Популятсия дар экология гурўьи фардьои як намуд, ки байни худ таъсири ьамдигар дошта ва марзи умумро ишщол менамоянд, номида мешавад.
Калимаи популятсия аз лотинц «популюс» халы, аьолц гирифта шудааст. Ьамин тавр ьамчун аьолии як намуд дар марзи муаяйн, муайян кардан мумкин аст.
Популятсия воьиди генетикц намуд аст, ки дар он эволютсияи намуд ба амал бароварда мешавад. Ьамчун гурўьи боьамзистии фардьои як намуд популятсия аввалин макросистемаи биологии организм ба ьисоб меравад. Дар популятсия имконияти мутобиышавц нисбат ба фардьои алоьида хеле баланд дорад. Аъзоёни як популятсия ба ьамдигар таъсир мерасонанд, нисбат ба омильои физикц ё дигар муттаьидьое, ки бо зиндагц мекунанд. Дар популятсия ба ин ё он даражи ьамаи шакльои алоыа характернок барои муносибатьои байни намудц зоьир меёбад, лекин муносибатьои мутуалистц ва конкурентц баръало ифода меёбад.
Алоыамандии ба худ хоси дохилнамудц, ин муносбати алоыманд бо такрористеьсолкунц: байни фардьои жинсьои гуногун ва байни авлодьои волидайн ва насли духтарц.
Ьангоми афзоиши жинсии мубодилаи ген популятсияро ба системаи нисбатан кулли генетикц табдил медиьад. Агар бордоршавии чилликц мавжуд набошад ва нашвц, партогенетикц ё дигар тарзьои афзоиш бартари дорад, алоыаи генетикц суст мегардад ва популятсия бо худ мажмўи клоньо ё линияи тоза муьити якжоя истифода мебаранд. Дар ьамаи ьолатьо дар популятсия ыонуни амал мекунад, имкноият медиьад, ки ьамин тавр сарватьои маьдуди муьитро истифода барад, барои таъмин намудани авлоди боыимонда. Ба ин асосан бо воситаи тащйир додани миыдори аьолц соьиб мегардад. Популятсияи бисёр намудьо хусусияти худтанзимкунии миыдори худро дорад.
Нигоь доштани миыдори оптималц дар шароити дода шуда гомеостази популятсия хеле гуногун дар намудьои гуногун ифода меёбад. Оньо инчунин бо муноситабьои ьамдигарии фардьо ба амал бароварда мешавад.
Ьамин тавр популятсия ьамчун муттаьидаи гурўьи хусусияти махсусияти худро дорад, ки он ба ьар жудо гирфитаи фардьо хос аст. Хусусиятьои гурўьи - ин характеристикаи асосии популятсия аст.
2. Сохтори популятсия.
Сохтори нишондиьандаи асоси популятсия - миыдор ва таысимоти организмьо дар фазо ва таносуби гуногунсифатии фардьо.
Сохтори популятсия ноустувор аст. Афзудан ва инкишофи организмьо, тавлиди нав, мурдаи аз сабабьои тащйирёбии гуногуни шароити атроф ва кам шудани миыдори душманон - ьамаи он ба тащйирёбии таносуби дохили популятсия оварда мерсаонад.
Популятсия ьамчун воьиди биологц сохтор ва вазифа дорад. Сохтори популятсияро фардьо ташкил медиьад ва таысимоти он дар дигар мажмўьои биологц монанд аст. Ба он афзудан, инкишоф, тарзи нигоь доштани мавжудият дар шароити доими тащйирёбандагии муьит яъне популятсия характери мушаххаси генетикц ва экологц дорад.
Сохтори фазоии популятсия се намуди таысимот ё жойгиршавии фардьо фары карда мешавад:. баробарц, тасодуфц ва гурўьц.
Таысимоти баробарц- дар табиат бештар конкурнетсияи байни фардьои гуногун алоыаманд аст.
Таньо дар муьити якхела жой дорад.
Таысимоти гурўьц, таысимоти тасодуфц - зиёд вомехўрад. Масалан, дар бешаи сановбар дарахтон аввал гурўьи ва минъбад баробар жой мегиранд.
Популятсияи таысимоти гурўьи устувории бештарро ба шароити номусоид, нисбат ба фардьои алоьида таъмин мекунад.
Бо алоыаманди аз андозаи ишщол кардаи марзьо Н.П. Наумов (1963) се намуди популятсияро жудо мекунад.
- Элементарц ё микропопулятсия - мажмўи фардьои намуд, ким кадом ыитъаи хурди якхеларо ишщол мекунад. Дар таркиби он одатан фардьои якхелаи генетикц дохил мешаванд. Миыдори популятсияи элементарц, ки дар он намуд жой мегирад аз шароити якхелаи муьити зист вобаста аст: чц ыадаре, ки якхела, ьамон ыадар популятсияи элементарц кам ё баръакс.
- Популятсияи экологц дар мажмўи популятисяи элементарц шакл мегирад масалан, санжоб (Sciurus vulgaris) намудьои гуногуни беша жой мегирад, намудьои беша «сановбарц», «кожц» ва дигар популятсияи экологии оньо шуданаш мумкин аст.
- Популятсияи жущрофц гурўьи фардьоро дарбар мегирад, шароити географии якхела жой гирифтаанд. Популятсияи географц нисбатан марзьои калонро дарбар мегиранд, асоснок жудо карда шуда ва нисбатан маьдуданд.
Сохтори жинсц (таркиби жинсц) - тансоуби фардьои мардона ва занона дар популятсия сохтори жинсц таньо ба популятсияьо жудо жинса хос аст. Назариявц таносуби жинсьо бояд якхела бошад: 50 % аз шумораи умумц бояд фардьои мардона ва 60%- занона. Таносуби ьаыиыи таносуби жинсьо аз таъсири омильои гуногуни муьит. Хусусиятьои генетикц ва физиологц вобаста аст.
Таносуби якумин, дуюмин ва сеюмини жинсьо мушоьида карда мешавад. Таносуби аввалин ьангоми ташаккулёбии ьужайраьои жинсц (гамета) мушоьида мешавад. Одатан он 1:1 баробар аст. Ьамин таносуб механизми муайян кардани жинс вобаста аст. Тансоуби дуюмин - мутаносубан ьангоми тавлид ва таносуби себмин – тансоуби фардьои нимболищ ва болищ мушоьида карда мешавад.
Масалан, дар одам тансоуби дуюмин, бачаьо дар таносуби сеюмин, заньо бартари доранд: ба 100 - духтар 106- писар таваллуд мешавад, дар 16-18 солагц таносуб баробар мегардад, дар 50- солагц -85 мард ба 100 зан ва 80 солагц -50 мард ба 100 зан рост меояд.
Дар баъзе моьиёни (дарёи Петсилия) се намуди хромасом: У, Х ва W- хромасомаьо фары карда мешавад: аз он У- иньои жинси мардона Х ва W геньои жинси занонаро мебарад. Агар генотипи фард УУ дорад, саметсьо, агар ХУ - самкаьо ва агар WУ вобаста ба шароити муьит аломатьо ё мардона ё занона пайдо мешавад.
Сохтори синусолии популятсияьо - таносуби дар популятсия гурўьи фардьои гуногунсола аст.
Вобаста аз ыобилияти фардьо ба афзоиш се гурўьи фары карда мешавад: пеш аз репродуктивц (фардьое, ки ыобилияти ьоло афзоиш кардан надоранд); репродуктивц (фардьое, ки ыобилияти афзоиш кардан доранд) ва баъд репродуктивц (фардьое, ки ыобилияти афзоиш кардан надоранд).
Сохтори синнусолии популятсияьо бо ёрии аьроми синусолц ифода карда мешавад.
Сохтори генетикц - таносуби генотипьо ва аллельо дар популятсияи гуногун мебошад. Мажмўи геньои ьамаи фардьои популятсия генофонд номида мешавад.
Ба генофонд такрорёбии аллельо ва генотипьо хосанд. Такрорёбии аллельо - ин ьиссаи он дар ьамаи мажмўи аллели генц дода шудааст.
Мувофиыи ыонуни Харди – Вайенберг такрорёбии нисбии аллельо дар популятсия аз авлод ба авлод доимц мемонад. Ыонуни Харди – Вайенберг ьаы аст, агар ин шартьо риоя карда шавад: 1) популятсия бузург; 2) дар популятсия жуфтшавии озод ба амал бароварда мешавад; 3) кўчбандии генотипьои нав дар популятсия ё аз популятсия.
Ыонеъ гардонидан дар давоми ваыти дурудароз ин шароитьо дар табиат вужуд надорад. Бе тащйирёбии генофонди популятсия раванди эволютсонии аз имкон берун аст.
3. Нишондиьандаьои оморц ва динамики популятсия.
Нишондиьандаи омории популятсияьо. Шумораи популятсияьо - ин миыдори умумии фардьо дар марзи дода шуда ё дар ьажми дода шуда.
Вай аз таносуби шиддатнокии афзоиш (наслдиьц) ва фавт вобаста аст. Дар давраи афзоиш, афзоиши популятсия бавужуд меояд. Фавт бошад баръакс ба камшавии шумора меорад.
Зичии популятсия миыдори фардьо ё биомасса дар воьиди масоьат ё андоза муайян карда мешавад. Зиччи миёна яъне фазо, зичи экологц - шумора ё биомасса дар воьиди фазои зист, физикавц популятися ишщол карда метавонад.
Нишондиьандаи динамикии популятсия. Динамикаи шумора ва зиччи популятсия аз тавлидёфтан ё наслдиьц ё фавтнокц вобаста аст.
Тавлид - ин ыобилияти популятсия ба зиёдшавц аст. Тавлиди мутлаы ва нисбц фары карда мешавад. Тавлиди мутлаы (умумц)- шумораи нави фардьо (r Nn), дар воьиди ваыт пайдо гардида (rt). Тавлиди нисбц ба шумораи фардьо ба фардьои воьиди ваыт
B = r Nn