Мажмўи ьар кадом организмьои зинда ва компонентьои щайризинда, ки дар он гардиши модда ба амал бароварда мешавад, экосистема номида мешавад.
Мафьум аз тарафи олими англис А. Тенсли дар соли 1935 пешниьод карда шуда буд, ки дар он муносибати омильои органикц ва щайриорганикц ьамчун компонентьои баробарьуыуы баромад мекунад ва мо наметавонем организмро аз муьити атрофии мушаххас жудо намеом. А. Тенсли эксосистемаро жамоаи оргнаизмьои зинда ва муьити зист, ки ягона, умумиро дарбар мегирад дар асоси алоыаи щизои ва тарзи ба дастовардани энергия муайян карда буд.
Эксосистема андозаи муайян надорад ва фазои ьар ьудудро дарбар гирифтаанаш мумкин аст. Ыатраи обро ва ьамаи сайёраро ё танаи пўсидаи дарахт бо ьамаи компонентьояш, микроорганизмьое, ки дар он зиндагц мекунад, эксосистема ьисобидан мумкин аст.
Параллели бо инкишофи консептсияи экосистема бомуваффаыият таълимот дар бораи биогеотсенозьо, муаллифи он академик В.Н. Сукачев (1942) буд, тараыыц мекунад. «Экосистема» ва «Биогеотсеноз» бо фаьмиш ба ьамдигар наздиканд, агар якум аз оньо барои ифодаи даражаи ьамаи мажмўьо бошад, «Биогеотсеноз» - мафьуми марзц, ба ыитъаи ьамаи хушкц таълуы дорад, ки он бо воьиди пўшиши растанц – жамоаи растаниьоро дарбар мегирад.
Биогеотсеноз– ин фазои усутвор, худтанзимкунанда аст, мажмўи маьдуди табиц буда, дар он функсионал баьамалоыаманди организмьои зинда ва оньоро муьити абиотц иьота мекунад.
Мафьумьои «Биогеотсеноз» ва «Экосистема» бо ўьдадории вазифаноки фарыият надорад, фарыият таньо дар марзнокц аст.
Экосистем аз жиьати андоза ба: макроэкосистема (мас. танаи дарахти пўсида ва монанди ин), мезоэкосистема (беша, ьавза ва монанди оньо) ва макроэкосистема (уыёнуси, континет ва монанди иньо), жудо карда мешавад.
Барои нигоь дошатани гардиши моддаьо дар мажмўъ захираи изофаи молекулатьои органикц дар шакли аз худ мешуда ва се функтсионали гуногуни гурўььои экологии организмьо лозим аст:
Продутсентьо организмьои автотрофц буда, ыобилияти танаи худро аз ьисоби пайвастаьои щайриорганикц бунёд кардан доранд. Консументьо- организмьои гетеротрофц, моддаьои органикц продутсентьо ё дигар консументьоро ва онро ба шакльои нав тарансферматсия мекунад щизо мекунад. Редутсентьо аз ьисоби моддаьои органикии зиндагц мекунад ва онро ба пайвастаьои щайриорганикц табдил медиьанд.
2. Жараёни энергия дар экосистема.
Нигоьдоштани фаъолияти ьаётии организмьо ва гардиши моддаьо дар экосистема аз ьисоби доимо дохилшавии жараёни энергия дар экосистем имконпазир аст. Дар жамъбасти охир ьамаи ьаёт дар Замин аз ьисоби энергияи шуъои Офтоб, ки онро организмьои фотосинтезкунанда дар пайвастаьои алоыаи химиявц моддаьои органикиро мубаддал мекунад, вужуд дорад.
Гетеротрофьо энергияро аз щизо мегиранд. Ьамаи мавжудоти зинда, объекти щизои дигар яъне бо ьам, бо муносибатьои энергетикц алоыаманд. Алоыаи щизоц дар жамоаьо - ин механизмьои додани энергия аз як организм ба организми дигар аст. Дар ьар як жамоа алоыаи трофц дар шабакаи мураккаб печ дар печанд. Организмьои ьар кадом намуд щизои потенсалии дигар намуд аст. Душманони ширинча мисол кирмина ва гамбускц ьафхол, кирминаи магси сирфид, тортанак, паррандаьои ьашаротхўранда ва дигарон шуда метавонад. Аз ьисоби булут дар бешаьои паьнбарг аз якчанд то садьо шакльои гуногуни бандпоён, фитонематодьо, замбўрущьои паразтц ва щайраьо зинадгц карда метавонанд. Даррандаьо одатан аз якнамуд тўъма ба намуди дигар тўъма мегузаранд, ба щайр аз щизои ьайвонц ыобилияти як миыдори ратсанигц низ доранд. Ьамин тавр шабакаи щизо дар биотсенозьо хеле мураккаб ва онро тасавур месозад, ки энергияе, ки ба он дохил мешавад, метавонанд дуруд дароз аз як организм ба орагнизми дигар кўчбандц кунад.
Дар асл кор роьи ьар пораи мушаххаси энергияро жамъ намудан ратсанц хеле кўтоьанд. Вай бо воситаи на бештар 4- 6 звенои ыатор дода мешавад.
Аз пайдарьамии щизогирии якдигарии организмьо иборатаанд. Ьамаи ыаторьое, ки дар оньо роьи сарфшавии ибтидоии вояи энергияро мушоьида кардан мумкин аст, занжири щизо номида мешавад.
Жои ьар як звено дар занжири щизо сатьи трофц номида мешавад. Сатьи якуми трофц- ин ьама ваыт продутсентьо; консументьо алафхўр ба сатьи дуюми трофц; гўштхўрьо, аз ьисоби шакльои алафхўр ба сеюм; дигар гўштхўрьо мутаносибан ба чорум ва щ.
Таъмини энергетики гардишии биологц. Ба ьама, аз ьам паьншудатарин шаклц энергия- равшанц, гармц ьаракат ва барыц маълум аст. Оньо ба фазои муайян ба доро лекин масса надоранд.
Энергия- ин ыобилияти ижро намудани кор аст. Ду категорияи энергия фары кард мешавад: кинетикц ва потенсалц.
Кинетикц- ин энергияи рўшноц, гармц, барыц ва энергияи ьарактаи механикц, бечунчаро ба ьаракат вобаста аст.
Энергияи потентсиалц гўё «захира мекунад» мажмўро яъне агар ьамин хел энергия бошад, потенсиали (захира) онро дар намудьои энергияи кинетикц ба амал жорц намудан мумкин аст. Барои мо хел муьим энергияи потентсиалц, (захира карда шуда) дар моддаьо (сўзишворц, хўрокворц ва монанди иньо) ба энергияи потенсалии дохил карда мешавад.
Энергия дар экосистем аз як шакл ба шакли дигар мегузарад, мувофиыи ыонуни постулати физикц- ыонуни физикц термодинамкц: энергия бавужуд намеояд ва гум намешавад, вай аз як шакл ба шакли дигар мегузарад.
Тажрибаьои минъбадаи физикц, химиявц ва биологц нишон доданд, ки боз ыонуни дигари муьими табиат- ыонуни дуюм термодинамик (ыонуни энтролц): ьангоми кадоме аз табдилёбц набошад ыисми энергия он ба намуди гарми гум мешавад.
Маълум, ки ин хеле талафот аз 50% зиёд аст, ва дар бисёр табадилёбии энергетикц, коэффитсенти таъсири фоиданок (К ТФ) аз 1 то 10 % яъне аз 90 то 99% энергияи ибтидои ьангоми табдилёбц дар намуди гармц гум мешавад.
Ыонуни ба як самт равон гардидан жараёни энергия. Энергияе, ки жамоа мегирад ва продутсентьо аз худ менамояд, пароканда ё якжоя бо биомассаи оньо ба консументьо дода мешавад, ва минъбад, редутсентьо бо пастшавии жараёни дар ьар як сатьи трофц; зеро ки дар жараёни бозгашт (аз редутсентьо ба продутсентьо) миыдори энергияи ночизи аз ибтидо гирифта (максимум 0, 35%) дохил мешавад, баён намудан оид ба «гардиши энергия» мумкин нест; таньо гардиши моддаьо вужуд дорад, жараёни энергияро нигоь медорад.
Массаи органикие, ки растаниьо дар воьиди ваыт бунёд мекунанд маьсули аввалини жамоа меноманд. Афзудани массаи консументьо дар воьиди ваыт маьсули дуюмини жамоа меноманд. Маьсул ба миыдори дар массаи тар ва хушк ё ин, ки дар воьиди энергия шумораи эквалентии жоул ифода карда мешавад.
Ыоидаи аьромц: Ба экосистема миыдори муайяни таносуби маьсули аввалин ва дуюмин хос аст, ки он номи ыоидаи аьроми маьсулиро гирифтааст: дар ьар як миыдори сатьи трофикц миыдори биомассаьо бавужуд оварда дар воьиди ваыт нисбат ба минбаъдаина зиёд аст.
Ыонун (ыоидаи) 10 фоизаи Р. Линыдеман. Гузаштани миёнаи максималии аз як сатьи аьроми экологц ба дигар 10% энергия (ё модда дар ифодаи энергетикц) мувоффиыи ыоида ба оыибатьои номусоид барои экосистемаьо ва сатьи трофии энергияро талаф дода намеорад.
Занжири трофие, ки аз орагнизмьои фотосинтезкунанда сар мешавад, занжири марщзорц ва занжире, ки аз боыимондаьои мурдаи растанц, мурдаьо ва саргини ьайвонот сар мешавад афзоиши занжири бетартибц меноманд.