Инсон аз давраи пайдоиши худ то замони ьозира ба табиат таъсир мерасонад, ки оньо ба гур=ььои зерин таысим мешавад:
1.Гузаштан ба истеьсолу истифодаи асбобу олоти меьнат;
2.Гузаштан ба истеьсоли сунъии ыувваьо;
3.Револютсияи илмц – техникц ва саноатц;
4.Барыароркунии сунъц ва ьифзи муьити атроф – прото-ноосфера.
Ба таъсири антропогенц ьамаи намуди таъсири манфие, ки инсон ва техникаи истифодашаванда ба амал меорад дохил мешавад:
1.Ифлосиьо – моддаьои физикавц, кимиёвц ва биологие, (пайвастагиьо, моддаьо, объектьоё, ки зиёд шудани оньо аз миыдори табии), ки ба муьити атроф ворид мегардад.
2.Дигаргунии техникц ва вайроншавии системаьои табии ьангоми истеьсоли канданиьои фоиданок, сохтмон ва корьои соьаи кишоварзц.
3.Дигаргуншавии иылим дар натижаи фаъолияти хожагидории инсоният.
Ифлосиьои эстетикц – дигаргунии намуди табиат, вайроншавии меъмориьои таърихи-маданц.
Ифлосиьои асосии биосфера хеле гуногун буда, ба оньо дохиланд:
1.Дуоксиди карбон – ьангоми истифодаи ьамаи инамуди с=зишвориьо ьосил шуда ба баланд шудани ьарорати атмосфера сабаб шуда, оыибати бади экологц дорад.
2.Оксиди карбон – ьангоми ба пуррагц с=хтани с=зишвориьо ьосил шуда ыисми болоии ьаворо гарм мекунад.
3.Гази сулфур – асосан дар таркиби корхонаьои саноатц дида мешавад. Ба касалиьои роьи нафаси инсон сабаб мешавад.
4.Оксиди нитроген – сабаби касалии роьи нафаси к=дакон буда, ба зиёд шудани растаниьои муьити обц оварда мерасонад.
5.Фосфатьо – дар таркиби нуриьои минералц дида мешавад. Ифлосиьои асосии дарё ва к=льо ба ьисоб меравад.
6.Симоб – ифлосиьои хавфноки х=рокаьои аз баьрьо дастраскунанда ба ьисоб меравад. Ба организмьо ворид шуда ба системаи асаб таъсири манфц мерасонад.
7.Ы=рщошим – ба таркиби бензин ьамроь карда мешавад. Ба системаи ферментц ва гардиши моддаьо дар ьужайраьо таъсири манфц мерасонад.
8.Нефт – оыибати бади экологц дошта ба нобуд шудани обсабзьо, моьиьо, паррандаьои баьрц ва ширх=рон оварда мерасонад.
9.Пестисидьо - заьрнок буда, моьиьо ва организмьои барои оньо х=рок бударо нобуд месозад. Ьамчун моддаьои консерагенц ба организмьо жой мешаванд.
10.Радиатсия – иыдори зиёди оньо ба касалиьои саратон ва мутатсияи ирсц оварда мерасонад.
Ифлосиьо аз р=и пайдоиши худ дар табиат ба 4 гур=ь таысим мешавад:
1.Ифлосиьои физикавц – дохил мешаванд:
а) Гармц; б) Садои баланд; в) Майдони электромагнитц; г) Р=шноии баланд; д) Нури радиоактивц.
2.Ифлосиьои химиявц – а) Пайвастагиьои химиявц; б) аэрозольо; в) металльои вазнин; г) Пестисидьо; д) Нуриьои минералц; е) пластмассьо.
3.Ифлосиьои биологц – а) Ифлосиьои биологц; б)микробиологц (партовьои фабрикаьои истеьсоли ваксин ва сивороткаьо); в) Тажрибаьои ирсц.
4.Ифлосиьои эстетикц – а) Вайроншавии лапдшафтьои табии; б)Вайроншавии ландшафтьои шаьрц; в) Вайроншавии ёдгориьои таърихц.
2. Таъсири антрологенц ба сарчашммаи жараён ва гардиши моддаьо.
Жомеаи жаьонц ьамар=за 300 млн тонн моддаьо ва материальо истеьсол карда 30 млн тонн с=зишворц с=хта, 2 млрд м3 обьо истифода бурда мешавад. Ьамаи иньо ба кам шудани захираьои табии ва ифлосшавии муьит оварда мерасонад.
Ом=хтани таъсири антрологенц ба ыувваьои моддц ва гардиши моддаьо нишон медиьад, ки фаъолияти инсон хеле калон аст.
Миыдори обьои ширини истифодашаванда аз жониби инсоният 2% миыдори обьои ба гардиши калони биохимиявц жалбшавандаро ташкил мекунад. Гардиши газьои антропогенц дар ыабати атмосфера 15-18% газьои биотикиро ташкил медиьад.
Таъсири инсоният ба биосфера ба 2 гур=ьи калон таысим мешавад:
1.Истифодаи ландшафтьои табии – а) коркарди к=ььо; б) истифодаи соьаи кишоварзц; в) хожагиьои жангал.
2.Кушодани ландшафтьои нав барои: а) муьити зист; б) тараыыиёти саноат; в) инкишофи наылиёт.
Таъсири инсоният, ки дар боло ыайд карда шуд дар навбати худ ба оыибатьои зерин оварда мерасонад.
1.Коркарди к=ьц ба кушодану истифодаи коньои зеризаминц, ки ба паст шудани сатьи обьои зеризаминц оварда мерасонад.
2.Соьаи кишоварзц ва хожагии жангал ба ворид шудани намудьои маданикардашуда, монокултураьо, хушкунонидан, истифодаи нуриьои минералц ва пестисидьо.
Кушодани ландшафтьои нав ба партовьои газц, партовьо, обьои ифлос ва партовьои сахт оварда мерасонад.
Ьолати экологии охири асри ХХ ва авали асри ХХI равишьои манфии зеринро ба миён овардааст:
1.Истифодаи захираьои зеризаминц якчанд маротиба аз истеьсоли табиии он пешрафтааст, ки ин ба иытисодиёти жаьонц ва миллц таъсири манфц расонида истодааст.
2.Партовьои истеьсолот ва муьити зисти инсон системаьои экологиро вайрон гардиши глобалии моддаьоро дигаргун ва ба саломатии инсон хавфи калонро меорад.
Сабабьои асосии зиддияти байни инсоният ва муьити атроф ин таъсири р=зафзуни инсон ба табиат мебошад.
Таъсири антропогенц ба гардиши биологии моддаьоро дар мисоли пайдоишихок дида метавонем. Ьангоми пайдоиши антропогении хок моддаьои органикц зиёд буда ландшафтьои урбаникц мушоьида карда мешавад.
Дар замони ьозира суръати барыароршавц, бозараркунц ва бетарафкардаи моддаьо аз суръати истифода ва ифлосиьои муьит хеле оыиб мондааст.
Дар натижаи фаъолияти геологии инсон дар муьити зист партовьои зиёди гуногун, коркарди моддаьои к=ьц, партовьои истеьсолот ва кишоварзц жамъ мешаванд, ки ифлосиьои зиёди муьити атрофро ташкил медиьад. Суръати бодх=рдашавии заминьо (эрозияи обц ва шамолц) ьангоми истифодабарии кишоварзии замин.
Таъсири антропогениро ба гардиши биологии моддаьо дар мисоли пайдошавии хок мушоьида карда метавонем.
Дар заминьои корам ин жараён мустаыил буда, аз жараёни табии бо жой шудани моддаьои органикц фары мекунад.
Таъсири антропогенц ба гардиши калони геологц (об) оксиген, карбон, нитроген, фосфор ва сулфур гуногун аст.
Дар муьите, ки корхонаьои саноатц зиёданд, миыдори боришот низ зиёд мебошад ва инро бо зиёд будани моддаьои минералц дар атмосфера арзёбц карда мешавад.
Дар курраи Замин миыдори фосфор хеле кам (ьамагц 1%) ташкил медиьад.
Ьангоми таъсири инсон ба гардиши ин мода чанд окибатьои манфц ба назар мерасад:
1.Оыибати истеьсолва истифодаи нуриьои фосфорц ва минералц дар соьаи кишоварзц.
2.Истеьсолц истифодаи пайвастагиьои фосфордошта дар муьити зист.
3.Шикори моьиьое, ки гардиши биогении фосфатьоро дигаргун месозад.
Фаъолияти инсон низ ба гардиши карбон дигаргунц ворид месозад. Вобастагии «Гази карбон – моддаьои зинда, моддаьои п=сида» хеле вайрон шудааст. Инро дар миыдори зиёди гази карбоне, ки ба атмосфера ворид мешавад дида метавонем.
Ба суръати истифодаи захираву сарватьои табии ду омильои асосц таъсир мерасонад.
1.Револютсияи илмц – техникц.
2.Омильои демографу (афзоиши аьолц, урбанизатсия).
Ин ду омильо бо ьам алоыаманд буда дар фаъолияти инсон мушоьида мешавад.
Панж нишонаьои асосии таъсири антропогениро ба муьити атроф дида мешавад:
1.Жараёни умумии таъсир: а) Дигаргунии ландшафтьо; б) Истифодаи канданиьои фоиданок; в) Ифлосшавии муьити атроф.
2.Таъсири моддц, энергетикц: а) Омильои физикавц (электромагнитц, радиоактивц, апустикц); б) Химиявц, в) Биологц.
3.Муьите, ки ба он таъсир расонида мешавад: а) Сохти Замин; б) Ландшафтьои табии; в) Набототу ьайвонот; г) Атмосфера; д) Инсон ьамчун организми зинда ва щайраьо.
4.Миыдори таъсири антропогенц: а) Муьити глобалц, локалц ва регионалц; б) Ыувваи таъсир ва даражаи хавнокии оньо; в) нормаьои санитарц – гигиенц; г) Даражаи хавнокц ва щайраьо.
5.Таъсири антропогении якваыта, дурудароз ба шакли даврц, оыибати даврц дошта ва щайра.
Таъсири антропогении маысаднок ба якчанд намуд таысим мешавад:
1.Сатьи (дар майдони калон)
2.Нуытаи (бомаысади муайян)
3.Динемикц
4.Дар фосилаи дурру дароз
5.Дар фосилаи муайян
6.Физикавц, химиявц, биологц.
3.Б=ьрони экологц, фожиаьоиьои табии ва садамаьои техногенц
Щайри маысаднок, бетартиб истифодабарии сарватьои табии ба б=ьрони экологц оварда мерасонад.
Б=ьрони экологц – ин пуршиддат шудани муносибати табиат ва жамъияти инсонц буда, вайроншудани мувозинати комплексьои табииро ифода мекунад.
Сохтори б=ьрони экологц ба 2 гур=ь таысим мешавад:
1.Таназзули муьити табиат.
2.Сохторьои давлатц ба бартараф кардани зиддиятьо ыобилият надоранд.
Сабабьои б=ьрони экологц ба 2 гур=ь таысим мешаванд:
1.Объективц – монополияи молу мулки давлат ба сарватьои табиат ва воситаьои истеьсолот.
2.Субъективц: а) мусаллаьшавии бошитоб, исрофкорона таысим ва паьн кардани маблащьои давлатц; б) шаккокц ва жоьилии экологц.
Роььои халосц аз б=ьрони экологц чуниннад:
1.Экологикунонии технологияьо.
2.Экологиякунонии истеьсолот.
3.Таъсири маъмурц – ьуыуыц.
4.Маърифатнокии экологц.
5.Ьифзи байналхалыц – ьуыуыц.
Дар таърихи тараыыиёти инсоният якчаснд б=ьроньои экологц мушоьида шудаанд:
1.Дигаргунии муьити атрофии зисти антроноидьо.
2.С=хтани майдоньои зиёд дар давраи ыадим бо маысади истифодаи Замин барои кишти зироатьо.
3.Несту нобуд шудани ьайвоноти калонжусса.
4.Б=ьрони экологии ш=рнокшавии заминьои киштукор шаванда.
5.Б=ьрони экологии несту нобуд шавии растаниьо ва норасогии оньо.
6.Б=ьрони экологии муосир – ифлосиьои глобалии муьити атроф.
Фожиаьои табиат – ин ьолати геофизикавии экстремалц буда, дар натижаи щайриыаноатбахш будани муьити зист пайдо мешаванд.
Ьангоми паст будани сатьи иытисоди-ижтимоии муьит метавонад ба оыибати вазнин оварда расонад.
Фожиаьои экологц – ин хушксолии дурудароз, мурдани ьайвоноти хонагц, паррандаьо ба миыдори хеле зиёд, талафоти хеле зиёди одамони як минтаыа асосан дар натижаи таъсири инсон ба табиат ба амал меояд.
Садамаьои технологц – асосан дар истеьсолот р=й медиьад. Ба монанди садамаи Чернобил (апрели 1985 с.), дар шахтаьои ангиштканц, садамаьои ьавопаймоц, киштиьои зириобц, атомц ва щайра.
Обхезц дар таърихи инсоният бо миыдори талафот дар жои аввал меистад.
Дар Хитой соли 1931 ьангоми вайрон шудани стансияи электрикц
1 млн аьолц несту нобуд шуда буд.
Вулканьо дар таърихи инсоният низ хеле талафоти калонро овардаанд. Дар 500 соли охир 500 вулканьо ба ыайд гирифта шуда дар он 200 ьазор инсон тасаф шудааст.
Заминжунбц, ьамчун офати табии дар таърихи инсоният хеле талафот бисёр ба миён овардааст.
Фожиаи баьри Арал далели пурраи он аст, ки инсон дар натижаи нодуруст истифодаи обьои дарёьои Сирдарё ва Амударё ба хушк шудани ин баьр овардааст. Ьол он, ки сольои 1960 асри ХХ аз баьри Арал ьамасола 450 ьазор центнер моьи истеьсол кардаанд.