Литосфераны қорғау бойынша шаралар.

Топырақ күйіне мониторинг жүргізгенде, ең маңызды әрекетті факторларды , қоршаған орта ластану көрсеткіштерін дұрыстап толық көрсететін байқау торабын ұйымдастыру қажет. Ең әуелі қоршаған ортада ең салмақты, ұзақ уақыттық өзгерістерге әкелетін факторларды ескеруқажет.Қорғау шаралар жүйесіне мынадай негізгі қызмет бағыттары кіреді:

бақылау нысандарын бөліп шығару ( анықтау)

топырақ ластану нысанын зерттеу-тексеру

бақылау нысаны үшін ақпараттық модель құрастыру

топырақ сапасын зерттеулерді жоспарлау

топырақ күйін бағалау

топырақ сапасын болжамдау

ақпаратты қолдануға ыңғайлы түрде көрсетіп ұсыну және оны тұтынушыға жеткізу

Бақылау, табиғат қорғау шараларын кешенді түрде анықтау және топырақ сапасын болжамдау а топырақ сапасы көрсеткіштерінің біріккен жүйесі қажет.

Литосфераны қорғау шаралары:

өзгеріске экологиялық қауіпсіз технологияларды ынталандыру

жел және су эрозиясынан қорғау үшін орман шаруашылығын дамыту

жерді тиімді пайдаланудың экологиялық нормативтерін енгізу.

Атмосфералық ауад а, суда, топырақта, атмосферада және ластанған ағынды сулардағы зиянды заттар қалдықтарындағы ластаушылар деңгейін гигиеналық нормалау

Қазіргі уақытта қоршаған орта ластануын бағалаудың көрсеткіштері н өңдеу гигиена ғылымы міндеттерінің бірі болып отыр. Қазіргі жағдайларда адам кең ауқымды қолайсыз факторлардың әрекетіне ұшырауда. Олардың аралас, кешенді, қабаттасып келетін әрекеттері болады. Сондықтан бірінші кезектегі міндет – қоршаған ота сапасын нормалау көрсеткіштерін негіздеу екендігі түсінікті.

Нормалау көрсеткіштері кешенд і болуы керек, яғни зерттелетін ортаның (атмосфералық ауа, су, топырақ ) зиянды ингредиенттерінің мүмкіндігінше көп анын көрсеткен жөн.

Атмосфералық ауаның, судың, топырақтың ластануын тура зерттеумен қатар, оны басқа нысандарды зерттеу арқылы (өсімдіктер, жануарлар органдары, биоорталар) .

Қоршаған ортаның көптеген химиялық ластаушыларын нормалауда адамға қауіптілігі бойынша бірінші орында ауыр металдар мен радионуклидтер тұр. Түсті және қара металлургияның, химия, мұнай өнеркәсіптерінің , автокөліктің қарқынды дамуына байланысты, ауа бассейніне, адам организміне тигізетін әсері елеулі қауіпті заттар қорғасын және оның қосылыстары болып саналады. Ластаушыларының басым бөлігі улы химиялық заттарға жатады. Адам организміне гонадоулық әсер етуінің мүмкіндіктері металдар бойынша былайша орналастырылады: таллий,сынап,күміс,барий, кадмий,никель, мырыш; нефротоксикалық әсері бойыншаа : кадмий, сынап, таллий, мырыш, никель, күміс.

Зиянды заттармен судың ластануы деңгейін нормалау мақсатымен орташа ШРЕК асу еселігі есептерді.Топырақтың химиялық заттармен ластануын нормалау үшін ШРЕК-тен асуының орташа еселігі фактылық шоғырлануы ШРЕК бөлу жолымен және әрбір қауіптілік сыныбы бойынша сынама санына бөлінеді.

Мәнгілік үсу аудандарын игерудің экологиялыұ зардаптары.Олар муздықтар. Аяқ басылмайтын жерлер. Муздықтарды кобіне тущы су алу ушин ерітеді. Ерігенде оның пайдасы да зияны да болады. Пайдасынан караганда зияны коп. Пайдасы тущы су алуымыз болса, зияны климат озгереді, озон кабатының п.б. және су корының азаюы.

Өндірістің дамуы ж/е қоршаған ортаға келетін әсері- Өндірістің дамуы және қоршаған ортаға тигізетін әсері.

Ғылыми – техникалық революция жағдайында адамзат қоғамының табиғатпен арасындағы қарым – қатынасы біршама күрделенеді.Адам табиғи процестердің барысына әсер ету мүмкіндігіне ие болды. Пайдалы қазбалар өндіре отырып , олжер қойнауларындағы заттарды алып , ауаны өндіріс қалдықтармен ластайды , құрамын өзгертеді , суды суғаруға пайдаланып , батпақтарды құрғатады, су тепе-тендігін өзгертеді, отын жағады знергетикалық балансқа әсер етеді.Өнеркәсіптік прогресс биосфераның өте қатты ластануымен қатар жүріп отыр,табиғат күштерін бағындыра отырып,оны ластануы мен бұзылуына мүмкіндік жасайды және табиғаттағы тепе-теңдік бұзылып, адамдардың денсаулығына қауіп төндіруде.Революция ғасырында адамзат барлық қалпына келетін келмейтін ресурстарды игеріп отыр және келтірілмейтін ресурстардың көп бөлігі пайдаланып болды.Құрылыс алу, тау –кен жұмыстары ,тұздану т.б Жыл сайын 100 млрд тонна кен ,7 млрд т отын жағылады, 500 млн тминералды тыңайтқыштар, 4 млн т улы химикаттаржұмсалып отыр.Шикізаттар толық өңделмей қазір жылына боисфераға 30 млрд т тұрмыстық және өндірістік газ, сұйық, қатты қалдықтар түсіп , олар атмосфера, гидросфера, литосфераны ластауда.Экологиялық проблемалар халық саны мен өнеркәсіптің өсуі нәтижесінде емес,капиталистік өндірістік қатынастардың нәтижесінде пайда болды.

Өзін өзі реттеуге қабілеттілігі Ле Шателье-Браун принципі, Ле Шателье — Браун принципі, тепе-теңдіктің ығысу принципі — жүйені термодинамикалық тепе-теңдік күйден ауытқытатын сыртқы әсердің салдарынан сол жүйедегі тепе-теңдік осы әсерді әлсірететін (немесе оған қарсы әсер ететін) реакция бағытына қарай ығысатындығын тұжырымдайтын принцип. Жүйедегі тепе-теңдіктің ығысуына реагенттер мен өнімдердің концентрацияларының, қысымның (газдар үшін) және температураның өзгеруі әсер етеді. Тепе-теңдік күйге келген жүйеде тура және кері реакциялардың жылдамдықтары бірдей болады. Жүйедегі азот немесе сутектің концентрациясын арттырғанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік олардың концентрациясын кемітетін, яғни аммиак түзілетін бағытқа қарай ығысады. Керісінше, жүйедегі аммиак концентрациясын арттырғанда тепе-теңдік аммиактың концентрациясын азайтатын, яғни сутек пен азот түзілетін реакция бағытына қарай ығысады. Тура реакция жылу бөле жүретін болғандықтан жүйенің температурасын жоғарылатқанда тепе-теңдік Ле Шателье принципі бойынша сол әсерді бәсеңдететін, яғни жылу сіңіре жүретін реакция бағытына, яғни сутек пен азоттың түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше жүйенің температурасын төмендеткенде тепе-теңдік жылу бөле жүретін реакция бағытына қарай ығысады.Қысымның тепе-теңдікке әсерін болжау үшін реакция теңдеуінің сол және оң жақтарындағы молекулалар сандарын салыстыру керек. Қысымды ұлғайтқанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік молекулалар саны азаятын, яғни аммиак түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше қысымды кеміткенде тепе-теңдік молекулалар саны көбейетін жаққа ығысады. Егер қайтымды реакция теңдеуінің оң және сол жақтарындағы молекулалар саны бірдей болса, онда қысымның өзгеруі тепе-теңдіктің ығысуына әсер етпейді. Ле Шателье принциін 1885 ж. А. Ле Шателье (1850 — 1936) тұжырымдап, ал теорилық тұрғыдан 1887 ж. К.Ф. Браун (1850 — 1918) негіздеген.

Ластанған атмосфералық ауаның адам денсаулығына әсері.Атмосфера ауасының ластануы қоршаған ортаға әсер ететін, халықтың денсаулығына теріс ықпал жасайтын жетекші алғы шарттардың бірі болып қалып отыр. Атмосфера ауасына жылу энергиясы және мұнай-газ секторы, тау-кен өндіру және тау-кен өңдеу салалары, қара және түсті металлургия кәсіпорындары барыша теріс ықпал етуде. Автомобиль көлігінің ауаны ластауы көлемі соғырлым қауіпті бола түсуде, бұл республика аумағында автокөлік құралдары санының мейлінше өсуіне негіздеуде. Осы проблема жалпы қалалық барлық шығарындыға қарағанда ауа бассейінінің ластануына автокөлік үлесі 60% және одан артыққа жететін ірі қалалар үшін аса өзекті.Негізгі себебі тазартылмаған айдындарға немесе жеткіліксіз тазартылған ағын суды жіберу болып табылатын жер үсті суларының ластануы, қоқыстану және сарқылу процесі жалғасуда. Халықтың сапалы ауыз суға қол жеткізу проблемасы бұрынғысынша өзекті болуда. Экологиялық басым бағыттардың бірі өндіріс пен тұтыну қалдықтарын өңдеу болып қалып отыр. Елде 100 млн.тоннадан аса қатты тұрмыстық қалдықтар (бұдан әрі –ҚТҚ), 22,3 млрд. тоннадан аса өндірістік қалдықтар жиналған, оның 12 млрд. астамы техногендік минералдық түзілімдер. Экологиялық тепе-теңдікті тұрақтандыру мәселелерінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы қызметтің негізгі векторы мемлекеттік экологиялық сараптама рәсімін орындау, қоршаған ортаны қорғау саласындағы лицензиялау, қоршаған ортаға эмиссияға рұқсат беру арқылы экологиялық реттеу болып табылады. Халықаралық тәжірибеге сәйкес мемлекеттік табиғат қорғауды бақылау жүйесінің жұмысы Қазақстан Республикасының экологиялық заңнаманы қатаң сақтаумен қорытылатын түпкілікті нәтижеге, қоршаған ортаға теріс ықпал етуін төмендету жөніндегі іс-шараларды іске асыруға, қолданылатын санкцияларды орындауға бағытталады. 2007 жылғы 9 қаңтардағы

Судың ластануынан болатын экологиялық шығын.Жер бетінің 77.5 процентін (мұздарды, батпақтарды қосып есептегенде) су алып жатыр. Су қорларына өзен, көл, теңіз, жер асты, таулар мен поляр шеңбердегі мұздар, атмосфералық ауадағы ылғал кіреді. Өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, тұрмыстық қажетке көбіне өзен, көл және жер асты тұщы сулар жұмсалады. Олардың қоры бүкіл гидросферадағы судың тек 1 проценті ғана. Гидросферадағы су қорлары төмендегі мөлшерде бөлінген. Көлемі және су қорларының мөлшері жөнінде гидросфераның ең ірі бөлігі - мұхиттар. Мұхит суларында пайдалы кендер, биологиялық ресурстар, энергия қуаты, химия және дәрі-дәрмек өндірістері үшін қажетті шикізаттар қоры өте көп. Құрлықта жыл сайын азайып бара жатқан пайдалы кендер орнын мұхит суларынан алып толтыруға әбден болады. Міне, сондықтан да ірі мемлекеттер мұхиттарды өзара бөлісіп «менің меншігім» деген белгілерін қойып жатыр. Теңіз суында алтынның, магниттің, платинаның, алмаздың, тантал-ниобиттің, цирконийдің, тағы басқаларының қоры құрлықтағы мөлшерге тең. Онда көмірдің, темірдің, мыстың, никельдің, қалайының қорлары да көп. Теңіз суында минералды заттар да аз емес. Ондағы ас тұзын, натрий сульфатын, калий тұзын, бромды, магнийді иодты бірқатар елдер қазірдің өзінде пандаланып жүр. Теңізде құрылыс материалдары да бар. АҚШ пен Ұлы Британия жыл сайын 600 млн. тонна құм, қиыршық және ракуш тастарын алады. Теңіз түбінде фосфорит, қызыл саз, әк қорлары да жеткілікті. Мұхиттар мен теңіздер жер шарында өнетін биологиялық өнімдердің 43 процентін, оттектің 50-70 процентін береді. 1900 жылы дүние жүзінде 7 млн. тонна балық ұсталса, 1980 жылы 64.6 млн. тоннаға жетті. Балықты енді теңіз жағалауында ғана емес, ашық теңізге шығып, жағадан алыс кетіп, ұзақ уақыт жүріп аулайтын болды. Теңіз суларынан криль аулау, тағы басқа зооплактондарды ұстау да тез өсіп келеді. Теңіз су толқындары, әсіресе көтеріліп жағадан шыққанда және кері серпіліп қайтқанда, энергия қуатын беретіні белгілі. Мысалы, Ла-Маншта болатын толқын есебінен бүкіл Еуропа елдерінің электр қуатын көп пайдаланатын кездегі қажетін өтеуге болар еді. Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады.Су айдындарының ластануын былайша топтайды:

биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар;

химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер;

физикалық ластану: жылу-қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар.

Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100-ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған.

Су бассейнінің ластануының негізгі себептері - тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері:

тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар;

өнеркәсіп орындары;

ауыл шаруашылығын химияландыру:

халық шаруашылығының басқа да салалары.

Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді.

 

Су коймаларындағы жане ластанган агынды сулардагы зиянды заттарды нормалау. Суды тазарту жане ластанудан коргау. Суды тазарту жолдары оның қандай заттармен және қаншалықты ластануына қарай жүргізіледі. Еріген қоспалардан суды айдау арқылы тазартады. Ауыз суын табиғи суларды тазарту арқылы алады, ол үлкен қалаларды сумен қамтудың ең басты мәселесі. Ол үшін табиғи суды алдымен тұндырып, содан кейін сүзгіден өткізіп алып, зиянды бактериялардан тазарту үшін хлорлау және озондау өдістері колданылады. Осы үрдістердің барлығы сумен жабдықтау стансаларында арнайы қондырғыларда жүргізіледі. Мұнан басқа ірі өндіріс орындарының өндірісте қолданған суларын да тазартпай ағын суға жіберуге болмайды, сол үшін қатаң экологиялық шектеу қойылып, үнемі тексеру жүргізіледі. Соңғы кездері суды тазарту үшін ион алмастырғыш шайырлар да кеңінен қолданыла бастады. Агынды суларды оларды ластаушы заттардан тазарту курделi процесс. Олар механикалык, физико-химиялык, химиялык жане биологиялык болып болiнедi. Суды тазартудын механикалык адiсi бойынша суды тундыру жане сузу аркылы ондагы механикалык коспалардан тазартады. Физико-химиялык адiс –ластаушы заттардын физикалык куйiн озгертуге негiзделген. Бул адiске коагуляция, флокуляция, флотация, ион алмасу, кристалдау, дистильдеу, электролиз жатады. Химиялык адiс – екi турлiжолмен жузеге асырылады; нейтралдау жане тотыктыру. Бул адicте суды тазарту ушiн хлор жане онын хлорамин, хлорлы iзбес, натрий гипохлоритi сиякты косылыстарды колданылады. Суды тазартудын биологиялык адiсi сулардын биохимиялык жане физиологиялык оздiгiнен тазару кубылыстарынын зандылыктарына негiзделген. Суга микроорг осiру аркылы олардын судагы орг жане минералдык заттармен коректенуi натижесiнде су бiршама тазарады. Типтерi; биофильтрлер, биологиялык тогандар мен аэротенклер, метантенклер.

Тірі заттар және оның құрамы.Вернадскийдің биосфераның геологиялық кездейсоқ ьемес әртурлі жеті бөліктерден тұрады деп есептеді:тірі зат биогенді өлі билогиялық өлі радиоактивті ыдыраушы заттар шашыранды атомдардың заттары және космостық заттар. Тірі зат әдебиетке бұл ұғымды Вернадский енгізі бұл химиялық құрамы энергия және салмағы арқылы біріккен бүкіл тірі организмдердің жиынтығы.Тірі зат биосфераның аз ғана бөлігін құрғаны мен бүкіл биосфера салмағының 0.01% оның негізін құрайды.Вернадский бойынша тірі заттар бұл қуатты геологиялық фактор болып таблатн тіршілі ететін тірі организмдердің жиынтығы.Биосфераның тірі заттары химиялық және геологиялық тұрғыдан өте белсенді болп келеді.

Тариғи аспектлерінде халық тұрғындар динамикасының өзгеруі, санның өсуі, адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық санының шектен тыс өсуі эпидемиялармен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады.ХХғ аталған факторларға гигиеналық ж/е медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала өлімінің кемуіде қосылады. Әр түрлі елдермен континенттердің халық санының өсуіне қосқан үлесі әртүрлі .Абсалюттік саны б/ша ең ірі Азиялық елдер Қытай Үндістан Индонезия берсе , ал ең жоғары өсу жылдамдығы кейбір Африка мемлекеттерінде өсім жылына 4% дейін жетіп отырды. Көптеген жоғары дамыған аймақтарда батыс еуропа солт Америка демографиялық жарылыс жағдайы ертерек 19ғ байқалған.Бұл елдерге қазір халық санының тұрақтануна әкелетін демографиялық өтпелі даму кезеңі тән.

Мәнгілік үсу аудандарын игерудің экологиялыұ зардаптары. Олар муздықтар. Аяқ басылмайтын жерлер. Муздықтарды кобіне тущы су алу ушин ерітеді. Ерігенде оның пайдасы да зияны да болады. Пайдасынан караганда зияны коп. Пайдасы тущы су алуымыз болса, зияны климат озгереді, озон кабатының п.б. және су корының азаюы.

 

Табиғи ресурстар-адам еңбегінсіз табиғатта түзілген тіршілікке қажетті байлықтар.Оларға:су,топырақ,өсімдіктер,жануарлар,минералдар т.б.жатады.Табиғи ресурстар адамөмір сүру үшін қажетті қорек,киім,отын энергия,өнеркәсіп үшін шикізат болып табылады.Пайдалану мақсатына қарай табиғи ресурстар:өндірістік,денсаулық қорғау,эстетикалық,ғылыми т.б.:табиғаттың белгілі бір компоненттеріне байланысты:жер,су,орман,минералдық,энергетикалық т.б. болып және сарқылатын,сарқылмайтын табиғат ресурстары болып бөлінеді.Сарқылатын ресурстар:қалпына келтірілетін,салыстырмалы қалпына келтірілетін және қалпына келтірілмейтін болып бөлінеді.Қалпына келтірілмейтін ресурстар:жер қойнауының қазба байлықтары.Бұл ресурстарды үздіксіз пайдалану олардың таусылуына әкеліп соғады.Салыстырмалы қалпына келтірілетін ресурстар-топырақ,құрлықтың өсімдік өнімін бере алатын борпылдақ қабаты және орман ресурстары.Топырақ-ең маңызды және бағалы ресурстардың бірі.Ол тірі организмдер мен климат әсерінен біртіндеп қалыптасады.Қалпына келтірілетін ресурстар-өсімдіктер мен жануарлар дүниесі және кейбір минералды ресурстар,мысалы,теңіздер мен көлдер түбіне шөгетін тұздар.Сарқылмайтын ресурстарға-космостық,климаттық және су ресурстары жатады.Космостық ресурстар күн радиациясы,теңіз ағысы энергиясы.Климаттық ресурстарға-атмосфералық ауа,жел энергиясы,атмосфералық жауын-шашын жатады.

 

Табиги биогеохимиялық аймақ туралы және эндэмиялық аурулар туралы түсініктеме.Микроэлементтерді 2 топқа бөлуге болады:1)белгілі бір мөлшері болмай тіршілік ету мүмкін болмайтын заттар.Осы топқа темірді,мырышты,мысты,молибденді,марганецты, кобальтты, йодты,бромды,фторды және селенді жатқызуға болады,оларды басқа затпен ауыстыруға болмайды.Бұлар эссенциялдық немесе ауыстырылмайтын элементтер.2)Олардың организмде жетіспеген жағдайда денсаулыққа ерекше зиянын келтірмейақ,оларды басқа элементтермен ауыстыруға болатын микроэлементтер жатады.олар эссециялдық емес,ауыстырылатын микроэлементтер.ТМД елдерінде 30дан астам ірі табиғи биогеохимиялық шет аймақтардың бар екендігі белгілі.Мысалы:йод жеткіліксіз жерлер-Украйнаның Батыс обл.аумақтары,кобольдпен мыс жетіспейтін жерлер-Балтық маңайындағы Рес.аумақтары.Йодтың төмен деңгейі эндемиялық жемсау ауруының туындауына себепкер болады.Топырақтағы микроэлементтердің жетіспеушілігі немес шамадан артық болуы ғана биогеохимиялық шет аймақтарды құрамайды.Ауыз суда және тамақта кальцийдің жетіспеуі,стронцийдің молшылығы адамның және жануарлардың сүйек жүйесін зақымдайтын УРОВ ауруының және КРЕТЕНИЗМ(Кашин-Бек ауруы)секілді аурудың туындауына себепкер болады.Коболдьтің топырақтағы мөлшерінің аздығы зат алмасу қызметінің бұзылуына әкеп соғады.Топырақта және суда фтор жетіспесе тіс кариесі болады,ал оның артық мөлшері жануар мен адамда сүйек жүйесі мен тістердің зақымдануына,теңбіл эмальға әкеліп соқтырады.Осы бұзылу кешені ФЛЮОРОЗ д.а.Ас пен суда темір мен аскорбин қышқылы жетіспесе темір дефициттік анемия ауруы туады,ал азот қышқылы тұздары жоғары болса ауыр ауру-МЕДГЕМОГЛОБИНЕМИЯ,ал малидден молшылығы(Армения,Англия)ЭНДЕМИЯЛЫҚ ПОДАГРА ауруын тудырады.Сондықтан гигиенисттер халықтың денсаулық жағдайын бағалау үшін белгілі аумақта осындай шет аймакардың бар,жоктығын білуі керек.

Қаз. аймағындагы табиғи биохимиялық провинция және табиғи эндемия.Анторпогенді биохимиялық провинцияны қалыптастратн факторлар жане сипаттамасы.Қаз жасанды биохимиялық провинция,олардың қалыптасуы,тұрғындар денсаулығының жағдайы.Кең байтақ қазақстан аумағында қазіргі уақытта табиғи да,техногендікте биогеохимиялық шет аймақтар бар.Қазақстанның өндірістік мүмкіндіктерінің деңгейі жөнінде мынадан білуге болады:Республикада жылына 9096 тонна титан, магний,сары фосфор,хром,7096тонна мырыш,6096 тоннадан астам корғасн өндіріледі.Респ-да бай темір кен орндары өңделіп жұмс істеуде(Қостанай обл),түсті металдар ондрлуде(Шығ Қаз,Жезқазған обл),көмір шығаруда Қараганды,Павлодар обл,фосфор Оңт Қаз,Жамбыл және мұнай-Атрау,Мңғыстау,Орал обл шығарылуда.Өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптердің аса көп мөлшерде көбеюі,өндіріс технологияларының артта калуы коршаган орта мен халыктың денсаулық жағдайының курт нашарлауына әкеліп соктрады,бркатар жағдайларда экологиялық өзгерістерге,биохимиялық шет аймақтардың қалыптасуына жағдай тудырады. Мәселен,Шығыс Қаз-қ өнеркәсіптік кешеніне тусті металлургия және тау кен өнеркәсібінің орындары кіреді.Өскемен қорғасын мырыш комбинаты іс жүзінде қала ортасында орн.Лениногорскіде қаланың нашар желдетілуі жағдайларында ірі полиметал комбинаты да міне,осылайша,қала ортасында орналасқан.Қоршаған орта нысандарының ауыр металдармен ластануы осы өңірдегі халқтың денсаулығы үшін қауіпті деңгейге жетті,ең алғашқы кезекте,қорғасын мен мырышпен,кадмимен ластанулар адам организмнде олардың жоғарғы мөлшері жинақталуына әсер етеді.Оңт Қаз-да күрделі жағдай белең алуда.Шымкент қаласнда қоршаған ортаны қорғасн және фосфор зауыттары шығарындыларымен ластауда,Тараздың қоршаған ортасы-фосфорлық және суперфосфаттық зауыттардың,құрамнда фтор мен фосфор қосндылары бар шығарындылар ластау көздерінен алыстау жаттан топыраққа шөгеді.Малдардың флюорозға шалдыққан жағдайлары осы жерде кездесетіндігі тосын жағдай емес.Қаз-н жұртшылығын Қазақстан жұртшылығын Семей ядролық полигоны маңайындағы экологиялық жағдайдың толғандырылуы жалғастрлуда,Ресми деректер бша,радиациялық жағдай ондаға қазір қауіп тудырмайды.Бірақ йонизациялаушы радияция әсерінің салдары әлі де орын алуда.Күлділігі 45%қоңып көмірмен жұмыс іститын Павлодар-Екібастұз жылу энергетикалық кешенінде көмір өнеркәсібі мен энергетиканың қарқындап дамуы экологиялық жағдайды қиындатады.Соңғы 5-7жылда Рес.ның бірқатар өңірлерінде мұнайгаз өндіруші өнерксіп қарқынды дамуы ондағы экологиялық жағдайды нашарлатты.Адамның өміріне қауіпті қосылыстардың лас заттары арқылы атмосфералық ауа ластануда.Жер үсті және жер асты заттарының көздері жоғары минерализацияланған және мунай өнімдерімен қосымша ластанады.Топырақта,өсімдікте,ауыл шаруашылық өнімдерінде химиялық заттардың-ванади, вари және басқаларының жоғарылаған концентрациялары байқалады.20км радиуста биогеохимиялық шет аймақтар пайда болды.Қаз.ң көп қалалары ірі өнеркәсіптік кешендердің ғана емес оның үстіне автокөліктің де зиянды әрекетіне ұшырады.

Топырақ жел және су эрозиядан қорғауТОПЫРАК-биосферанын баска элементтеримен уздиксиз алмасып отыратын,олармен тыгыз байланысты жане биосферанын кейбир элементтерине ози де асер ете алатын оте курдели ашык система.ЭРОЗИЯ дегенимиз-топырак жабынынын су,не желмен шайылуы,бузылуы.Топырактын эрозиямен куресу-егин шаруашылыгындагы негизги маселелердин бири.ТОПЫРАКТЫ ТУЗДАНУ МЕН БАТПАКТАНУДАН КОРГАУ:топырактын туздануына себеп болатын факторлар турлише,олардын бири тениздерден пайда болган тузды жел аркылы таралуы.Галофит-осимдиктер тузды ортага жаксы бейимделип кабаттарынын одан ари туздануынасебеп болады.Гелофит-осимдиктердин асеринен суда еритин туздардын топыракта жинакталуы 1 га жерде 500кг дейин жететин жагдайлар байкалады. Егер олар теренде болмаса ,капилляр аркылы булану натижесинде топырактын жогаргы кабатында туздар жинакталады. Екинши реттик АЛДЫН АЛУ:терендиги 1-1,8м етип территорияда дренаждар жасау.Сол сиякты жанбырлатып сугару-ирригациялык эрозияга карсы курес шараларынын бири,тузды топырактарды натрийдин туздарынан гипстеу аркылы тазарту.Сулардын жетилдирилген технологияларын колданумен катар,жер асты суларынын денгейинин котерилуине байланысты грунд суларын сорып алу аркылы ж/е топыракты шаю аркылыда да тузданумен куресуге болады. Химиялык адистер де жаксы натиже береди.ТОПЫРАКТЫ ЛАСТАНУДАН КОРГАУ:пестициттерди пайдаланудын ережелерин катан сактау,ал тынайткыштарды колданганда гылыми-зерттеу мекемелеринин усыныстарын басшылыкка алу керек.

Топырақ мониторингіБузылган жерлерди кайта калпына келтиру процестери РЕКУЛЬТИВАЦИЯ деп атайды.Казирги кезде галымдар мен мамандар бузылган жерлерди кайта калпына келтирип ,оларды ауыл жане орман шаруашылыктарына кайтарудын жолдарын издестируде. Бузылган жерлерди кайта калпына келтиру жумыстары тау-кен,инженерлик-курылыс,мелиоратиовтик, орманманшаруашылыктык,,ауылшаруашылыкиык ис-шаралар комплексин курайды.Жерди рекультивациялаудын 2 негизги этапы бар:тау-техникалык жане биологиялык.Тау-техникалык рекультивациялаудын максаты-территорияны жондеуге дайындау. Бул кезде топырактын бетки кунарлы кабаты сакталады,негизинен избестеу,гипстеу,дренажды жуйелер аркылы жузеге асырады.Биологиялык рекультивациялауда топырак кунарлылыгын калпына келтиру арнайы агротехникалык шаралар мен тынайткыштар беру аркылы топырактын кунарлылыгын жогарылату,калпына келтируге багытталган жумыстар жузеге асырылады.Рекультивациялык жумыстарды жоспарлау ушин топырагынын физико-химиялык курамын,гидрологиялык режиминин ерекщеликтерин ,рельефтин ерекшеликтерин жаксы билу керек.Геологиялык мунай издестиру жане ондеу жумыстары кезинде бузылган жане мунаймен ,турли жугыш улы заттармен ластанган жерлерди рекультивациялаудын манызы оте зор.

Табиғи ортаның жағдайын бақылауды ұйымдастыру.Адам тибиғат арасындағы бацланысты одан туындайтын мәселені токтатуга озгертуге алдын алуға болады.

Эколог.мониторинг- колемі жағынан кішірігім аймактан жапандык маселеге дейінгі экожагдайды талдау бакылау жуйесі. Онын максаты табигатты коргау мен эколог.кауіпсіздіктердін шешімін кабылдауына корсету мен халыкты акпаратпен камтамасыз ету. Мониторинг багыты:Бакылау нысаны алу, Алынган нысанды зерттеу, Зерттелген нысандар бойынша акпараттык моодель курастыру, Алынган нысаннын жагдайын багалау, Алынган акпаратты тутынушыга эеткізу. Міндеті:Антропогендік әсерлердің көздерін бақылау, Барлық әсер етуші факторлады бақылау, Табиғи орта өзгерісстерің кеінгі жагдайын бакылау, Әсер ету алдындагы антропогендік факторлардың өзгерісін болжау, Мониторинг жіктелуі:Әмбебап жүйелер және олардын өзі аймақтық табиги улттык мониторинг жатады, Әр түрлі орталарда б/ша :ауа су топырак антропогендік факт, орлар мониорингі, Әсер етуші көздер бойынша: көлік өндіріс өндіретін орындар; ластану көздер: Озоносфера және мухиттар мониторингі жатады, Физикалык химиялык монит.Медико-био,эко,клиникалык монит.

Табиғи биогеохимиялық аймақ туралы ж/е эндемиялық аурулар туралы. Йод тапшылығының басқа аурулардан зардабы еш кем емес. Өткен жылғы денсаулық сақтау ұйымының берген мәліметі бойынша, әлемде 650 млн адам осы дертпен күресуге мәжбүр екен. Ал, 2 млрд адам ағзасында осы дерттің айқын белгілері көрініс берген. Біздің еліміз йод жетіспейтін аймақтардың қатарында. Сол себепті де, бізді алаңдатып отырған мәселе көп. Денсаулығы қалыпты адам бір күнде 150 микрограмм йод тұтынуы қажет. Бұл қажеттілік өтелмесе, адам ағзасы түрлі ауруға шалдығады. Йод жетіспеушілігі иммунитеттің әлсіреуін тудырып, ағзаның түрлі инфекцияларға қарсы тұру қабілетін төмендетеді. Сондай-ақ, қолдардың дірілдеуі, тахикардия, эндемиялық жемсау ауруларының басталуы да осы йод тапшылығына байланысты пайда болады. Қазақ Тағамтану академиясының мамандары жүргізген зерттеу кезінде йод жетіспеушілігі сезілетін елде тұратын балалардың интеллектуальдық деңгейі өзге балалардан 10-15%-ға дейін артта қалып қоятындығы анықталды. Сондықтан, ана құрсағындағы баланың йод жетіспеушілігіне шалдықпауын қадағалау дәрігерлердің назарынан тыс қалмауы маңызды. Әлемдік алаңдаушылық тудырып отырған йод жетіспеушілігі балалар үшін аса қауіпті. Олардың ақыл-ойының дамуына кедергі келтіріп, өсуін тежеп, кретинизмнің басталуы мүмкін. Ал, жүкті әйелдердегі йод тапшылығын емдеуге баса назар аудармаса, нәрестенің денсаулығына қауіп төнеді, олардың түсік тастау қаупі де екі есеге артады.Біздегі топырақ пен судың, өзге де өндірілетін өнімдер құрамында йод мөлшері аз. Мұның салдары, әсіресе, Шығыс пен Оңтүстік Қазақстан облыстарында байқалады. Осы аймақта тұратын әрбір бесінші адамның біреуі эндемиялық жемсау ауруының зардабын тартып келеді. Эндемиялық жемсау дертіне шалдыққандардың санатында қыз балалар көп екен. Бұл дерт түрі 6-7 жастан басталып, баланың жасы өскен сайын ұлғая береді.2009 жылы йод тапшылығынан пайда болатын аурулардың алдын алу туралы заң қабылданды. Йод тапшылығын тамырымен жою мақсатында бірқатар кешенді шаралар ұйымдастырылды. Йод тапшылығын жою мақсатында халық тұтынатын тағам түрлерінің барлығына йод қосу ісі қолға алынды. Су, сүт, нан тағамдарына йод қосу арқылы көптеген аурулардың алдын алу көзделіп жатыр. Бірақ, йодтау тәсілінің өзіндік күрделілігі де бар екен. Сондықтан, біздің йодталған тұзды пайдалану көрсеткішіміз 80%-дан әріге аса алмай отыр. Ал, жаппай йодталған тұзды тұтынатын елдерде бұл көрсеткіш 90%-дан жоғары. Осындай пайыздық алшақтықтан йодты жаппай пайдаланатын елдердің арасынан ойып тұрып орнымызды алуға мүмкіндік жоқ. Мамандарымыз йод тапшылығын тағамға йодталмаған тұзды пайдаланумен байланыстыруда. Күнделікті өмірде тұзсыз ас ішпейтініміз белгілі. Алайда, біз тұтынатын тұздың барлығы бірдей йодталған дей алмаймыз. Міне, сол себепті де, көптеген ауруға есігімізді айқара ашып отырған жайымыз бар. Йод тапшылығын жою үшін әлем елдері ас тұзын йодтау мәселесін қолға алды. Біз де әлемдік үрдістен қалмай, тұз өндірушілер қауымдастығымен тығыз қарым-қатынас жасауға ұмтылдық. Йод тапшылығының алдын алуда йодты ас тұзын пайдалану айтарлықтай нәтиже беретінін байқадық. Десек те, тағам өндірушілер арасынан тұтынушыларды алдайтындары да табылып жатыр. Сыртында йодталған деген жазуы бар тұздың құрамынан йод табылмаған жағдайлар да тіркелген. Бұл сөзімізге Тамақтану академиясының медициналық-демографиялық зерттеу нәтижесі дәлел бола алады. Зерттеу барысында 5844 отбасының 29%-ы йодталған тұзды, ал,13,4%-ы сыртқы жазуы бойынша ғана «йодталған» тұзды қолданып келгенін анықтады.Біздің ағзамыздағы йодтың 90%-ы күнделікті жейтін асымыз арқылы келеді екен. Демек, дұрыс әрі пайдалы тамақтанудың маңызы ерекше. Ол үшін құрамы йодқа бай тағам өнімдерін тұтынуды әдетке айналдырғанымыз жақсы нәтиже берері сөзсіз. Йод тапшылығына қарсы тұруда теңіз қырыққабатын, сүт, жұмыртқа, ет өнімдерін дұрыс пайдалануды аурудан қорғанудың басты қалқаны ретінде қолдануға болады. Мәселен, өсімдік өнімдеріндегі йод мөлшері 60-150, ал, жануарлар өнімдерінде 30-70, суда 8 микорграмм екен. Сонымен қатар, тағамды өңдеу кезінде оның 14-65%-ға дейінгі мөлшері жойылып кетеді. Біз айтқан пайыздық көрсеткіштерді қаперіңізге ала жүріп, тағам құрамындағы йодтың болуын қадағалау арқылы денсаулығыңызға қамқорлық жасай аласыз. Дені сау ұрпақты өмірге әкелу үшін алдымен ананың денсаулығы қалыпты жағдайда болуы керек. Өмірге сәби әкелу үлкен дайындықты талап етеді. Йод жетіспеушілігін қалыпқа келтіру мақсатында дәрігер жазып берген дәрілер көмегімен емделіп барып қана бала көтергені дұрыс. Алайда, көпшілігі мұны есінде ұстай бермейді. Халықтың байлығы – дені сау ұрпақ. Демек, аналардың жауапкершілігі зор. Гипотириоз, яғни, йод жетіспеушілігі жүкті әйелдер үшін аса қауіпті. Аурудың асқынуынан сәбидің өлі туылуы да әбден мүмкін. Жалпы, бұл дерттің тартқызар азабы аз емес. Жүйке талшықтары шаршап, адамда әлсіздік пайда болады. Есте сақтау мүмкіндігі азаяды. Кейбір жағдайда жүректің минуттық соғу көлемінің кемуінің арты миокард гипоксиясы ауруымен жалғасып жатады. Көпшілік жағдайда йод тапшылығы қаныаздықты тудырады. Ал, аурудың алдын алу үшін құрамында йоды көп өнімдерді күнделікті жеп тұрған пайдалы. Йод жетіспеушілігі ауруларының мәселесі әлемдік денсаулық сақтау саласында маңыздыларының бірі болып саналады. Оның маңыздылығы аталған аурудың кең етек жаюымен анықталады, йод жетіспеушілігі ағзаға қалыпты қабылданып отыратын йодтың жеткілікті дәрежеде болмауынан пайда болады. Йод жетіспеушілігі ауруларының мәселесін шешу, әсіресе, Қазақстан үшін маңызды. Өйткені қазіргі таңда біздің елімізде йод жетіспеушілігінің тиімді алдын алу бағдар­ламасының жоқтығы тұрғылықты халықтың әртүрлі топтарында қалқанша безінің эндемиялық ұлғаюына әкеліп соқтырып отыр. Мұның ішінде балалар мен бала туу жасындағы әйелдер де бар. 1999-2002 жылдар аралығында Зельцер мен Базарбекованың кездейсоқ таңдау әдісімен жүргізілген зерттеуге 6 және 16 жас аралығындағы 9169 бала, 15-49 жас аралығындағы 951 қыз бала және әйелдер қа­тысты. Зерттеу нәтижесінде қалқанша безінің эндемиялық ұлғаюы 4206 балалар мен жасөспірімдерде (45,8%) кездескен.Барлық аймақтарда қалқанша безінің эндемиялық ұлғаюы (эндемиялық жемсау) ұл балаларға қарағанда, қыз балаларда көбірек кездеседі (45%-50%), эндемиялық жемсау 6-7 жастан басталып пубертаттық жаста барынша жоғары көрсеткішке жетеді.Йод – бұл маңызды микроэлемент, ол жер бетіндегі тірі ағзалардың өсуі мен дамуына қажет. Қазақстанда йод жетіспеушілігі “жасырын аштық” деп саналады. Осыған байланысты йод жетіспеушілігінің медициналық-әлеуметтік және экономикалық маңызы денсаулық, интеллект, білім сапасына әсер етіп отыр, уақыт өте келе халықтың кәсіби әлеуетіне әсер етеді.Адам ағзасындағы йод – тиреоидты гормондар үшін құрылыс материалы. Тиреоидты гормондар ағзадағы барлық мүшелер мен жүйелердің жұмысын реттейді және жақсартады. Балалар үнемі өсу мен даму үстінде болады десек, йод жетіспеушілігі салдарынан әлсіздік бірден байқалады. Эндемиялық жемсау саны балалар санымен бірге өсіп келеді. УЗИ көрсеткіші бойынша 7 жаста – 15%, 12 жаста – 25-30% балалар осы дертпен ауырса, жасөспірімдер арасында ол 40%-ға дейін жетеді. Балалардағы йод жетіспеушілігі салдарынан бала ақыл-ойының артта қалуындағы әлсіз көріністерден критинизмге дейін жетеді, көңіл күйінің тұрақсыздығы, депрессия болуы мүмкін, әлсіздік, ұмытшақтық, есте сақтау қабілетінің төмендеуі, оқушылар зейіні шоғырлануының төмендеуі, сабақ­тың аяғына дейін отыра алмауы байқалады. Содан барып жүйке жүйесімен қоса барлық ағза зардап шегеді. Балалар бас сүйегі ішіндегі қысымға байланысты бас ауруына, әлсіздіктің пайда болуына, терінің сұрлануына шағымданады, астеника­­лық синдром көріністері, кардиологиялық өзгерістер – ырғақтың бұзылуы, АҚ жоғарылауы немесе төмендеуі, инфекциялық және суық тию ауруларының жиі­леуі, екінші иммундық жетіспеушілігі салдарынан өткір аурулардың созылмалы түрге өтуі, бұлшық ет сұлбасының әлсіреуіне байланысты дене бітімінің өзгеруі болуы мүмкін. Осының барлығының себебі – йодтың жетіспеушілігі.Еуропада жаппай алдын алу мақсатында – йодталған тұз қолдану (өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан белгілі), құрамында йоды бар препараттарды топпен пайдалану жүргізіледі.Әркім-ақ біздегі тамақтарда йодталған тұз бар деп санайды. Алайда, Қазақстан тамақтану академиясы жүргізген медициналық-демографиялық зерттеу нәтижесі 5 844 отбасының 29%-ы йодталған тұз қолданатынын, ал отбасылардың 13,4%-ы сыртқы қорабындағы “йодталған” деген сөз шындыққа жанаспайтын (тест нәти­жесінде йодтың ізі де болмаған) тұз пайдаланатынын көрсеткен.Тағам арқылы йодты қабылдау экономикалық, физиологиялық, рационалдық жағынан дұрыс деп есептелсе де, қазіргі таңда ол жеткіліксіз болып отыр. Әлсіз топтар, ерте жастағы және мектеп жасындағы балалар арасындағы йод жетіс­пеушілігін жою үшін топтық алдын алу жұмыстарын жүргізу қажет, ол үшін әлемдік тәжірибеге сай йодид 100 және йодид 200, йодид-прт органикалық емес йод қолданылады. Осыларды ұсына отырып, біз өзгеріске түскен қалқанша безі гормондар синтезін қайта қалпына келтіруге ықпал етеміз.Әрине, тек қана эндокринолог-дәрігерлер бұл мәселені шеше алмайды, ата-аналар мен педиатрлардың көмегі керек.Уақытында йодтық алдын алу өскелең ұрпақтың – біздің болашағымыздың денсаулық деңгейін, үйлесімді дамуды, интелектуалды әлеуетті қалпында ұстауға жағдай жасады. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының мәлімдемесі бойынша, балалардың ақыл-ойының артта қалуы йод тапшылығынан болады, бұл алдын алуға болатын интеллектуалды жетіспеушіліктің жалғыз түрі. Йод тапшылығын жоюға кететін шығынды есепке ала отырып, жаңа туған баланың ақыл-ойының артта қалуын емдемеушілікті қылмыс деп есептеуге болады.Осыдан келе йод тапшылығы бар балалар қайдан пайда болады деген сұрақ шығады? Әрине, бұл санатта болашақ аналармен жұмыс жасау керек. Болашақ ана – бала денсаулығындағы йод тапшылығын анықтайтын басты тұлға. Кейінгі жылдары жүргізілген профессор Э.П.Касаткиннің зерттеулерінде мидың қалыптасуы мен оның функционалды белсенділігін сақтап тұрудағы қалқанша бездің орындайтын рөлі анық көрсетілген, ана мен бала арасындағы осы үдерісте қалқанша безінің гомондары рөлі айрықша маңызды. Біріншіден, тироксин деңгейі төмен әйелдерден көбінесе балалар жеңіл психомоторлы өзгерістермен туады. Екіншіден, дәл осы әйелдерде жүктілікке тән асқынудың гипотериоздық пайыздық көрсеткіштері жоғары – кенеттен түсік тастау, уақытынан бұрын босану, перино­талды өлім, туғаннан жүрекақауы, хроникалық құрсақ ішілік гипоксия, босану барысындағы қиындықтар гиполактемия жиі кездеседі. Сонымен осындай йод тапшылығын балалық шақта алдын алсақ, оқуға деген қабілетін арттырып, интеллектуалды іс-әрекетін жақсартсақ, бұл үлкен өмірде ересек адамның интеллектін анықтайды. Тағы да сандық мәліметтер туралы, 1991 жылы қалқанша безінің ауруы репродуктивті жаста 9,9%-ды құраса, 1991-1998 жылдар аралығында 61%-ды құрайды.Жүкті әйелдің тирсоидті статусының бала интеллектіне әсері жайында халықты ақпараттандыру деңгейін жоғарылатсақ, онда бұл қыздардың (ата-аналардың) уақытында қалқанша безінде болатын мүмкін патологияларды анықтау мақ­­сатында эндокринолог-дәрігерге қаралуға ықпал етер еді. Бұл фиртиль жасындағы әйелдер арасындағы қалқанша безінің эндемиялық ұлғаю көрсеткіш деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді.Бұл тапсырманың тиімді шешілуі барлық мамандықтағы дәрігерлердің бірігуін талап етеді. Әрбір дәрігер өз пациенттеріне (оның отбасы мүшелеріне) йод тапшы­лығының алдын алу мақсатында керекті препараттарды қолдануға кеңес бергені жөн. Осы мақсатта белгілі препарат – йодид 100, 200. Қалқанша безінің пато­логиясына күдіктенген жағдайда дер кезінде эндокринологтан кеңес алу қажет. Гейне өз сөзінде: “Мен білетін жалғыз сұлулық – бұл денсаулық” деген екен. Энде­миялық жемсау адамды дұрыс емдеген жағдайда аурулар тізімінен сызып тастауға болады. Бұл үшін қоғамның осы бағытта жұмыс жүргізгені айрықша маңызды.

Топырақтын желді жане сулы эрозиялары. Топырак өте күрделі орг сиякты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабатының сумен шайылу, желмен ұшу құбылыстары эрозия деп аталады. Эрозия терминін латынның бұзу деген сөзінен шыққан. Эрозия дегеніміз топырак жабынынынсу, не желмен шайылуы, бұзылуы. Эрозиялык процестердің байқалу сипатына карай калыпты, не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозияболып бөлінеді. Қалыпты эрозия орманды жерлер мен шөптесін өсімдіктердің

Топырақ ластануының табиғи және антропогендік факторлары және ластаушы көздері.Топырақты ластайтын факторлар физикалық,химиялық және биологиялық болады.Ластаушы заттар топыраққа әртүрлі жолдар арқылы түседі:табиғи және жасанды.Табиғи физикалық(радиациялық) фактор иондаушы сәулеленудің табиғи көздері (уран,радий,торий) арқылы сипатталады.Қоршаған ортаның нысандарының, әсіресе топырақтың радиациялық ластануының жиынтық дозасына негізінен алғанда(70пайызға дейін) табиғи көздер үлес қосады.Радий-228дің жоғары табиғи құрамы Шығыс Қаз.ң Ақсуат,Марқакөл,Күршім елді мекендердің топырағында байқалған.Топырақ құрамына:кремний,алюминий,магний,азот,темір,натрий,калий,фосфор,күкірт,молибден, мыс,йод,бор,фтор, қорғасын,алтын,күміс басқа да Менделеев кестесінің элементтері кездеседі.Топырақтағы химиялық элементтердің басым көпшілігі тотыққан түрде кездеседі.Сортаң топырақта кальций,магний,натрий,сульфаттар көп кездеседі.Қазақтанның бірқатар аудандарында микроэлементтердің табиғи құрамы фондық шоғырланудан 5-10 есе асып туседі.Металдардың табиғи жоғары шоғырлануы бойынша табиғи химиялық аймақтар ерекшеленеді.Мыс,Қаз,да 3 табиғи бор аймағының бар екендігі анықталды.Олар: 1Батыс Қаз,Атырау,Ақтөбе облысы; 2Орталық Қаз; 3Шығыс ҚазТопырақтың химиялық заттармен табиғи ластану көздеріне кейбір полиметал кен орындар жатады,ондағы топырақ құрамында металдардың(қорғасын,мыс,мырыш,кадмий)жоғары шоғыры болады.Мысалы,бұлар Өскемен,Лениногорск,Зырьяновск,Шымкент қалаларының аудандарында кездеседі.Топырақ құрамында жоғары мөлшерде кездесетін мыс кен орындары Балқаш,Жезқазған,Шемонайха қалаларының аудандарында болады.Топырақ құрамында жоғары мөлшерде темір кездесетін темір кен орындарында топырақ адсорбцияланған газдармен қаныққан жерлер Батыс Қаз,Атырау облыстарнда орн.Топырақтардағы табиғи химиялық заттардың мөлшері топырақ тузуші жыныстарға,кен орындарының туріне ғана емес,сонымен бірге топырақ типтеріне турлеріне,химиялық заттардың суда ерігіштігіне байланысты.Топырақтардағыхимиялық заттардың турлері жалпы және қозғалмалы болып ажыратылады. Топырақтағы заттардың жалпы мөлшері,металдар мен микроэлементтердің жалпы саны құрғақ топырақтың немесе тау жыныстарының гІкг немесе мгІг салмағында көрсетіледі.Қазақстан топырағының көпшілігінде ванадийдің жалпы мөлшері ТМД елдері топырақтарының орташа фондық деңгейлерінен жоғары болады.Мысалы,Еділ далаларында және таулы,орманды Алтайда ванадий мөлшері жоғары екі табиғи шет аймақ ерекшеленеді.Хромның жоғары мөлшері негізінен саздау топырақтар мен сортаңдарда байқалады,олар хромның мөлшері жоғары шет аймақтар ретінде сипатталады.(Каспий маңайының ойпаты,Ақтөбе облыс)Көкшетау,Солтустік Қаз,Ақтөбе облыстарының қара топырақты жерлерінде және Торғай облысының қызылтопырақты өңірлерінде никель өте көп.Адам топырақты мәпелеп күтумен қатар, оған орынсыз қиянат жасайды.Беткі жамылғысының куйіне табиғи факторлар секілді адамның әрекеттері әсер етеді.Жердің беткі қабатын судың,желдің,сел тасқындарының бүлдіру үрдістері табиғатта унемі болып жатады.Алайда,топырақтың куйінің жаһандық шеңберде елеулі турде бұзылуы,ауқымды шөлдердің пайда болуы ең алдымен адамның шаруашылық қызметіне байланысты орын алатыны сөзсіз.Мәселен,Сахара шөлінің пайда болуын көп ретте мал шаруашылығымен айналысқан көшпенділердің тіршілігінен байланыстырады,ал Греция мен Түркиядағы жерлердің жасыл желегінің –көп ғасырлық мал шаруашылығымен айналысудың нәтижесі болды.Кезінде ормандар мен жузіммен алқаптары тұнып тұрған жабылған Сирия қазір шөлді өңір мен жүзіммен алқаптары тұнып тұрған жабылған Сирия қазір шөлді өңір мен жалаңаш жаптасты аймаққа айналған.1933-1937 жылдардағы қатты құрғақшылықтан кейін техастың құнарлы прерияларының беткі қабатын қопарып жырту жер қыртыстары мен мал бағатын өрістерді шаң басқан құмдақ тауларға айналдырды.АҚШтың осы штаттындағы ормандардың жартысына жуығының құртылуын осы жағдаймен байлныстырады.XX ғ.жерді қарапайым тәсілмен өңдеу,жайылыстарды тиімді пайдаланбау және техниканы қолдану аридизацияга ұшыратты,яғни Африканың,Оңт.Шығ. және Оңт Азияның,ОРталық Азияның және Қаз.ң, Оңт.Американң орасан зор аумақтарындағы жерлердің құнарсыз дамуына әкеліп соқтырды.Топырақты дұрыс пайдаланбау олардың аса зор эрозияға ұшырауына себепкер болды.Тау кен қазатын орындар мен топырақтың ерекше бұзылуына және оның эрозияға ұшырауын тудырады.Шығыс, Оңт.Батыс және Солт.Қазда құрылыс тау кен қазатын орындардың салынуы ондаған мың гектар жерлердің жарамсыз боып қалуына әсер етті.Жерді жедел ирригатциялаудың(суарудың)және құрғай бастаған көлдерден немесе теңіздерден тұздың ауа арқылы ұшуының нәтижеснде қазіргі таңдағы егіншілік үшін елеулі проблемалар туындауда.Шетелдік сарапшылардың деректері бойынша суарылатын жерлердің 50% елеулі дәрежеде сортаңданған.Орт.азия мен Қаз.дағы әсіресе Арал маңындағы егіс алқаптарын суару топыраққа елеулі нұқсан келтіріп отыр.

Топырақтың химиялық және биологиялық ластануы және халық денсаулығы.Топырақты ластайтын факторлар физикалық,химиялық және биологиялық болады.Ластаушы заттар топыраққа әртүрлі жолдар арқылы түседі:табиғи және жасанды.Табиғи физикалық(радиациялық) фактор иондаушы сәулеленудің табиғи көздері (уран,радий,торий) арқылы сипатталады.Қоршаған ортаның нысандарының, әсіресе топырақтың радиациялық ластануының жиынтық дозасына негізінен алғанда(70пайызға дейін) табиғи көздер үлес қосады.Радий-228дің жоғары табиғи құрамы Шығыс Қаз.ң Ақсуат,Марқакөл,Күршім елді мекендердің топыроағында байқалған.Топырақ құрамына кремний,алюминий,магний,азот,темір,натрий,калий,фосфор,күкірт,молибден, мыс,йод,бор,фтор, қорғасын,алтын,күміс басқа да Менделеев кестесінің элементтері кездеседі.Топырақтағы химиялық элементтердің басым көпшілігі тотыққан түрде кездеседі.Сортаң топырақта кальций,магний,натрий,сульфаттар көп кездеседі.Қазақтанның бірқатар аудандарында икроэлементтердің табиғи құрамы фондық шоғырланудан 5-10 есе асып туседі.Металдардың табиғи жоғары шоғырлануы бойынша табиғи химиялық аймақтар ерекшеленеді.Мыс,Қаз,да 3 табиғи бор аймағының бар екендігі анықталды.Олар: 1Батыс Қаз,Атырау,Ақтөбе облысы; 2Орталық Қаз; 3Шығыс ҚазТопырақтың химиялық ластануы — топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы. Топырақтың химиялық ластануының көздеріне өнеркәсіптік кәсіп орындардың шығарындылары, көлік, ауыл шаруашылығында қолданылатын шөп жойғылар мен минерал тыңайтқыштар жатады. Өнеркәсіптік кәсіп орындардың құбырлары арқылы атмосфераға шығарылатын ластағыштар жел арқылы 50 км өңірге таралады. Бірақ ластағыштардың негізгі массасы 8—10 км жердегі топыраққа түседі. Мұнай-химиялық завод кешендерінің төңірегіндегі аумақтар қатты ластанады. Көп жағдайда бұл жерлер ауыл шаруашылығына немесе бақ өсіруге пайдалануға жарамайды. 3 км-ге дейінгі қашықтыққа Топырақтың химиялық ластануы мұнай-химия кәсіп орындарының тұған-тұндырғыштары маңында көмірсутек бұларының тұнуынан болады. Түсті металл кендерін алу және байыту процестерінен де топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан топырақтың химиялық ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Соңғы кездері мұнайға байланысты ластану жиі кездеседі. Мұнаймен ластанған топыраққа лады. Мұнайдан топырақтың химиялық ластануының төменгі деңгейінде топыраққа микрофлора мен өсімдік дамуын реттейтін тыңайтқыш енгізу керек. Үлкен мөлшердегі және ұзак мерзімдік ластанудан топырақта қайтымсыз өзгерістер жүреді — топырақ асфальтқа ұқсас массаға айналады. Бұл кезде едәуір ластанған қабаттарды алып тастауға тура келеді Топырақтың химиялық заттармен табиғи ластану көздеріне кейбір полиметал кен орындар жатады,ондағы топырақ құрамында металдардың(қорғасын,мыс,мырыш,кадмий)жоғары шоғыры болады.Мысалы,бұлар Өскемен,Лениногорск,Зырьяновск,Шымкент қалаларының аудандарында кездеседі. Топырақ құрамында жоғары мөлшерде кездесетін мыс кен орындары Балқаш,Жезқазған,Шемонайха қалаларының аудандарында болады.Топырақ құрамында жоғары мөлшерде темір кездесетін темір кен