычнага крызісу і знікнення Рэчы Паспалітай у XVIII ст.? Ці был амагчымасць захаваць існуючы лад?

3. Ці можна назваць Рэч Паспалітую талерантнай у рэлігійным плане? Як адносіны паміж рознымі канфесіямі паўплывалі на палітычнае, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё беларускіх зямель у гэты час?

4. Якія рысы капіталізму сталі з’яўляцца ў XVIII ст. у Рэчы Паспалітай? Чаму развіццё буржуазных адносін ішло марудней, чым у Еўропе?

5. У чым сутнасць эпохі Асветніцтва, якім чынам яна паўплывала на развіццё адукацыі, навукі, грамадскай думкі Беларусі?

6. Вызначыце асаблівасці стылю барока ў мастацтве таго часу. Якія помнікі архітэктуры, выяўленчага мастацтва дайшлі да нашага часу і якое занчэнн еяны маюць для культуры Беларусі?