У спадчыне старажытнагрэчаскай і старажытнай рымскай літаратур – творы, заснаваныя на міфалагічных сюжэтах і вобразах.
Гамер “ Іліяда”
У аснову паэмы пакладзены гераічныя паданні, якія склаліся на мяжы І тыс. да н.э. У іх аднаўляюцца гістарычныя падзеі, што адбываліся пад час паходу грэкаў на Трою (або Іліён – горад у Малай Азіі, вядомы з канца ІУ тыс. да н.э.). Прыблізна ў ІХ–УІІІ ст. да н.э. Гамер на матэрыяле вусных паданняў стварыў пісьмовы варыянт “Іліяды”. Гэты варыянт быў замацаваны ў УІ ст. да н.э. спецыяльнай камісіяй, якая адмежавала яго ад пашыраных вусных версій паэмы.
Траянскі цыкл міфаў. У ім адлюстраваны водгукі вайны паміж ахейскімі (грэчаскімі) плямёнамі і жыхарамі малаазійскага горада Троі (або Іліёна) прыблізна ў 1200 г. да н.э. Дзякуючы раскопкам нямецкага вучонага Шлімана ў 1870-х гг., а затым на в.Крыт, была пацверджана думка пра гістарычную аснову гэтых паданняў. У “Іліядзе” гісторыя мае міфалагічную інтэрпрэтацыю, а міф праступае праз аднаўленне гістарычных падзей (гл. эпас). За доўгія стагоддзі існавання ў вуснай форме аповяд пра ваенныя падзеі пад Трояй стаў набываць міфалагічную трактоўку, што стала асновай сюжэта. Згодна з міфам, Траянская вайна пачалася з выкрадання Парысам Алены Спартанскай.
Цар Пелей і марская багіня Фетыда (яны стануць бацькамі грэчаскага героя Ахіла) наладзілі вяселле, на якое былі запрошаны богі. На вяселле не была запрошана Эрыда, багіня распры, спрэчкі (прыгадаем падобны сюжэт у казцы “Спячая прыгажуня” Ш.Перо, дзе на народзіны каралеўны былі запрошаны ўсе феі, акрамя адной). Сарваўшы ў садах Гесперыд залаты яблык (яблык – сімвалічны першапачатак раздору, разбурэння гармоніі таксама ў “Кнізе Быцця” – адной з кніг Бібліі), багіня падкінула яго на вясельны стол, папярэдне надпісаўшы: “найпрыгажэйшай”. Тры багіні паспрачаліся за гэты яблык: Гера, жонка Зеўса і багіня шлюбу, Афіна, багіня мудрасці, і Афрадыта, багіня кахання. Спрэчку павінен быў вырашыць Парыс, сын траянскага цара Прыяма.
Задача, якую павінен вырашыць Парыс, – з найбольш складаных у філасофіі адносна вызначэння сутнасці чалавека. Гера паабяцала, калі Парыс вылучыць менавіта яе, узнагародзіць героя ўладаю над людзьмі (што можна патлумачыць як перавагу сацыяльнага пачатку). Афіна абяцае зрабіць Парыса самым дужым у свеце (г.зн. аддае перавагу фізічным, прыродным якасцям асобы). Афрадыта ў якасці найвышэйшай каштоўнасці прапаноўвае Парысу каханне самай прыгожай з жанчын (трэці пачатак, які філосафы вылучаюць у чалавеку, звязаны з яго псіхікай або светам пачуццяў).
Гэты старажытны міф асаблівым чынам ілюструе сучасны ўзровень ведаў пра чалавека. Так, філасофія, як і літаратура, на ўсім працягу свайго развіцця вырашае праблему, што такое чалавек. Прыярытэтны погляд на чалавека з вылучэннем яго сацыяльнага пачатку быў уласцівы літаратуры і мастацтву сацыялістычнага рэалізму. Прыроднае ў чалавеку – у цэнтры ўвагі пазітывістаў і пісьменнікаў-натуралістаў. Канцэпцыя чалавека як істоты біясацыяльнай набывае распаўсюджванне ў СССР, пачынаючы з 1960-х гг. Увага да псіхікі чалавека, яго ўнутранага, эмацыянальнага свету дазволіла аднавіць трохчасткавую пабудову асобы: чалавек – біяпсіхасацыяльны арганізм. Паглыблены псіхалагізм трывала ўвайшоў у літаратуру ў ХІХ ст., але менавіта літаратура ХХ ст. адкрыла яго самыя патаемныя глыбіні. Своеасаблівым чынам чалавек аказваецца “створаным па вобразу і падабенству” да Бога: у адзінстве і непадобнасці трох сваіх іпастасяў.
Парыс робіць “найсучасны” выбар: ён аддае яблык Афрадыце, сцвярджаючы ў якасці прыярытэтнага свет пачуццяў, эмоцый чалавека.
Прычынай Траянскай вайны, такім чынам, становіцца выкраданне Парысам прыгажэйшай з жанчын – Алены Спартанскай, жонкі цара Спарты Менелая. У старажытныя часы прыгажосць жанчыны вызначалася яе прыпадабненнем да багінь. “Дивно подобна она на бессмертных богов своим видом” – сказана пра прыгажосць Алены Спартанскай. Другая гераіня антычнага эпасу – Пенелопа з “Адысеі” Гамера, таксама набывае вышэйшую прыгажосць – прыгажосць багоў (“…и ей, усыпленной, // Все, чем пленяются очи мужей, даровала богиня: // Образ ее просиял той красой несказанной, какою // В пламенно-быстрой и в сладостно-томной с Харитами пляске // Образ Киприды, венком благовонным венчанной, сияет…»).
Спартанскі цар разам са сваім братам Агамемнанам, паводле міфа, сабралі войска і асадзілі Трою, патрабуючы вяртання Алены. Каб вярнуць Алену яе мужу, пачынаецца Траянская вайна, і яна цягнецца 10 год. У “Іліядзе” апісваецца 51 дзень апошняга, дзесятага года вайны.
Траянскі цыкл міфаў з’яўляецца крыніцай многіх сюжэтаў і вобразаў перш за ўсё антычнай літаратуры. Сувязь паміж міфам і паэзіяй ляжыць у аснове народнай творчасці. Таму міфы і сталі глебай, з якой вырасталі і ў межах якой афармляліся першыя дайшоўшыя да нас ўзоры старажытнагрэчаскай літаратуры. На працягу стагоддзяў адносіны да міфалогіі, з якой браліся сюжэты і вобразы, а напачатку і ўвесь вобразны строй твора, былі неаднолькавыя. Адны са старажытных аўтараў з пашанай называюць багоў, падкрэсліваючы, што ўчынкамі людзей і іх лёсам кіруюць найперш богі (Гамер). Другія ў больш позні час дазваляюць іранічнае стаўленне да багоў (Арыстафан, часткова Вергілій).
“Іліяда” Гамера мае непасрэдны ўплыў на творчасць беларускіх пісьменнікаў. “Іліяда” Гамера названа М.Багдановічам “велізарнейшай”. Урыўкі з яе ў перакладзе Б.Тарашкевіча друкаваліся ў газеце “Беларускі звон” (1922 г.) і часопісе “Полымя рэвалюцыі” (1935 г.). “Мая Іліяда” – называе адзін са сваіх твораў У.Караткевіч.
Эсхіл “Прыкуты Праметэй”
Трагедыя зарадзілася ў межах старажытнагрэчаскай драмы. Назва “трагедыя” складаецца з двух слоў, якія адпаведна перакладаюцца як “казёл” і “песня”, або “песня казлоў”. Казлы, або сатыры, паводле міфічных уяўленняў, суправаджалі бога пладаносных сіл зямлі Дыёніса. У вобразе гэтага бажаства спалучыліся ўяўленні пра смерць і адраджэнне прыроды, канец і пачатак, старое і новае.
Адна з найбольш вядомых трагедый старажытнага свету, што дайшла да нашых часоў, – “Прыкуты Праметэй” Эсхіла таксама аднаўляе гэты канфлікт. Але ў трагедыі Эсхіла – “бацькі трагедыі”, што жыў у У ст. да н.э.,– канфлікт паміж старым і новымі, паміж смерцю і жыццём разглядаецца на прыкладзе міфалагічных вобразаў. У грэчаскай міфалогіі Праметэй – стрыечны брат Зеўса. Яго вобраз быў выкарыстаны ў літаратуры яшчэ да Эсхіла. За сваю правіннасць (Праметэй выкраў агонь з неба) герой быў па загаду Зеўса прыкуты да скалы. Арол, які прылятаў сюды, расклёўваў яго пячонку, але штораз яна адрастала наноў. Вядома, што пра прашэсці стагоддзяў Геракл заб’е з лука арла і вызваліць Праметэя.
Праметэй асуджаны на пакаранне. У пачатку трагедыі Эсхіла слугі Зеўса, Улада і Сіла, прыводзяць Праметэя на “край зямлі, у Скіфіі далёкай і пустэльнай”, дзе бог кавальства Гефэст прыкоўвае героя да скалы. І так Праметэю наканавана: да прыкутага прылятае арол, каб паядаць яго печань, катуючы Праметэя, і прыходзяць розныя героі. Гермес, прыслужнік Зеўса, будзе пагражаць герою новымі пакутамі; акеаніды выказваюць герою сваё спачуванне (ім Праметэй адкажа, за што ён прыкуты да скалы); Акіян, бог хітры, і як прыдворны, ён будзе заклікаць да кампрамісаў, угаворваць Праметэя схіліцца перад Зеўсам; прыйдзе і вар’ятка Іо, пакараная Гераю за каханне да Зеўса. Праметэй валодае тайнай, ад якой залежыць улада і жыццё Зеўса, але ён адмаўляецца адкрыць Зеўсу гэту тайну. У канцы твора “Праметэй правальваецца пад зямлю разам з кавалкам скалы, да якой ён быў прыкуты”.
Згодна з Эсхілам, Праметэй – сын Геі-Зямлі, якая атаясамліваецца з Фемідай, багіняй правасуддзя. Барацьбітом супраць гвалту выступае і Праметэй, як той, хто зрабіў свой выбар, апіраючыся на свабодную волю. Ён выкраў у багоў агонь і аддаў яго людзям. Але ў Эсхіла Праметэй паказаны і як выратавальнік роду чалавечага – культурны герой, стваральнік многіх даброт, тым, хто навучыў людзей грамадскаму жыццю і розным навукам.Вобраз Праметэя акрэслены і як вобраз выратавальніка роду чалавечага, і як вобраз барацьбіта і пакутніка. Невыпадкова яго параўноўвалі з вобразам Ісуса Хрыста. Разам з тым, паводле рускага даследчыка А.Ф.Лосева, “у антычнасці існавала традыцыя асуджэння Праметэя, прычым яна належала рымскім аўтарам. Для Гарацыя дзёрзкі Праметэй здзейсніў “злы падман”, прынёсшы агонь, што паспрыяла развіццю згубных вынікаў... Ствараючы чалавека, ён уклаў у яго “злосць” і “вар’яцтва” льва... П/раметэй/ паклапаціўся толькі пра яго цела, і адсюль усе беды чалавечага жыцця і варожасць сярод людзей”.
У трагедыі Эсхіл звярнуўся да міфа, і менавіта яго аўтарскае прачытанне і разуменне вобраза галоўнага героя стала асноваю стварэння вечнага вобраза Праметэя ў сусветнай літаратуры. А трагедыю “Прыкуты Праметэй” Эсхіла называюць старажытнейшым узорам жанру: у творы дзейнічаюць прыродныя стыхіі і звышнатуральныя істоты, адсутнічаюць жа вобразы людзей або герояў у чалавечым абліччы.
Праметэй – першы з шэрагу т. зв. “вечных” (скразных, традыцыйных, класічных, сусветных) вобразаў сусветнай літаратуры. Вечныя вобразы – умоўная назва вобразаў, што ўвасабляюць агульначалавечыя, “вечныя” якасці. Узніклі ў канкрэтную гістарычную эпоху, але ў свядомасці наступных пакаленняў, у творчасці буйных творцаў пераўтварыліся ў многазначныя, шырокавядомыя сімвалы. Яны паходзяць з міфалогіі (Праметэй), легенд розных народаў (Дон Жуан, Фаўст), літаратурных крыніц, як вынік прынцыпова новай трактоўкі даўняга падання (Гамлет), або з’яўляюцца арыгінальным тварэннем пісьменніка (Дон Кіхот).
| Праметэй-богаборца | Тытан Праметэй – абаронца чалавека ад самавольства багоў ва ўяўленні старажытных грэкаў – у трагедыі Эсхіла пададзены як смелы богаборца, гатовы панесці за свой учынак жахлівае пакаранне. У больш позніх творах бунтар-пакутнік Праметэй – сімвал сапраўднай чалавечнасці, падзвіжніцкага служэння вялікай мэце | Эсхіл, І.В.Гётэ, Дж.Байран, П.Б.Шэлі, М.Агароў, кампазітары Ф.Ліст, А.Скрабін, мастак Тыцыян |
| Праметэй-культурны герой | Культурны герой – вынаходнік цывілізаваных форм жыцця, стваральнік матэрыяльнага дабрабыту | Эсхіл, Гётэ |
| Праметэй-сімвал вызвалення | У 1920–30-я гг. богаборніцкія імкненні Праметэя адпавядалі рэвалюцыйнаму ўздыму і грамадскім настроям часу. П. выступаў як адцягнены сімвал вызвалення, не напоўнены рэальным зместам. Гэта і вобраз чалавека з народа, які вызваліўся з пут . У бел. паэтаў 2-й пал. ХХ ст. – сімвал волі | Ц.Гартны Я.Купала М.Танк У.Караткевіч |
| Праметэй- архетып Цывілізацыі | Супастаўляецца з Арфеем – архетыпам Культуры |
З развіццём цывілізацыі антычная міфалогія набывае шматпланавы, шматвектарны характар. Апіраючыся на вызначэнні відаў міжлітаратурных сувязей і ўзаемадзеянняў, якія прапанаваны А.Волкавым, прывядзем прыклады пераходу міфаў (а таксама іншых мастацкіх вобразаў) у іншанацыянальнае асяроддзе:
| Мастацкі пераклад | Перанясенне тэксту з адной мовы на інш., “адзін з найб.важных і найб.істотных спосабаў зносін паміж людзьмі” (Гётэ). Моўны кантакт паміж людзьмі розных нацыянальнасцей, паміж народамі і іх культурамі... з найважнейшых спосабаў такіх кантактаў. | М.Багдановіч «Грамада зо-рак “Карона” », “Ікар і Дзедал”: З Авідзія |
| Перапра-цоўка / перапеў / адаптацыя | І.Г.Неўпакоева, выдзяляючы пераклад, запазычанні, наследаванні, вобразную аналогію, стылізацыю, рэмінісцэнцыю, выкарыстанне іншанац.фальклору, не называе ў гэтым шэрагу перапрацоўку. Д.Дзюрышын сярод форм рэцэпцыі побач з алюзіяй, запазычаннямі, філіацыяй, плагіятам, перакладам, называе адаптацыю (паняцце, блізкае, але не тоеснае П.). Разнавіднасці: анацыянальванне, асучасніванне, міжжанравая перапрацоўка і інш. | Легенды і міфы старажытнай Грэцыі. – Мн., 1996 /пераказ У.І.Анісковіча; анацыянальванне (“Тарас на Парнасе”), асучасніванне (“Старасвецкія міфы горада Б*” Л.Рублеўскай), міжжанравая перапрацоўка (верш “Алкестыда” Рыльке) Травестацыя (“Энеіда навыварат” В.Равінскага) |
| Запазы-чанне | Разнавіднасці З.: З.сюжэтаў / сюжэтных схем / сюжэтных матываў; жанравая перапрацоўка; выкарыстанне запазычаных вобразаў-персанажаў; запазычанне вобразаў-прадметаў, вобразаў-падрабязнасцяў і вобразаў-тропаў. Да З. адносяцца таксама алюзія, літаратурная цытата, вобразная аналогія, рэмінісцэнцыя | “Энеіда навыварат” В.Равінскага |
| Уплыў | Робіць усебаковы уплыў значна лягчэйшым моўная блізкасць. Уплыў можа адбывацца і на асобных структурных узроўнях – на сюжэтах ці вобразах-персанажах. У гэтым выпадку ў адрозненне ад запазычанняў сюжэты ці вобразы не пераносяцца нібы гатовымі, але становяцца ўзорам для стварэння падобных. Уплыў можа здзяйсняцца адначасова на шмат л-р, быць інтэрнацыянальным: дыяхронным – антычнай л-ры на л-ры еўрап.рэгіёну; або сінхронным: рус. рэалізму на сусвет. л-ру. Ад уплыву трэба адрозніваць эпігонства – нетворчае, несамастойнае наследванне | Уплыў можа быць не толькі на творчасць пэўнага пісьменніка, але і шырэй – на нац. літ. працэс: славяна-балгарскі ўплыў на пісьмен-насць Кіеўскай Русі, другі паўднёва-славянскі ўплыў на рус.л-ру 14–15 ст., польскі ўплыў на ўсх.славян ў л-ры 17 ст. Так, новая бел.паэзія развівалася пад уплывам творчасці Т.Шаўчэнкі (тэматыка, вобразы, матывы, назвы твораў, таксама зварот да фалькл.стылістыкі) |
| Наследа-ванне | Па ступені творчага асэнсавання і перастварэння першаасновы адрозніваюць: 1) вучнёўскае Н. – этап, які праходзяць ці не ўсе пісьменнікі-пачаткоўцы, уключна геніі; 2) Н.-мода; 3) Н.-засваенне; 4) Н.-стварэнне на аснове чужой мадэлі арыгін. маст. каштоўнас-цей. Разнавіднасці Н.: – засваенне вершаванай тэхнікі (актава, тэрцына, санет, вянок санетаў, інш.), стылізацыя, містыфікацыя, пасціш, Н.-адмаўленні: бурлеск, травесція, пародыя. | М.Багдановіч “Ікар і Дзедал”: З Авідзія, “Памятнік”: З Гарацыя, “Хто там едзе па Касову полю?”: Сербская, з цыкла “Эрас” |
| Аўтарскае падкрэслі-ванне | Аўтарскае падкрэсліванне невідавочнага ўзаемадзеяння з іншай літ-рай | Эпіграфы (з Верлена: “Музыка перш за ўсё” – да верша М.Багдановіча “Па- над белым пухам вішняў...”) цытаты |
Паэма «Тарас на Парнасе»К. Вераніцына з’яўляецца перапрацоўкай старажытнарымскай міфалогіі ў цэлым. У творы выяўляюцца розныя віды міжлітаратурных сувязей:
| перапрацоўка (перапеў, адаптацыя) | анацыянальванне (дзеянне адбываеццана беларускіх землях, герой – беларускі мужык, іншыя героі – рускія пісьменнікі), асучасніванне (адпаведна з часам напісання паэмы), міжжанравая перапрацоўка (міф → паэма) |
| запазычанні | вобразы-персанажы: Юпіцер, Юнона, Венера, запазычанне вобразаў-прадметаў – Парнас, запазычанне вобразаў-падрабязнасцяў і вобразаў-тропаў. |
| наследаванні | травестацыя |
| уплывы | |
| аўтарскае падкрэсліванне |
Нацыянальны Алімп беларусаў – Парнас: яго «пакарыў» мужык-палясоўшчык Тарас. Вобразны свет «Тараса на Парнасе» можна назваць матрыцай сусветнай спадчыны ў кантэксце беларускай літаратуры, канонам славянства ў свеце агульначалавечым. Побач з «вечнымі», старажытнымі, класічнымі вобразамі з’яўляецца «свой», народны герой. Першыя, багі, зніжаюцца, прыпадабняюцца да сваіх, мужык уздымаецца ўверх. Травестацыя высокага, сур’ёзнага – адна з традыцый пераймання сусветных вобразаў і сюжэтаў у беларускай літаратуры.
Вертыкаль: багі сыходзяць на зямлю, а зямное ўздымаецца пад неба, – мае адраджэнскую прыроду, што таксама звязана з класічнай, старажытнай спадчынай і з’яўляецца прыкметай паўтаральнасці ў сусветным і нацыянальным літаратурным працэсе. Народнае ўспрыманне ўваходзіць складнікам у структуру гуманістычнага мыслення, дзе паняцці «верх» і «ніз» узаемазамяняльныя. Так ствараецца новы канон з тэзай і антытэзай: «бог» – «мужык», дзе сінтэзуючым пачаткам з’яўляецца канцэпцыя руху, замены на процілеглае.
Па гарызанталі мастацкая прастора твора абмежавана, з аднаго боку, «высокай літаратурай» («сам Пушкін, Лермантаў, Жукоўскі і Гогаль...»), з другога – тагачасным «мас-культам» (Булгарын і Грэч, гэтымі творамі «вялікі мех... паўным-паўнюсенькім набіт», а ўсе і кожны «гатоў адзін другога з’есць...»). Першых, “класікаў”, – зусім няшмат, апошніх, для масавага спажывання, – «многа, як бы кірмаш які кіпіць».