То солхои охир Арал аз бахри Азол ду баробар калон буд, дар худуди он белгия ва Холанд чо мегирифтан. Арал миёни бузургтарин кулхои чахон пас аз Хазар, кули болои (дар Африкаи Шимоли) ва Виктория (дар Африко) чои чорумро ишгол мекард.
Дар давоми солхои 30-60-уми асри ХХ дар худуди Осиёи Маркази якчанд канали хурду бузург Раи хам ба истифода даромада обхои дарёхоро бе баркаш дастхои ташналаб мебурданд. Он вакт ба кор андохтани хар канали нав, аз худ кардани хар гектар замини но корам фатху зафари навбвти хисоб мешуд. Натича – хазорхо гектар замини пахта, махаллахои нави ахолинишин ва охиста-охиста хушкшавии бахри Арал.
Иттифоки байналмиллаи Хифзи Табиат чор нишондихандаи истеъмоли захирахои табии сайёраро зикр кард. Оби нушоки, Мохи, чангал, ва кабати озони. Агар аз руи нишондихандии комплексии харобсозии иктидори табиат ба хар сари ахолии Норвегия «Чои аз хама манфи»-ро сохиб шуда бошад, дар истифодаи захирахои об кишвархои Осиёи маркази хамин гунна «маком»-ро сохиб гаштаанд.
Сабаби асосии бухрони Арал сиёсати кур- куронаи истифодаи марватхои табии, пеш аз хама об намунаи баръалои бологузории манфиатхои инсон аз болои табиат буд.
Бухрони Арал фалокати экологии мислаш диданашуда гардид. Дар пеши чашми инсоният бахри аз байн рафта истодааст, ки мисли нигене миёни сарзамини хушку ташналаб медурахшид ва вазъи зкологии минтакаро муътадил нигох медошт.
То солхои 50-уми асри ХХ Арал гую мувозинати худро нигох медошд. Хаар сол ба бахр 64 км об ворид гардида 63 км бухор мегардид. Лекин аз авали солхои 60-ум алакай мушохида гардид ки сатхи оби бахр мутассил кам шуда истодааст. Хамин тарик фочеи Арал огоз ёфт. Фочеае, ки алакай чун бузургтарин фалокати аср эътироф гардидааст.
То бухрони Арал худуди Карокалпокистон, Хоразм, Тошхавз ва дигар вилоятхои наздик таъсири хуби бахро хис мекарданд, акнун хавои ин минтакахо хушк гардидаас, давраи яхбанди 20-руз дароз шуд.
Хушкидани Арал бар зами ин накшахои зиёдеро барбод дод. То фалокати бахр дар наздикихои Арал на факат шахрхои кухан васеъ мешуданд. Махаллахои нав бунёд мегардидаанд. Гап-гапи кушодани осоишгохи байналхалки солхо идома дошт, зеро хам иклими мусоид ва хам давраи оббози аз апрел то ноябр барои чунин муассисаи истирохатию табобати хеле мувофик буданд нукта вале фочеа хамаи инро аз байн бурд холо атрофии Арал бе одам ва холис. Бахр аз бандархои собики худ дар масофаи 60-70 км лур рафта даххо киштихои гуногуни мохигири, завракхои зангзада болои рег гуё дар мотами чавлонгохи худ абади лангар партофтаанд. Дар шахраки мохигири Учсой 10 000 одам зист дошт, охири солхои 80 хамаги кариб хазор касс боки монд. Имруз махол астки кассе ончо монда бошад. Аралск чи? Шахре, ки он чо бандари киштихо буд, корхонахо кор мекарданд, пешомадхои калон дошт. «Гурехтани» Арал аз шахр ба чи овард: Хазорон бекорон бинхои деворхояшон намакхурда, кучахои ифлосу кам одам, дарахтони хушк шуда истода, бандари шахр бошад пур аз киштихои бекорхобидаву щанг зада. Хунуз охири солхои 80 шахрхои аралск, муйнок, казалинск, шахраки Учсой ба нимвайронахо табдир ёфта, чандин махаллахои мохигирону чупонон ба кули хароб гардидаанд.
Мамнуъгохи зебои дар чазари Борса- келмас, соли 1939 бо максади нигох доштану мухофизат кардани гурхархо (хархои ёбои) таъсис ёфта буд, дар арафаи аз байн рафтан аст.
Руз аз руз камшавии об бадшавии сифати он окибатхои фалокат бор рвард: деградатсияи хок ва растани нобудшавии без бозгашти олами хайвоноту наботот, камшавии парвариши баъзе хайвонхои муина, аз кабили сагоби, мохидориву саноати коркарди мохи, иртиботи наклиёти оби, пас шудани сахсулнокии заминхои обёришаванда, чорводори ба назар мерасад.
Харобшавии Арал ба шарту шароити зиндагии Панч миллион нафар ахолии минтака таъсири манъфи расонид. Бекори, пас шудани сатхи даромад авч гирифтани харгуна беморихои рохи нафас, хун, гурда, меъда, камхуни, беморихои гузаранда, бактероологиву, кам шудани давомнокии умр-ин аст номгуи баъзе окибатхое, ки бухрони экологи аст. Окибатхои бухрони аралро барои минтака мутахасисони СММ чун фочиаи глобалии экологии асри ХХ маънидод кардаанд ки авчи минбаъдаи онро тасавур кардан мушкил аст. Мувофики маълумотхои итифоки Байналхалкии нигахдории Тандурусти масохати 400 000 км атрофии Арал «минтакаи фалокати экологии» гардидаат, кариб 5 милион ахолии умр ба Сар мебарад ва он асосан вилоятхои хоразм ва Чумхурии худмухтори Карокал покистони Узбекистон шомиланд.
Тадкикотхо нишон додаанд, ки ахолии назди Арал ба дарачахои авали вайроншавии масолехи ирси (мутатсияхо гирифтор аст ва ин сабаби бад шудани саломати, пас равии давомнокии умр, носолимии чинси ва окибат камшавии генофонд мегардад микдори намак бо камшавии оби бахр хеле зиёд шуда, консентратсия он имруз аз 35% боло рафтааст ки дар киёс бо огози солхои 60 се баробар зиёд аст!
Масохати сатхи болоии бахр, ки авали солхои 60 аз 60 000 аз км зиёд буд холо ба 28 000 км квадрат расидааст ва ин раванд идома дорад. Бар ивази он биёбони пурнамак сол то сол васеъ шуда истодааст.
Хушк шудани хавои минтака ва пахншавии чанку губори намаколуда, захрдор ба атроф ва таъсири он ба оби нушоки сабагори пайдоиши касалихои роххои нафаси одамону хайвонот гардидааст. Сатхи зиндагии сокинони атрофии Арал тадричан ва чиддан пас рафта дарачаи фавти тифлон ва кудакон нисбат ба дигар минтакахои Осиёи Маркази хеле зиёд аст.
Мувофики бахои мутахасисон бар асари бухрони Арал доираи то 10 км атрофии бахр ба хар гектар 2-3 тона намак ва дар доираи 100-300 км ба хар гектар беш аз як тона намак мерезад. Чунин пахншавии намак дар минтака таъсири манфии худро расонида ба харобшаии олами набототу хайвонот оварда истодааст.
Бо он суръате ки сатхи об мутасил пас мешавад яъне 0,5 метр дар як сол имкон дорадки чазирахои дигар низ охиста –щхиста аз «огуши» бахр мебароянд дар оянда Арал чун бахр аз байн рафта хавзахо намаку захрогини зиёдеро ба вучуд оварда метавонанд. Ин бе фикри бе бунёд нест: мувофики тахлили мутахассион байнал халки дар сохаи экология пешбини гардидааст, ки то соли 2015 аз бахри Арал чуз биёбони сернамак дигар чизе боки нахохад монд.
Ба кадри зарури сарф кардани об ва боин рох Арал ва дигар сарватхои табиатро барои наслхои оянда махфуз гузоштан аз хар сокини минтака вобаста аст. Ичрои ин максад таввасути самаранок ба рох мондани корхои маърифати ва пахн кардани иттилои лозима ба вучуд овардани фахмиши дуруст ва дигар кардани писихология ва муносибати истифодабарони об ва дигар неъматхои табии ба даст менамояд.
Ру оварданир мо ба фалокати Арал ва талоши аксари созмонхои байналмилаливу минтакавие, ки дар ин кори хайр сахм гузоштаанд. Мехоханд, ки пеш аз хама сокинони минтака бояд муносибати худро бо мухити зист, истифодаи захирахои табии, замину об дигар кунанд, маданиятеро дар худ ташакул диханд, ки ба кадри хар катра об хар вачаб замин, хар нихоли сарсабзу хар нафаси хавои тоза чун сарвати бебахо бирасанд онхоро барои худ ва ояндагон эхтиёт кунанд.
Табиат аз инсон карздор нест баръакс инсон тамоми нозу неъмати табиатро ба максади зиндагии худ сеъру пури худ истифода мебарад. Ва хурдагирихои аз хад зиёди у ба он фалокате овард ки мо имруз наздаш худро рохгумзада дидаем. Мо хам дар катори тамоми мавчудоти зинда узви хамин табиатем ва бо неруи аклонию шуури худ бояд барои ободии он хизмат бикунем, на кутохназарию дида тавонистани факат манфиати худ.
Солхои охир гуфтугу дар юораи вази кули Сарез дар доираихои гуногуни хукумати илми, воситахои ахбори омма намояндагихои диплома-тии ва гайра хеле васеъ гардид. Имруз Сарезро, ки чун муъчизаи нодиру зебои табиат эътироф шудаас бо истилои «аждахои Помир» ё «бомбаи Мургоб» низ ном мебаранд. Албатта, «аждахор» ё «бомба» номбурдани чунин м=ъчиза на танхо аз он аст ки дар харита суръати аждахорро мемонад. Сабаб пеш аз хама вазъи кунунии (ё худ «тахдиди») ин офаридаи зебои табиат аст, ки чанд сол боз мавриди мухокимаву омузиш карор дорад ва ба ин васила диккати чахониёнро ба худ чалб кардааст.
Соати 23-ву 15 дакикаи вакти махаллаи шаби 5 ба 6 феврали соли 1911 дар натичаи заминларзаи 9-10 бала, як пораи чанубии кули музкул фуру халтит. Дехаи Усой бо тамоми ахолии, хонаву дар ва чорво ба пураги абадан зери кухпора монд. Хачми бузурги хоку санг дар дараи танг пеши дарёи Мургобро баст. Об чам шудан гирифта камба кадам боло мерафту васеъ мегардид. Дехаи Сарез ки дар лаби дарёи Мургоб ва Усой тахминан 20 км болотар буд, мохи октиябри хамон сол зеои об монд кул номи Срезро гирифт.
Сарбанде, ки натичаи фуру галтидани пораи кухи музкул ба вучуд омад, (бо номи Усой машхур аст), аз сангу хок ва дигар чинсхои кухи иборат буда, 2 милиаррду 220 миллион метри мукааб хачм ё 6 милиаррд тона вазн, кариб 700 метр баланди карид 5 км пахни 1 км дарози ва 1 км квадрат масохат дорад.
Муаммое ки то имруз вучуд дорад, ба пайдоиши кул ва то кадом дарача устувор бехатар будани сарбанди он вобаста аст. Кул дар натичаи заминларза тасодуфан ба вучуд омад ва хамеша саволе чавоб мехост ки оё метавонем бо ин тасодуф дилпур бошем
Агар гап факат сари кухпораи афтида мебуд хочати мулоиза кардан хам намемонд: ин гунна ходисахо барои кухистони Точикистон нав нестан. Бале, гап сари захираи бузурге обест, ки пушти ин девори бузурги хоку санг истода, хар замон метавонад хангоми аз ин «махбас» халос хурдан чун аждахои замин бо неруи бузурги фалокат овар ба поён хучум кунад он вакт нисбати сарез истифода бурдани «Аждахо, бомба» ва чандин калимаву иборахои хамин кабил касеро дар хайрат намегузошт.
Кули Сарез дар баландии 3262 метр (аз сатхи бахр) вокеъ буда, нуктаи аз хама чукураш 500 метер дарозиаш 55,8 км пахни аз хама зиёдаш 3,3 км масохати сатхи болои кул 79,64 км, хачми максималии оби кул 17 км куби аст.
Бале, хамон сарбанди иборат аз сангу хок равона воситает, ки то имруз ба ин андоза обро дар дараи танг нигох дошта амнияти табиату сокинони пойони кулро то бахри Арал таъмин мекунад. Вале кафолати устувории онро ки дода метавонад? Дар давоми мавчудияти сарез олимону мутахасисон ва мухандисон тибки таткткоти худ хостанд ояндаи кулро муаян кунанд. Вале андешахо хамеша гуногун буданд. ба хар холл аксари мутахассион, ба хусус солхои охир, хеле дар маколаи халки омадааст. «Аз девори кач хазар» бар он акидаам, ки пеши рохи хатарро гирифтан лозим аст.
Дар ин бобат мавкеи Призиденти точикистон Э Рахмонро ба хусус кайд кардан зарур аст ки чандин маротиба тибки вохурихои сарону давлатхои Осиёи маркази ин масаларо дар сатхи Оли мавриди мухокима карор дода буд. Мохи апрели 1999 дар Ашхобот дар вохурии сарони давлатхои осиёи маркази, ки ба бунёди байналмиллали начоти Арал бахшида шуда
буд, Э Рахмон масъалаи кули сарезро хамчун яке аз самтхои афзалиятноки фаъолияти ББНА дар Точикистон муаян намуд.
Мохи июли соли 2000 – ум бошад дар вохурии Душанбегии сарони давлатхои узви Итиходи Иктисодии Осиёи Маркази (Казокистон, Киргизистон, Точикистон ва Узбекистон) мурочиатномаи алохидаи рохбарони 4 давлат оид ба Сарез кабул гардид, ки максади он чалб кардани чомеаи чахони ба ин масъала буд.
Дар бораи хатари кули Сарез ва эхтимоли канда шудани сарбанди он хануз мохи апрели соли 1993 дар семинари байналмиллали оид ба начоти бахри Арал, ки дар Вашингтон баргузор гардида буд, иттило пахн гардид.
Дар натичаи заминчумбии сахте, ки соли 1998 дар афгонистон Рух дод, дар сарбанди кул таркишхои нав ба вучуд омада, таркишхои мавчуда васеътар гардиданд. Таркише ки оби кул аз он берун мешавад, 150 метр аз поёнтар аз сатхи болои кул вокеъ буд, хамеша мавриди диккату омузиши мутахасисон мегардид ва гуё солхои дароз дар холати он дигаргунии чидие, ки боиси ташвиш шавад, мушохида намегардад. Вале чи тавре зикр гардид, солхои охир баъзе дигаргунихои ташвишовар алакай рух додаанд.
Дар холати канда шудани сарбанди Усой оби кул бо чараёни тез аз баландии беш аз 3200 метр харакат карда ба водихои дарёхои Бартанг, Панч, Аму, харобихои зиёде оварда то бахри Арал мерасад. Хангоми харакати сел бо сангу гили зиёд дар баъзе чойхо мавчи он хеле баланд хохад шуд. Сел метавонад. Дар каламрави кишвархои сохили дарёхои Панчу Аму – Точикистон Афгонистон Узбекистон ва Туркманистон масохати 52 000 км зер карда, ба 5000000 сокинони ин худуд иншоотхои хочагии халк, бо киштзорхо, Нуктахои ахолинишин олами хайвоноту наботот зарари калон оварад.
Бояд зикр кард, ки масъалаи кули Сарез хамеша дар ду самт бараси мегардад: бе хатар гардонидани кул ва истифодаи захирахои оби он барои давлатхои хавзаи бахри Арал ахмияти якхела доранд. Бо максади бартараф кардани хатари кул дар заминаи пешниходхои коршиносони ватанию хоричи чанд барономаи мушаххас тахия ва пешниход гардидааст.
Тибыи андешаи коршиносон ьалли мушкилоти ба вуы=ъ омада тадбирьои ьамкоронаи кишварьои минтаыа ва жудо намудани маблащьои зиёдро таыозо дорад.