Ылымның қысқаша даму тарихы

Все темы данного раздела:

КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Жер планетасын адамзаттың тіршілік ортасы ретінде сақтау проблемасы адамдарды аса толғандыруда. Бір минуттық пайдасы немесе экологиялық сауатсызды&

Оқу құралының құрылымы
Оқу құралының әрбір теориялық бөлімінен кейін студенттердің өз бетінше практикалық жұмыстарда орындайтын экологиялық эксперим

Экология пәні және анықтамалары
Экология - тірі организмдердің бір-бірімен және өзін қоршаған ортамен байланысын зерттейтін ғылым. Бұл байланыстар Жер бетін

Экологияның негізгі бағыттары
Қазіргі уақытта экология ғылымының көптеген бағыттары бар: 1. Классикалық экология - биологиялық жүйелердің қор

Аутэкология
Аутэкология(грекше autos- өзі)қоршаған ортада организмдердің тіршілік шегін анықтайды және әрбір организмнің қоршаған орта жаu

Организм көбеюінің потенциальды мүмкіншілігі
Бізді қоршаған тірі әлем алуан түрлі организмдерден тұрады. Қандай организм болмасын, ерте ме, кеш пе өз тіршілігін жояды. Ал Жер бетінде ғалымдарды&

Сурет. Шексіз көбею кезіндегі инфузорияның санының өсуі
Организмдердің үлкен тірі массасы -планетадағы зат айналымды қолдап,топырақ, тау жыныстарын құрайды, су және атмосфера құрылымын реттейді

Экологиялық факторлар. Экологиялық факторлардың әсер ету заңдылықтары
Өзінің тіршілік ету ортасында кез келген организм экологиялық факторлар деп аталатын сыртқы орта компоненттерінің әсеріне ұшырайды. Жарық, жыл

Сурет. Экологиялық факторлардың әсері нәтижесінің оның қарқындылығы мен байланысы
Олардың ішіндегі ең негізгісі- қолайлылық немесе оптимум заңы.Факторлардың белгілі бір мәндерінде организмдердің тіршілік етуі w

ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Тіршілік жағдайларының өсімдік құрылысына әсері Мақсаты:өсімдік құрылысына тірш

ТАПСЫРМАЛАР
1. Бактериялар өте тез көбейеді. Әрбір жарты сағатта 1 клеткадан бөліну жолымен 2 клетка пайда болады. Егер 1 клетканы қалыпты жағдайда қоректік орта

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Экологиялық факторлардың әсері тікелей де, жанама жолмен де, яғни аралық буындар арқылы да берілуі мүмкін. Мұның мысалдарын құ

Сурет. Термоградиентордағы бунақденелілердің таралуы
  3. Қоршаған орта температурасының өзгеруіне керемет төзімділіктің үлгісін теңіз жаңғақтары - балянустардан к

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Экология ғылымы - а/ тек ғана қоршаған ортаның ластануын б/ тек ғана адам денсаулығына ластанудың әсерін в/ тек &

Абиотикалық факторлардың тірі организмдерге әсері
Абиотикалық фактор- бұл өлі табиғат факторлары. Олар: климаттық (жарық, температура, ауа ылғалдылығы, жел, қар), эдафи

Сурет. Шыршаның өсу жағдайына жарықтың әсері
  Жануарлар өздерінің көру мүшелері арқылы сыртқы ортада өзінің жауларынан қорғанады, қоректік тамағын іздеп та

Сімдіктер және жануарлар организміндегі су мөлшері
өсімдіктер су мөлшері % жануарлар су мөлшері % балдыр 96-98 ішек

Температура
Жылудың тірі организмдер үшін маңызы өте зор. Себебі сол организмдердің денесінің жылуы өзі қоршаған ортаның температурасын байланысты.

Тақырыбы: Жарықтың өсімдік дамуына әсері
Мақсаты:өсімдік тіршілігіне жарықтың әсерін бақылау. Құрал-жабдықтар:бидай, арпа, сұлы тұ

Тақырыбы: Абиотикалық факторлардың организмдерге әсері
Мақсаты:тірі организмдергеабиотикалық факторлардың әсерін бақылау. Құрал-жабдықтар:қалемшелер, сыз&#

Тақырыбы: Өсімдіктерге ылғалдылықтың әсері
Мақсаты:ылғалдылықтың астық тұқымдас өсімдік өкілдерінің морфологиясына әсерін бақылау.

ТАПСЫРМАЛАР
1. Жарғанатттарға жарық әсер етпейді, кейде жарық жердерде, ашық верандаларда, адам жүрген және жарық жанып тұрған жерлерде ұ

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Өсімдік тұқымдарының тіршілігінің ұзақтығы оны сақтау жағдайларына байланысты. Температура мен ылғалдылықтың жо&#

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Температура, жарық, ылғалдылық қандай экологиялық факторға жатады? а/ абиотикалық б/ биотикалық в/ антропогенді

Организмнің ортаға бейімделуінің негізгі жолдары
Көптеген организмдер тіршілігінің кейбір кезеңдерінде оптимумдардан алыстататын түрлі факторлардың әсеріне ұшырайды. Оларға өте ыстық

Тақырыбы: Организмдердің ортаға бейімделуінің негізгі жолдары
Мақсаты:организмдердің орта жағдайларына әр түрдің өзінше бейімделетінін: қосымша энергияны жұмсау арқылы сақтайты

ТАПСЫРМАЛАР
1. Биологиялық тұрғыдан, адамда толық анабиоз болуы мүмкін бе? 2. Астықты сақтаудың тиімді режимі сақталған астық қо

Ортаның қолайсыз жағдайларына организмдердің негізгі бейімделу тәсілдері
тәсілдер артықшылығы кемшілігі бағыну    

Осымша хабарлар мен мысалдар
1. Оңтүстік Антарктида орыс зерттеушілері мұздың тереңінен алынған мұз үлгісіне микробиологиялық анализ жүргізді. Зерттеудің н&#

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Анабиоз дегеніміз – а/ сыртқы тітіркенулерге жауап бермейтін қимылсыз ұйқы б/ организмнің тіршілігінің төмендеуі, қысқы &#

Су - тіршілік ортасы
Тіршілік іс-әрекеттерінің әртүрлілігіне қарамастан барлық су мекендеушілері өз ортасының негізгі ерекшеліктеріне бейімделуі тиіс. Бұл ерекшелік

Сурет. Су- тіршілік ортасы
  Судың тығыздығы суда тез қозғалуға кедергі жасайды, сондықтан тез жүзетін балықтар, дельфиндер, кальмарлар сияқты жануарл

Жер – ауа тіршілік ортасы
Бұл ортаның өзіне тән ерекшеліктері бар. Мұнда оттегі мен жарық мөлшері көп мөлшерде, кеңістіктерде температураның өзгерісі к

Топырақ-тіршілік ортасы
Топырақ- тірі организмдердің іс-әрекетінің нәтижесінде түзілетін құрлық бетінің өте жұқа қабаты. Топырақты&

Сурет. Топырақ тіршілік ортасы
  Топырақ мекендеушілері қозғалу дәрежесі мен көлеміне қарай да үш топқа бөлінеді. Микробиота-қор

Тірі организмдер денесі — тіршілік ортасы
Паразитизм- табиғатта кең таралған құбылыс. Паразиттердің қожайынның денесіне енуі де, оның клеткалары мен ұлпаларының ішіне енуі д

Сурет. Тірі организм денесі — тіршілік ортасы
  Қоректің өте көптігінен қамтамасыз етілетін жоғары өнімділік- осы өлім арқылы реттеледі. Сондықтан паразиттерге «

Тақырыбы: Топырақ-омыртқасыз жануарлардың тіршілік ортасы
Мақсаты:әртүрлі топырақ типтерінің сынамасындағы омыртқасыз жануарлардың түрлік құрамын және санын анық

Тақырыбы: Аэробты жағдайда эндопаразиттердің өлімі
Мақсаты:анаэробты паразит - грегариндердің тіршілігін бақылау. Қажетті құрал-жабдықтар:тарақан, микроскоп,

Тақырыбы: Топырақ түзу процесіндегі құрттардың ролі
Мақсаты:жауын құртының топырақ түзу процесіндегі іс әрекетін бақылау. Қажетті құрал-жабдықт

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Топырақ организмдерінің іс -әрекеті нәтижесінде шөптер мен жапырақтар ғана емес, тіпті алып ағаштар да тез жойылады. Із түссіз 500 жылды&

Сурет. 11 аптадан кейінгі салмақтың артуы
Ең таза су көзі- жаңбыр суында өсірілген өсімдік өзінің салмағының жартысын, ал лай суда өсірілген өсімдік- өзінің

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Топырақта өтетін өсімдіктер үшін пайдасыз процесс – а/ ауадан азоттың фиксациялануы б/ аммоний қосылыстарының тотығуы в

Популяция түсінігі
Экологияда популяция деп- үлкен аймақта тіршілік ететін және өзара байланыста болатын бір түрдің особьтарының (дараларының) тобын айтады. Популяция с

Популяцияның негізгі сипаттамалары
Топтық ерекшелік- бұл популяцияның негізгі сипаттамасы. Оларға: особьтардың кеңістікте таралуы, популяция саны, популяция тығыздығы, туылым, &

Популяцияның кеңістіктік таралуы
Популяцияның тіршілік ететін кеңістігі оның тіршілігіне қажетті жағдайды береді. Популяцияны құрайтын особьтардың қолайлы және қола

А- біркелкі, б-кездейсоқ, в-топтық.
  Барлық қозғалғыш жануарлар кеңістікті пайдалануына байланысты: отырыңқы және көшпелі болып екі топқа бөлінеді.

Популяция тығыздығы
Популяция тығыздығы оны мекендейтін особьтардың аудан немесе көлем бірлігіндегі санымен анықталады. Мысалы 1 га жерде 150 қайың немесе 1 м судағы 0,5

Популяцияның өсуі
Популяция өсімі оң және теріс болуы мүмкін. Адамдардың табиғи өсімі Ресейде 1990 ж +2,2 (туылым 13,4; өлім – жітім -11,2). 1991ж + - 0,7

Популяцияның демографиялық құрылымы
Популяцияның жыныстық және жас ерекшелік құрамын сипаттауды демография деп атайды(«демос»-халық, «графо»-жазамын, суреттеймін). Белгілі бір попу

Сурет. Жануарлардың жас ерекшелік пирамидасы
  Популяциядағы жас ерекшелік топтарының қатынасын «жас ерекшелік пирамидасы» арқылы көруге болады (15-сурет). Бұл пирамиданың сипаты наu

Популяцияның этологиялық құрылымы
Этология - жануарлардың мінез-құлқының заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Бір популяция мүшелерінің қарым-қатынастарының ж

Тақырыбы: Популяцияның жас ерекшелік спектрін зерттеу
Мақсаты:популяция жас ерекшелік спектрін анықтауды үйрену. Құрал–жабдықтар: әр түрлі өсімдіктер (

Популяция мөлшерін бағалау әдістері
Популяция мөлшерін бағалау әдістерінің арасынан тура (текшк, тура бақылау, суретке түсіру) және жанама (бөліп тастау, белгі салу, қайталап аула

Белгі салу және қайта аулау әдісі
Бұл әдіс жануарларға зиян келтірмей оларға белгі салу және аулауға арналған. Мысалы, аулағанда ұсталған балықтардың желбезек

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Верхоянскіде тіршілік ететін ақ қоян популяциясы Волга ауданында мекендейтін популяциядан ерекшеленеді. Мысалы, олардың қоректік тағам құрамы ә

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Популяция дегеніміз – а/ белгілі кеңістікті мекендейтін бір түр особьтарының топтары б/ белгілі кеңістікті мекендейтінәр түрлі особьтарды

Түрішілік- Гомотиптік реакциялар
Гомотиптік реакциялар-бір түрге жататын дара организмдер арасындағы өзара әрекеттер. Бірлесіп тіршілік еткен жағдайда жануарлар мен өсімдіктердің ті

Арым-қатынас типтері
Егер екі популяция әрқайсысы екеуіне жағымсыз әсер ететін болса, онда олардың қарым-қатынасы бәсекелестік сипатта орын алады. Егер ек

Сурет.Шаян мен актинияның симбиозы
  Табиғатта көбіне түрлердің бір біріне пайдалы байланыстары жиі кездеседі. Өзара олжа табатын биологиялық байланыстар орын алатын бұл топ

Сурет. Ірі балық пен жабысқақ балық - комменсализм мысалы
  Бірге тіршілік ететін түрлердің біріне басқа тү

Сурет. Шымшықтардың әртүрлі түрлерінің қоректік аймақтары
  Егер адам қоғамында біз біреумен танысқымыз келсе, бізге міндетті түрде ол адамның адресін білуіміз қажет, яғни оны қайдан табатынын,

Тақырыбы: Популяцияға әсер етуші қарым- қатынастың берік модулін зерттеу
Мақсаты:екі популяцияның өзара әсерлерін әртүрлі жағдайларда оқып-зерттеу Құрал-жабдықтар:

ТАПСЫРМАЛАР
1. Орман бірлестігінде мынадай түрлердің жұптары арасында байланыстың типтері қандай? тоқылдақ пен тиін, сары шымшық пен тоқылда

Сурет организмдердің қарым-қатынасы
  10. Бұғы мен қоян – шөпқоректі жануарлар. Оларды бәсекелестер деп атауға болады ма? 11. Түлкі мен тышқан, бит (кене) м

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Азық үшін бәсекелестік кейде түрдің дамуын тездетіп, бүкіл тіршілік мекенінің өзгеруіне әкеліп соқтырады. Саркофагида шыбыны мен сф

Сурет. Групер мен санитар —балықтың қарым-қатынасы
16. Кит ұстайтын судың мүшелері бір ретте бивняларымен қаруланған екі жануар арасындағы ғажап күрестің куәгерлері болды. Морж- 2 метрл

Сурет. Тұңғиық – непентес
18. Жабысқыш балық үлкен ірі балықтар мен жануарлардың денесіне сорғыш арқылы жабысып, өлекселермен қоректенеді. Иесі қорек тапқ

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Күйіс қайыратын сүтқоректілердің ішек қарнында ашу процесін жүргізетін бактериялар бар. Бұл а/жыртқыштық б/паразитиз

Сурет. Тоған биоценозы
  Табиғатта биоценоз әртүрлі масштабта болады. Біз шалғын, орман және кішкене шалшық биоценоздарын ажыратамыз. Қолдан жасанды биоценоздарды -

Биоценоздың түрлік құрылымы
Бірлестіктің тіршілігі үшін, қалыптасуы үшін организмдердің санының мөлшері ғана маңызды емес, сонымен қатар тірі табиғаттағы

Биоценоздардың төзімділігі
Биоценоздағы пайда болатын өзгерістер тіршілік ететін түрлердің төзімділігіне байланысты. Мысалы, бір бәсекелеуші түр басқа түрді ығыстыр

ТАПСЫРМАЛАР
1. Биоценозда қандай түрлер доминантты? 2. Биоценозда аз санды түрлер қандай роль атқарады? 3. Биоценозда орта түзуші түрлер қандай

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. «Биоценоз» атауын ғылымға 1877 жылы неміс ғалымы Карл Мебиус енгізген. Ол Солтүстік устрицаларын зерттеді. Теңіз устрицалары теңіз жануарларымен тығыз б

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Егер сыртқы орта жағдайлары тұрақты және өте ұзақ уақыт болса, онда биоценозда а/ өзгеріс болмайды б/ өзгеріс

Экологиялық жүйенің құрылу заңдылықтары
Биоценоздағы тірі организмдер тек бір-бірімен байланысып, ғана қоймай, өлі табиғатпен де байланыста болады. Бұл байланыстар заттар және энергия арқыл

Сурет. Экожүйедегі өнімділік пирамидасы және энергия ағыны
  Продуценттер - күн энергиясын пайдаланатын жасыл өсімдіктер немесе органикалық заттарды биогенді элементтерден құрайтын жасыл 

Сурет. Экожүйедегі энергия мен заттар тасымалдану сызбанұсқасы
  Энергияның бір жақты келуі- табиғаттың маңызды құбылысы. Бұл процесті физика заңдарымен түсіндіруге болады. Бұл за&

Сурет. Өсімдік-шегіртке-бақа-жылан-қаршығадан құралған қоректік тізбек пирамадасы
  1-ші қоректік деңгей,яғни жасыл өсімдіктер –продуценттер, яғни шөпқоректі жануарлар- І-ші реттік консументтерді қ

Тақырыбы: Экожүйенің «ыдыратушы» редуцент организмдері
Мақсаты:Экожүйенің «ыдыратушы» организмдерімен, яғни қалдықты пайдаланушылармен, өсімдік және бактериялармен танысу

Тақырыбы: Жасанды экожүйе «аквариум» моделін жасау
Мақсаты:Жасанды экожүйе «аквариум» моделін жасап, олардағы тіршілік құбылыстарын бақылау. Қажетті құрал-жабды

ТАПСЫРМАЛАР
1. Қоректік тізбек дегеніміз не? Жерүсті ауа және су тіршілік орталарының қоректік тізбегіне 2-3 мысал келтіріңіздер. 2. Ақ қоян, кәді

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Тундралы экожүйеде бірлестік кедей болып келеді. Мұнда басты шектеуші фактор жылудың жетіспеушілігі. Қатты желде, ұзақ қысқы түндерде, м&

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Табиғи экожүйе тұрақтылығы– а/ өсімдіктің жоғары өнімділігімен б/ организмдерге заттар массасының берілуімен

Экожүйе өнімділігі
Бірлестіктің маңызды қасиеті-олардың жаңа биомассаны құрауға қабілеттілігі. Бұл қасиет жүйенің өнімділігі тү

Бастапқы өнімілік және биомассаның әлемдік таралуы
Тірі заттың жалпы биомассасы әртүрлі есептеулер бойынша, 1800- 2500 млрд тоннаны құрайды. 90 %–тен астамы жерүсті өсімдіктер биомассасына, қалғ

Биологиялық өнімділік заңдарының маңызы
Өнімділік экожүйелердің құнарлылығын сипаттайды. Сондықтан оны зерттеу- экологиялық зерттеулердің өте маңызды бағыты. 10 жыл

Экожүйенің қоректік құрылымы
Қоректік тізбектегі қарым-қатынастың нәтижесінде энергияның тасымалдануы арқылы әрбір бірлестіктің белгілі қоректік құрылымы

Сурет. Экологиялық пирамидалар типі
  Биомасса пирамидасы-(г/м2)әрбір қоректік деңгейдегі тірі заттардың жалпы құрғақ салмағын сипаттайды

Тақырыбы: Экожүйе өнімділігінің пирамида ережесі
Мақсаты:пирамида ережесіне қоректік тізбек бойынша биомасса қатынасын пайдалану Құрал-жабдықтар:шалғындық

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Қоректік тізбекке фотосинтез өнімдерінің барлығы бірдей өтпейді. Түзілген органикалық заттардың бір бөлігі өсімдіктердің зат

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Қасқыр мен арыстанды бірдей қоректік деңгейде орналасқан деп есептеуге бола ма, өйткені олар а/шөпқоректі жануарлармен қоректенеді

Сурет. Экологиялық сукцессия мысалы
Өлген, ыдыраған организмдердің біртіндеп жинақталуы және тау жыныстарының эрозиясы желдену нәтижесінде папоротниктер мен мүктер сияқты ірі

Сурет. Алғашқы экологиялық сукцессия
  Ал екінші немесе қайталанған сукцессия-бұрын тірі организмдердің әсеріңде болған және органикалық заттары бар

Сукцессиялық өзгерістер
Сукцессия барысында бірлестіктің пішіні үнемі ауысып отырады. Сонымен қатар экожүйенің қызметі де өзгеріп отырады. Сукцессия өзгерісінің негізг

Сурет. Экологиялық сукцессияны көрсететін тәжірибе
  Тәжірибеде әртүрлі жүзетін балдырлар және олардың тұтынушылары талшықтылар, құрттардан тұратын планктонды бірлестіг

Экологиялық сукцессияның маңызы
Көптеген алуан түрлі организмдердің молдылығымен, қоректік құрылымы жақсы дамыған және энергия ағыны тепе -теңдігіндегі ескі

Экожүйенің өзіндік дамуы. Оның тұрақтылық мәселелері.
Табиғатта тұрақты экожүйелермен қатар, жасанды экожүйелер де болады. Еменді орман, жусанды дала, шыршалы қоңыр қылқанды тайга-бұлар

Сурет. Қоректік тізбектегі улы химикаттың (диэлдрин) жинақталуы
  Бұл заттар- үй малдарының өнімдеріне және адамдарға зиян келтіретін организмдерді жоюға арналған (әсіресе, арамшөптер мен

Тақырыбы: Пішен тұндырмасындағы қарапайымдардан сукцессия өзгерісін бақылау
Мақсаты:жасанды экожүйеде жүретін сукцессия өзгерісін эксперимент жүзінде бақылау. Құрал-жабдықтар:м

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Сукцессияның толық анықтамасын таңдаңыздар а/ бірлестіктің ауысу процесі б/ экожүйенің өзіндік қалпына келу процесі

Биосфера туралы түсінік
19 ғасырдың бас кезінде «биосфера» түсінігін ғылымға ұлы француз табиғат зерттеушісі Ж.Б.Ламарк (1744-1829) енгізген. Жүз жылдан астам уақыт б&

Биосфера және оның шекаралары
1926 жылы В.И. Вернадский алғаш рет биосфераның шекаралары туралы мәселені қарастырды. Тіршіліктің жүруіне физика-химиялық жағдайлардың

Тірі заттардың негізгі қызметі мен қасиеті
Қазіргі ғылымның көзқарасы бойынша, тірі заттарға кейбір арнаулы қасиеттер тән және олар биосферада белгілі биогеохимиялық функцияларды о

НООСФЕРА
Алғаш рет 1927 жылы «ноосфера» терминін енгізген Сорбеннде геохимиядан оның лекциясын тыңдаған В.И.Вернадскийдің жас замандастары, философ, математик, палеонтолог, ант

Жердің жалпы антропогендік дағдарыстары
Қазір күнделікті өмірде біз «экологиялық проблмелар» және «экологиялық дағдарыс» терминдерін жиі қолданамыз. Бұлардың мәні неде?

Биологиялық көптүрлілікті сақтау мәселелері
Биологиялық көптүрлілікті 3 категорияға бөлуге болады. Генетикалық көптүрлілік- бір түрдің ішіндегі гендерді

Сурет. Биологиялық көптүрлілікті сақтау
  Биологиялық түр ретіндегі адам басқа түрлерге тамақ, дәрі, өнеркәсіп өнімдері, сол сияқты су қоймаларының

Барлығы барлығымен байланысты
Бұл заңның негізінде тірі табиғаттағы жалпы байланыстар принципі жатыр. Аталған принцип бойынша табиғаттағы күрделі трофтық немесе бас

Табиғат өзі жақсы біледі
Табиғи жүйеге кез келген ірі антропогенді әсер зиянды. Табиғатта егер оны ыдырату жолы болмаса, ешқандай да жаңа органикалық зат жасалмайды. Тірі

ТАПСЫРМАЛАР
1. Мына ғалымдардың қайсысы биосфера туралы ғалымды қарастырған. Дұрыс жауабын табыңыздар. Ж.Б.Ламарк, В.И.Вернадский, Н.И.Вавилов, В.В.Доку

ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
1. Далалық егісте астық тұқымдастардың өскініне күшті зиян әкелетін қоңыздардың топырақтағы дернәсілдерімен к&

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
1. Биосфераның тірі заттары дегеніміз- а/жануарлар жиынтығы б/ өсімдіктер жиынтығы в/ планетадағы организмдердің бүкіл жиынты

ОРШАҒАН ОРТАҒА ЖӘНЕ ДАМУҒА ҚАТЫСТЫ РИО-ДЕ –ЖАНЕЙРО ДЕКЛАРАЦИЯСЫ
Қоршаған ортаға және дамуға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының Конференциясы ПРЕАМБУЛА өткізе отырып, 1992 жылы 3-4 маусы

Жалпы ережелер
Айналадағы ортаның (биосфераның) табиғи ерекшеліктері жөнінен Республика аумағының жартысынан астамы шөл және шөлейт аймақтарғ

Азақстанның өтпелі кезеңдегі экологиялық мәртебесінің ерекшеліктері
Қазақстан географиялық тұрғыдан Евразия алып құрлығының кіндігінде орналасқан. Еліміздің Жер биосферасы жүйесінің ау

Экологиялық қауіпсіздік принциттері, стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
Экологиялық қауіпсіздік Қазақстан Республикасының үлттық қауіпсіздігінің табиғи-тарихи негізі және қүрамдас бөліг

Нормативтік –құқықтық база
Табиғат қорғау қызметін тиімді бақаруды қамтамасыз ету осы Тұжырымдаманы және орындауға қабылданатын нормативтік және құ

Леуметтік әріптестік және жұртшылықтың қатысуы
Экологиялық мәселелердің барлық мүдделі азаматтардың қатысуымен неғұрлым тиімді шешілетіндігін ескере отырып, мемлекеттік органдар: ж&

Экологиялық талаптар және өтпелі кезеңнің басымдықтары
  Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында экономикалық тұрақсыздық, жекелеген салалар мен өнеркәсіп орындарыны

Рылымдық өзгерістер және экологиялық саясат
Республиканың даму стратегиясын талдап жасаған кезде қорғау талаптары мен міндеттерін экономикалық саясатқа интеграцияла уүшін ұлттық экономика

Жекешелендірудің экологиялық проблемалары
Жекешелендіру процесі шаруашылық жүргізуші субьектілердің және тіпті экономиканың тұтас секторларының экологиялық сипаттамаларын жақсарту w

Аржы-экономикалық саясат
Табиғат пайдаланушыларды табиғат қорғау іс-шараларын жүргізуге, күллі табиғи -ресурстық әлеуетті тиімді пайдалануға ынталандыру;

Дебиеттер
  1. Бигон М., и др. Экология. Особи, популяции и сообщества: В двух томах. – М.: Мир, 1989 2. Будыко М.И. Глобальная экология. – М.: Прогресс, 1963 3. Бродский А.К.

Мазмұны
    Кіріспе..........................................................................................................3 Оқу құралының