ÒÀҚÛÐÛÏ 15. ÕÀËÛҚÀÐÀËÛҚ ÝÊÎÍÎÌÈÊÀËÛҚ ҚÀÒÛÍÀÑÒÀÐ. ÑÛÐÒҚÛ ÝÊÎÍÎÌÈÊÀËÛҚ ҚÛÇÌÅÒÒ² ÐÅÒÒÅÓ.
Äүíèåæүç³ë³ê øàðóàøûëûқ: ìәí³, құðûëûìû
Õàëûқàðàëûқ âàëþòà қàòûíàñòàðû
Ãëîáàëäû әëåóìåòò³ê – ýêîíîìèêàëûқ ìәñåëåëåð
Әëåìä³ê øàðóàøûëûқ- åëäåðä³ң ұëòòûқ øàðóàøûëûқòàðû әð òүðë³ áàéëàíûñòàðìåí (ýêîíîìèêàëûқ, òåõíèêàëûқ, ғûëûìè, ìәäåíè, ò.á.)õàëûқàðàëûқ åңáåê áөë³í³ñ³ íåã³ç³íäå á³ð³êò³ð³ëãåí ғàëàìäûқ ýêîíîìèêà.
Õàëûқàðàëûқ åңáåê áөë³í³ñ³-áұë әëåì åëäåð³í³ң қàíäàé äà á³ð өí³ì òүð³í өíä³ðóãå ìàìàíäàíóû æәíå îíû äàìûòóғà àíàғұðëûì қîëàéëû æàғäàéû áîëóû.
Õàëûқàðàëûқ ñàóäà –áұë õàëûқàðàëûқ åңáåê áөë³í³ñ³íå íåã³çäåëãåí æәíå ýêñïîðò ïåí èìïîðò àðқûëû æүçåãå àñàòûí õàëûқàðàëûқ ýêîíîìèêàëûқ қàòûíàñòàð ôîðìàñû.
Õàëûқàðàëûқ ñàóäàíûң êөëåì êөðñåòê³øòåð³:
-ñûðòқû ñàóäà àéíàëûìû=Ýêñïîðò+Èìïîðò;
-ñàóäà áàéëàíûñû (ñàóäà áàëàíñû àéûðìàñû)=Òàóàðëàð ýêñïîðòû ìåí èìïîðòòû àéûðìàñû.
Áåëñåíä³ ñàëüäî-ýêñïîðòòàí òóñêåí òàáûñ ñîìàñûíûң èìïîðòқà êåòêåí øûғûííàí àðòûқ áîëóû.
Åíæàð ñàëüäî-èìïîðòқà êåòêåí øûғûí ñîìàñûíûң ýêñïîðòòàí òóñêåí òàáûñòàí àðòûқ øûғóû.
· Ýêñïîðòòû êâîòà-ýêñïîðò øåêòåóë³ áîëғàí æàғäàéäà ýêñïîðòқà øûғàðóғà ðұқñàò åò³ëåò³í òàóàðëàð ñàíû.
· Ýêñïîðòòû әëóåò-áåëã³ë³ á³ð åëä³ әëåìä³ê ðûíîêòà –өç ýêîíîìèêàñûíà øûғûí êåëò³ðìåé ñàòàòûí өí³ì óëåñ³.
Õàëûқàðàëûқ ñàóäàíû òè³ìä³ë³ã³ åê³ òóðë³ êөçқàðàñïåí áàғàëàíàäû:
1. Àáñîëþò àðòûқøûëûқòàð òåîðèÿñû: áåëã³ë³ á³ð åë қàíäàé äà á³ð òàóàð өíä³ðóäå áàñқà åëìåí ñàëûñòûðғàíäà àáñîëþò àðòûқøûëûқòàðғà èå (êëèìàòûқ,ãåîãðàôèÿëûқ,òåõíîëîãèÿëûқ, ò.á.) äåï åñåïòåëåä³ (åãåð îë áұë òàóàðäû àç øûғûíìåí өíä³ðåò³í áîëñà).
2. Ñàëûñòûðìàëû òóðäåã³ àðòûқøûëûқòàð òåîðèÿñûí XIX ғàñûðäûң áàñûíäà Ä.Ðèêàðäî îéëàï øûғàðäû:
Åãåð қàíäàé äà á³ð åëä³ң өí³ìí³ң áàðëûқ òүð³í àç øûғûíìåí өíä³ðó ìóìê³íä³ã³ áîëñà íåìåñå ò³ïòåí áîëìàñà, îíäà өíä³ð³ñ ïåí ñàóäàäàғû ìàìàíäàíäûðóäûң ñàëûñòûðìàëû òóðäåã³ àðòûқøûëûқòàðû әðåêåò åòå áàñòàéäû. Åãåð åëäåð àðàñûíäàғû øûғûíғà қàòûñòû àéûðìàøûëûқòàðäû åñêåðñåê, îíäà áåëã³ë³ á³ð åë әëåóåòò³ ñåð³êòåñ³íå қàðàғàíäà áұë òàóàðäû áàëàìàëû àç øûғûíìåí өíä³ðãåí æàғäàéäà òàóàð өíä³ðóäå ñàëûñòûðìàëû àðòûқøûëûқòàðғà èå áîëàäû.
Ñàëûñòûðìàëû àðòûқøûëûқòàð ïðèíöèï³- åãåð әð òàóàð áàëàìàëû øûғûíû àç åëäå øûғàðûëñà,øûғàðûëғàí өí³ìí³ ң æèûíòûқ êөëåì³ êөï áîëàäû.
Ñàóäàëû øåêòåóëåð øåòåëä³ê áàæ (òàðèôòåð) æәíå òàðèôò³ê åìåñ òîñқàóûë òóð³íäå áîëàäû:
Ñûðòқû ñàóäà ñàëàñûíäà ìåìëåêåòò³ê ñàÿñàòòûң åê³ òèï³ áàð:
Ïðîòåêöèîíèçì-³øê³ íàðûқòû øåòåëä³ê òàóàðëàðäàí қîðғàóғà áàғûòòàëғàí æәíå èìïîðòòû øåêòåéò³í ñàÿñàò.
Ôðèòðåäåðñò³ê –åðê³í ñàóäà ñàÿñàòû, ³øê³ øåòåëä³ê êàïèòàë ìåí қûçìåòòåðãå àøó.
Õàëûқàðàëûқ æұìûñ êóø³ ìèãðàöèÿñû- æұìûñқà қàáëåòò³ õàëûқòûң ұëòòûқ øåêàðàäàí òûñ æåðëåðãå îðíàëàñóû.
Ìèãðàöèÿëûқ àéûðìà- øåòåëãå êåòêåí àäàìäàð (ýìèãðàíòòàð) ñàíû ìåí øåòåëäåí îñû åëãå êåëãåí (ìèãðàíòòàð) ñàíû àðàñûíäàû àéûðìà.
Ìèãðàöèÿíûң ýêîíîìèêàëûқ ñåáåïòåð³:
-êәñ³áè á³ë³êò³ë³ã³ òөìåí æұìûñ êóø³íå ñұðàíûñòûң òөìåíäåó³ æәíå ұñûíûñòûң өñó³;
-äàìóøû åëäåðäå êәñ³áè á³ë³êò³ë³ã³ æîғàðû ìàìàíäàðғà ñұðàíûñòûң өñó³;
-æàëàқûäàғû ìåìëåêåòàðàëûқ àéûðìàøûëûқòàð.
Õàëûқàðàëûқ ñàóäà æәíå қàðæû îïðàöèÿëàðûíäà әð òóðë³ ұëòòûқ âàëþòàëàð қîëäàíûëàäû.
Âàëþòà æóéåñ³- âàëþòàëàðäû, îëàðäû ïàéäàëàíó, àóûñòûðó,òөëåì құðàëû ðåò³íäå қîëäàíó åðåæåëåð³ ìåí íîðìàëàðûíû æèûíòûғû.