ТАҚЫРЫП 1. ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ

 

1.1 Неке және отбасының тарихи нысандары

 

Қазақтардың отбасы және неке құқықтарын оқып-үйрену егеменді, тәуелсіз Қазақстанның идеологиялық жұмысы үшін де, тарихы үшін де, әсіресе отбасы тұрақтылығын қамтамасыз ету жолында берері өте көп. Ата-баба зандарына негізделген отбасы әрқашанда мығым, былайша айтқанда «шаңырағы биік, керегесі кең, босағасы берік» болады. Бұрын-соңды зерттеушілеріміз ата-бабаларымыздың дәстүрлі отбасы мен неке құқықтарын зерттеп, әділ бағаларын бермегендіктен, қазіргі қазақ халқының отбасы сүреңсізденіп, тұрақсызданып барады. Тектік, діндік тұрақсыздық күйзеліске душар етіп, отбасы ыдырау, күйреу сипаттарына ие бола бастады. Мұның алдын тез алмаса, асқынған «дертке» айналып кешіксек, бой алдырмай кетуі мүмкін.

Бүкіл дүние жүзі халықтары секілді қазақ халқының да өзіне тән отбасылық тарихы бар. Әзірге қалыптасқан пікір бойынша, алғашқы қауымдық құрылыстағы ең алғашқы отбасы түрі - топты некеге негізделген. Былайша айтқанда адамзат баласы жақын туыс, бауырлас бола тұра, некелескен. Ислам тарихында да бұл жайт айқын айтылады. Адам ата мен Һауа анадан туылған Әбіл мен Қабыл, бауырлас қарындастарына таласып, өлтіргені сөз болады. Сөйтіп: «Алғашқы заманда, қарындастары ағасының әйелі болған, мұнын өзі әдепсіздікке жатпайтын еді», - деген К. Маркстің сөзінің жаны бар. Мұндай жайттен біздің бабаларымыз да қалыс қалмаған сияқты. Сондықтан да, кейіннен жеті атаға дейін жақын туыстарға өзара үйленуге тыйым салынған. Сөйтіп, бабаларымыз тағылық, топтық некеден біртіндеп арылып, жұптық неке дүниеге келсе керек. Өндіргіш күштердің дамып, еңбек бөлісінің пайда болуы нәтижесінде ортақ меншік орнына жеке меншік келіп шықгы. Бұл моногаммалық отбасына жол ашып берді. Қалай десек те, біздің бабаларымыз үлкен патриархаттық отбасынан ада болмаған. Үлкен патриархаттық отбасы көне дәуірлерден басталып, тіпті кейінгі замандарға дейін созылған. Үлкен патриархаттық отбасының көптеген сипаттары ұзақ сақталған. Бұл жайлы өзара керағар пікірлер де болғанымен, біздің дәуірдің зерттеушілері үлкен патриархаттық отбасы жайлы келелі пікірлер айтады. Әлеуметтік-экономикалық даму нәтижесінде үлкен патриархаттық отбасы орнына шағын отбасы келіп шықгы. Ал, В.Батраков, П. Погорельский секілді ғалымдар үлкен патриархаттық отбасы тек егіншілікпен айналысқан отырықшы елдерге ғана тән, экономикалық тұрғыдан қарағанда көшпелілер үшін оның қажеті жоқ, сондықтан қазақ, қырғыз сияқты халықгар өз дамуына үлкен патриархаттық отбасына соқпай, рулық құрылыстан шағын отбасына бірден өтті деген пікірлері талас тудырары хақ. Рас, көшпелілер шағын отбасына «енші беру» дәстүрі енуі нәтижесінде бет бұрған. Енші беру дәстүрі аңыз әңгімелерге қарағанда Алаша ханға тиісті. Алаша хан Ғ. Мұсабаев секілді қазақ ғалымдарының пікірінше мұнан 2500 жыл бұрын өткен. Сол Алаша хан ұлдарына енші беріп, бір үлесін келген қонақтар үшін қалдырған көрінеді. Сондықтан да қонақтың ішер асы, жататын төсегі, көлігіне жем тегін болған. Бертінге дейін келген қонақка тиесілі сыбағасы берілмесе, кез келген қонақ биге шағымданса, үй иесі айып төлеген. Әліге дейін қазақтарда қонаққа деген пейілдері тарылмағанын айта кеткеніміз орынды. Дегенмен, шағын отбасы пайда болғанымен, «қара шаңырақ» үлкен патриархаттық отбасы сипаттарын сақтап, құқықтарына ие болған. Бірте-бірте үлкен патриархаттық отбасының ыдырауына көптеген себеп-салдарлардың әсері болған. Ең алдымен, қоғамдағы таптық жіктелудің күшеюі, патриархаттық-феодалдық тәртіптің әлсіреуі болса керек. Феодалдық қарым-қатынас өз дегенін істегенімен қазақ қауымы рулық-патриархаттық құрылысты жан-тәнімен сақтауға тырысты. Көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыспен күнелткен бабаларымыздың үлкен патриархаттық отбасын ұстап тұруына мал мен мүлік теңсіздігі, қалыңмал төлеу, экзогамиялық табу (яғни, 7 атаға дейін қыз алыспау) әсерінен, келіндер арасында туыстық нышандар болмауы қатты кедергі жасады. Мұны тежеу жолында «көп әйел алу» дәстүрі де әлсіздік етті. Әр әйелден туған бала, керісінше сол үлкен патриархаттық отбасының күйреуіне жол ашты. Сол үшін де халық: «Екі қатынның баласы екі ру ел», - деп текке айтпаған. Міне, осыдан келіп, сыйыспаған ұлдарына енші бөліп беру дәстүрі амалсыз пайда болғаны хақ. Қазақтардың халық болып құралмай тұрған сонау ежелгі ғұн, сақ дәуірлерінен-ақ неке мен отбасына табиғи сұрыптау, тек пәктілігін сақтау, отбасы — ошақ қасы жетекші қызмет атқарған. Болса да, әр дәуірде отбасылық және неке қатынастары құрылымдық жағынан экономикалық, әлеуметтік, рухани өзгерістер әсерінен дамып, өзгеріп отырғаны хақ. Дегенмен, біртұтас құйылып, бітім алған әдет-ғұрып заңдарындағы неке мен отбасы «синкретикалық» өмір кешуі нәтижесінде көп өзгерістерге ұшырай қойған жоқ. Соғымға айналған сонау дәуірлерде-ақ ата-бабаларымыз өзара жеті атаға дейін қыз беріп, қыз алысуға тыйым салған. Бұл текті, қанды таза сақтау принципінен туындаған жәйттерге қоса туысқандық сезімді жоғалтпауға қарастырылған шаралар. Өйткені, мал шаруашылығымен айналысқан ата-бабаларымызға бірігіп, жәрдемдесе отырып қатар өмір сүрудің қажеттілігі ерте сезілді. Отбасы мықты болмай, туысқандық қарым-қатынас әлсірейтінін түсінген ата-бабаларымыз отбасы және неке құқықтарына ерекше мән берді. Оны нығайтуға арналған қағида-ережелерді қалыптастырды. Қыздарын кәмелетке келгенде (яғни, 16 жаста) қияға ұшырып, ұлдарын ұяға (15 жас) қондыруға талпынған ата-ана некенің пәкте нық болуын қадағалады. Кәмелетке келмегендерге, есі дұрыс еместерге, ауру-сырқауларға, жақын туыстарға, діндес еместерге және қосылатын екі жұптың өзара келісімінсіз неке қиюға рұқсат етілмеді. Екі жұптың қосылуын ата-бабаларымыз екі рулы елдің туыстасуы деп ұғып, сол жалғанған желіні ешуақытта үзбеуге тырысқан. Осының салдарынан «әмеңгерлік» институты пайда болды. Қалыңмал әуелі де құдаласудың сый-сыйпатына арналып, мерекелік тұрпатқа ие болса, кейін дербес мәнге ие болып, некелесу процесінің құрамдас бөлігіне айналды. Сөйтіп, бұрын қалыңмал отбасына қыз өсіргені үшін көрсетілген құрмет (қызды кәмелетке келгенше асырап-бақты, киіндірді), некелесу актісіне ресми мән беру, қызға берілетін жасауға көмектесу ретінде сипатқа ие болса, кейін (әсіресе, Ресей боданы болған тұста) қалыңмал әлеуметтік теңсіздікті көрсететін әрі дүние алу мәніне ие болды. Бұрын қалыңмал төлеу қазақ қоғамында бүкіл ру, тіпті нағашы-жиен жағы болып араласатын шаруа болса, кейін (тағы да Ресей боданы кезі) жекеменшіктің күшею тақсіретінен туысқандық қатынас әлсіреп, тек жақын туыстары жәрдемдесетін болды. Сайып келгенде, үйлену соңғы кезде бақуаттылығын көрсететін дәрежеге ұласты.

Рас, қазақ халқының ежелгі ата-бабалар дүние жүзінің басқа халықтарындай сан алуан қоғамдық-экономикалық формацияларында отбасы және некенің барлық түрін, алғашқы қауымдық құрылыстағы топты некеден осы кездегі жұптық, дара отбасылық некеге дейін басынан кешірген.

Неке құрудың ең көне түрлеріне "әмеңгерлік" пен "балдыз алу" жатады. Мұндай неке түрлері тіпті ежелден келе жатқан дәстүрлер. "Әмеңгерлік" - "аға өлсе жеңге мұра, іні өлсе келін мұра" деген нақыл сөзге байланысты, жақын туыстары мұрагерлік есебіңде жесіріне үйленуі. Мұның басты мәні - өз туысының отын өшірмеу, артында қалған жас балаларын жетім, жат етпей, қамқоршы болу жауапкершілігін алуда жатыр. Ал, "балдыз алу" - ұрпақ жалғастыру, апасынан қалған ұл-қыздарын жетімсіретпеу себебінен туындаған.

Отбасын құру негізінен құда түсіп, айттыру жолымен шешілген. Айттырудың "бесікте айттыру", сүйек жаңғырту", "құда түсіп айттыру", "қарсы құда" түрлері бар. Сол секілді "қыз алып қашу", "әмеңгерлік" жолдарымен де отбасы құрылған. Ежелгі дәуірлерде "күңіне аяқ салу" әдетімен күңіне де үйленетін.

Некелесудің басты көп таралған түрі қалыңмал төлеп, құда болу. Құдалық дегеннің мәні болашақ күйеу атынан ағайын-туыс, жақын-жекжат сөйлесіп келісуді білдіреді. Құда болудың, яғни келісімнің түрі әр алуан болуы мүмкін. Кейде кездесіп, тағдыры ұштасып, достасқан екі адамның әйелдері екі қабат болса, олар босанбай тұрып, кімде ұл, кімде қыз боларын білмей тұрып-ақ, келісіп құда бола береді. Мұны "бел құда" дейді. Мұндай құдалықтың шарты - болашақ екі жасты қалыңсыз үйлендіру. Егер, екеуі де бір жыныс болса, онда екеуін дос етіп, достықты әрі жалғастыратын болған.

Құда болудың тағы бір түрі - "бесік құда", яғни бесікте жатқан екі нәрестені атастырып қою. Кейде "атастырылған құда" деп те айтылады. Бұл құдалық түрінің мақсаты - ұл-қыздары ержеткенше екі тарап өзара сыйластықтарын арттыру, қалыңмалын біртіндеп төлеуде жатса керек.

Некелесудің тағы бір түрі "қарсы құдалық". Келісетін екі жақ бір-біріне қыздарын беріп, ұлдарын үйлендіруді - "қарсы құда" дейді.

Енді бір түрі - қызды алып қашып үйлену. Қызды алып қашып үйленудің мәні әртүрлі. Бірі — күйеу балаға көңілі толмай, басқа адаммен құда болу. Енді бірі - қызым әлі жас деп, қалыңмалы төленгеніне қарамай соза беру. Тағы бірі - қыз күйеуін ұнатпаса, басқа біреумен қашып некелесу. Бұлардың бәрі де қазақ әдет-ғұрып заң нормаларымен қаралып, жазаланады. Сол секілді, ешкімге әлі айттырылмаған, басы бос қызды алып қашып үйлену, көбінесе бірін-бірі ұнатқан екі жастың арасында кездеседі. Бұрын шапқыншылық жағдайда қолға түскен тұтқын қыз, келіншектерге үйлену салты жиі болған. Үйленуші оны сауғаға алған. "Күшік күйеу", "кірме күйеу" деген некелесудегі атаулар әлеуметтік теңсіздіктен пайда болған некелесу түрлері.

 

1.2 Отбасы құқығының түсінігі, пәні, жүйесі

 

Отбасы құқығы деп некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты қатынастарды реттейтін құқық саласын айтамыз.

Отбасы құқығының реттеу пәні болып некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, баланы отбасына тәрбиеге алудан, отбасы қатынастарын дамыту және бейімдеуден туындайтын жеке және мүліктік қатынастар табылады, яғни некеге тұрған адамдардың арасында пайда болатын жеке және солардан туындайтын мүліктік қатынастар табылады.

Азаматтық құқықтың нормалары да субъектілердің арасындағы жеке мүліктік емес және мүліктік қатынастарды реттейді. Екеуінің ұқсастығы осында.

Азаматтық құқықтың нормалары ең алдымен меншік құқығын қорғауға кәсіпкерлік қызметтен туындайтын қатынастарды реттеуге бағытталған. Отбасы құқығының нормалары адамның өзін дамытуымен, оның тәрбиесімен, материалдық жағдайымен байланысты қатынастарды реттеуге бағытталған. Отбасы құқығындағы субъектілердің арасындағы қатынастар заңды фактілерден туындайды: некеге тұру немесе некені тоқтатудың фактісі, бала туу, асырап алу және отбасына орналастыру фактісі, ата-аналарының қамқорынсыз қалған балаларға қорғаншылық және қамқоршылықты белгілеу фактісі және азаматты әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп тану фактісі және т.б.

 

1.3 Отбасы құқығының әдістері

 

Кез келген құқық саласында өзінің пәнінің болуымен қатар қатынастарды реттеудің өзіндік әдісінің болуы оның дербестігінің екінші қажетті белгісі болып табылады. Неке-отбасылық қатынастарды реттеуші бұрынғы заңдарда дәстүрлі түрде құқықтық реттеудің әдісіне императивтік әдіс жатқызылған. Алайда, отбасы құқығында императивтік нормалардың басым болуы нақты өмірдің қажеттіліктеріне қарама-қайшы болды. Отбасы қатынастарының қатысушыларына өз қатынастарының мазмұнын анықтауда үлкен еріктілік беру қажет болады. Отбасы құқығы саласындағы императивтік реттеу отбасылық құқықтық-қатынастардың қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінің мазмұнының заңмен анықталуына және сол адамдардың келісімімен өзгертілмейтіндігіне әкеледі. Барлық жағдайда заңшығарушымен императивті орнатылған бір ғана үлгі қолданылғандықтан, отбасылық қатынастарды реттеудің мұндай үлгісі оның қатысушыларының еркін қыспақтайды, құқықтық реттеуді икемділігінен айырады.

ҚР «Неке және отбасы туралы» заңын дайындау барысында диспозитивтік реттеу бойынша саналы шешім қабылданды, ол отбасылық қатынастардың қатысушыларына оның мазмұнын өздеріне анықтау құқығын береді. Диспозитивтік реттеу ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі режимін анықтауында, еңбекке жарамсыз отбасы мүшелерін соның ішінде балаларды да асырау бойынша алименттік қатынастарда байқалады. Аталған қатынастарды реттеуші құқық нормалары қатынасқа түсуші субъектілер оларға берілген ерікті келісім және сол қатынастардың мазмұнын өз бетінше анықтау құқықтарын пайдаланбаған жағдайда және олардың қатынастары жарамсыз деп танылған жағдайларда қолданылады. Императивтік әдісті диспозитивтікпен алмастырудың нәтижесінде, отбасылық-құқықтық салада мемлекет пен жеке азаматтың арасында жаңа қарым-қатынастар пайда болады. Мемлекет саналы түрде отбасы мүшелеріне өз еркін міндеттеуден ұстамдық танытып, отбасы құқықтық қатынастарының қандай үлгісі қолайлы екендігін өздеріне шешуге жол береді.

Отбасы құқығының нормаларының өзгеруіне және императивтік пен диспозитивтік қарым-қатынасына қарамастан «Неке және отбасы туралы» заң тек қана диспозитивтік нормалардан тұрады деп ойлау қателесушілік болады. Құқықтық реттеудің әдісі қандай норма басым екендігіне байланысты анықталады. Тиісінше, отбасы құқығындағы императивтік және диспозитивтік нормалардың қатынасы туралы ғана сөз қозғалуы мүмкін.

Отбасы қатынастарының қатысушылары заңдық нысанды түрде тең құқылы, ал іс жүзінде олар барлық уақытта тең емес. Тіпті отбасы қатынастарының қатысушылары толығымен әрекетке қабілетті, еңбекке жарамды және материалдық қамтамасыз етілген болғандарымен, шын өмірде олардың арасында жеке қарым-қатынастарына, сезімдеріне және бір-біріне деген тартымдылыққа негізделген тәуелділік жиі орын алады. Бұл оларды заңдық актілер жасауға итермелейді және олардың біреуін қолайсыз жағдайға қояды. Отбасылық заңнамада ортақ шекара орнататын, яғни отбасы құқығының субъектілері өз қатынастарын келісімнің көмегімен реттей алатын императивтік нормалар болуы тиіс. Мысалы, алименттік келісімдерде заңда көрсетілген жастан төмен кәмелетке толмаған балаларға алимент мөлшерін белгілеуге тыйым салынады.

Отбасы құқығының бірқатар институттары императивтік нормалардың көмегімен реттелгенді қажет етеді. Бұл ең алдымен отбасы-құқықтық жауапкершілікті және қорғауды қолдану шараларын анықтайтын институттар. Ата-ана құқығынан айыру, бала асырап алудың күшін жою, некені жарамсыз деп тану нормалары императивті болып қалуы тиіс.

Отбасы-құқықтық әдіс жай императивтік ғана емес, императивті-рұқсат етуші болып табылады. Рұқсат етуші сипаты, отбасы қатынастарының қатысушыларына белгілі бір құқық беретін отбасы құқығында құқық беруші нормалардың басымдығынан көрінеді. Мысалы, тараптар ерікті түрде неке тұрады немесе оның тоқтатылуын талап етеді, бірақ сол әрекеттердің тәртібі императивті анықталған.

Сонымен, отбасы құқығының әдісі жалпы диспозитивті ретінде сипатталады. Алайда оның ерекшелігі едәуір дәрежеде императивтік бастаманы сақтауында.

 

1.4 Отбасы құқығының қағидалары

 

Қағида – белгілі бір теорияның, ілімнің, ғылымның және басқалардың негізгі бастапқы ережелері. Отбасы құқығының қағидалары деп отбасылық қатынастарды реттеуде қолданылатын бастапқы ережелерді айтамыз. Мұндай ережелер қатары ҚР «Неке және отбасы туралы» заңының 2-бабының 2-тармақшасында көрсетілген. Осы бапқа сәйкес отбасы құқығының қағидаларына төмендегі қағидалар жатады:

- еркек пен әйелдің некелі одағының теңдігі;

- ерлі-зайыптылардың отбасындағы құқықтарының теңдігі;

- отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол берілмеушілік;

- отбасы ішіндегі мәселелерді өзара келісіммен шешу;

- балаларды отбасында тәрбиелеуге басымдық беру, олардың өсіп жетілуі мен әл-ауқаты болуына қамқорлық жасау;

- отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке қабілетсіз мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауға басымдық беру;

- отбасы мүшелерінің өз құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруын қамтамасыз ету, бұл құқықтарды сот қорғауының мүмкіндіктері;

- отбасының барлық мүшелерінің салауатты өмір салтына ынталандыру.

Мемлекеттік азаматтық хал актілерін жазу органдарында тіркелген неке ғана заңды болып табылады. Некеге тұру кезінде және отбасылық қатынастарда әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық тіл және діни белгілері бойынша азаматтардың құқықтарын шектеудің кез келген нысандарына тыйым салынады.

 

1.5. Қазақстан Республикасы отбасы құқығының қайнар көздері

 

Отбасы құқығының қайнар көздері дегеніміз отбасылық қатынастарды реттейтін реттейтін жалпы және деректі ережелер, нормативтік – құқықтық актілер.

Отбасы құқығының қайнар көздері болып келесі нормативтік-құқықтық актілер табылады:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жылы қабылданған, атап айтқанда, ата заңымыздың 27-бабында былай делінген: «Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қарауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың құқығы әрі міндеті. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті».

2. Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Заңы 17 желтоқсан 1998 жылы қабылданған. Аталған заң 7 бөлімнен, 29 тараудан, 213 баптан тұрады. 1-бөлімде 2 тарау қамтылған. Бұл бөлімде заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар, отбасы құқығының қағидалары, отбасылық құқықтың қатынастары, отбасылылқ құқықтарды жүзеге асыру мен отбасылық құқықтарды қорғау мәселелері айтылған болса, некеге тұру шарттары, некеге тұру тәртібі, некені тоқтату, некенің жарамсыздығы, ерлі-зайыптылардың жеке және мүліктік құқықтары мен міндеттері, неке шарты, оны жасау тәртібі мен оны жарамсыз деп тану негіздері 2- бөлімінде қарастырылған. Отбасы құқығының реттеу қатынастарының негізгі бағыттарының бірі болып табылатын баланың туу тегін белгілеу, баланың құқықтары, ата-аналардың құқықтары мен міндеттері, ата-аналар құқықтарынан айыру және шектеу, бала асырап алу институттарын құқықтық реттеу мәселелері 3-бөлімінде көрініс тапқан. 4-бөлімде ата-анасының қамқорынсыз қалған балаларды орналастырудың нысандары ретіндегі қамқоршылық пен қорғаншылық, оларды белгілеу тәртібі, патронат сұрақтары қарастырылса, 5-бөлімде отбасы мүшелерінің алименттік қатынастары: ата-аналар мен балалардың, ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-зайыптылардың алименттік міндеттемелері, алимент төлеу туралы келісім, алиментті сот тәртібімен төлеттіру және өндіртіп алу мәселелері жазылған. Заңның 6-бөлімі азаматтық хал актілері жазбаларына арналса, 7-бөлімінде неке-отбасы заңдары нормаларының шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылу нормалары көрсетілген.

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған.

223-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі:

1) Ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі зайыптылардың үлесті меншігі болатын не олардың әрқайсына тиесілі немесе меншік құқығында тиісті бөлшектерде ерлі-зайыптылардың әрқаисына тиісті екенін олардың бірлескен меншігі болып табылады.

2) Ерлі-зайыптылардың некеге тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ олардың некеге тұрған кезеңде сыйға тартылған немесе мұрагерлік тәртіппен алған мүлік олардың әрқайсысының меншігі болып табылады

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлімі) 1999 жылы 1 шілдеде қабылданған. Шартты өзгерту және бұзу негіздері

1070-бап. Мұра алу кезіндегі ерлі-зайыптылардың құқықтары.

4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1999 ж 16 шілдеде қабылданған.

140-бап. Еңбекке жарамсыз жұбайын асыраудан әдейі жалтару.

Еңбекке жарамды адамның еңбекке жарамсыз және материалдық көмекке мұқтаж жұбайын асырау үшін сот шешімі бойынша төлем төлеуден үш айдан астам әдейі жалтарған жағдайда айлық есептік көрсеткіштің 200-500 дейінгі мөлшерінде немесе 2 айдан 5 айға дейінгі кезеңдегі тапқан өзге де табысының мөлшерінде айыппұл алуға не жүз жиырмадан жүз сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не алты айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады.

5. Нотариат туралы (1997 ж 14 шілде) ортақ бірлескен мүліктегі үлеске меншік құқығы туралы куәлік беру мүлікті игіліктен алуға тыйым салу және оны алып тастау.

73-бап Ортақ бірлескен меншік үлеске меншік құқық туралы куәлік беру

74-бап Жұбайының өтінішімен ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлеске меншік құқығы туралы куәлік беру.

1) Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болған жағдайда, нотариус мұра алынған жер де көзі тірі жұбайының жазбаша өтініші мұраны қабылдаған мұрагерлерді хабардар ете отырып, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлеске меншік құқығы туралы куәлік беру.

2) Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлеске меншік құқығы туралы куәлік көзі тірі жұбайына олардың некеде тұрған кезенде жинаған ортақ мүлкінің жартысына, егер неке келісім-шартында өзгеше белгіленбесе берілуі мүмкін

3) Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі өлген жұбайының үлескен меншік құқықтары туралы куәлік өлген жұбайдың мұрагерлер олардың өтініші бойынша берілуі мүмкін.

 

1.6. Отбасылық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді отбасылық қатынастарды реттеуде қолдану

 

Қазақ халқында құқықтық қатынастарды реттеуге бағытталған әдет-ғұрыптар саны қаншама. Дегенмен, нақты неке-отбасылық қатынастарды реттейтін әдет-ғұрыптар өте көп кездеседі. Төменде келтірілген әдет-ғұрыптар соның дәлелі болмақ.

Басқа халықтарға қарағанда қазақ халқы жеті атаға дейін қыз беріп, қыз алысуға тыйым салуды тым ежелден бастағанына дау болмаса керек. Ежелден-ақ қалыптасқан эхзогалиялық тәртіпті сақтаған қазақ халқы үлкен патриархаттық отбасын ұзақ мерзім сақтай алмауына әсер етті. Әсіресе, қалыңмал төлеп қыз алу, ұзатылған қызға жасау беру міндеттері туысқандар арасында мал мен мүлік теңсіздігін тудырды. Келіндер арасындағы өзара туыстық нышандарының болмауы үлкен отбасының сақталуына қатты кедергі болды. Қазақ «абысын тату болса ас көп, ағайын тату болса ат көп» деп текке айтпаған. Рас, көп әйел алу дәстүрі бір қарағанда үлкен отбасын еске салады. Бірақ, бұл көріністі біз негізінен мал шаруашылығымен айналысқан, көшпелі өмір сүрген ата-бабаларымызға жұмыс қолының көп қажет етілуінен деп ұғуымыз керек. Мал басы көп байлар малайлар жұмсағаннан гөрі көп әйел алып, балаларын көбейтіп, мал бақтырғаны әлдеқайда тиімді еді. Қайта, бұл әдет үлкен патриархаттық отбасының күйреуіне жол ашты. «Екі қатынның баласы екі рулы ел» деп халық сол үшін айтқан. Екі қатынның балалары өзара сыйыспаған соң, оларға енші беріп бөлек отырғызған. Енші беру дәстүрі тым ежелден қалыптасқан. Аңыз бойынша Алаша хан үш ұлына енші беріп, бөлек отырғызғанда бір үлесін келетін қонақтар үшін қалдырған екен. Осы балалардан үш жүз тараған делінген бұл аңыз жай шықпаса керек

Енші алған балалары ұзап кетпей, «қара шаңыраққа» жақын отырған. «Қара шаңырақ» қатты қадірленіп, оған ең кенже бала ие болған. «Қара шаңырақта» қалған әке құқығы шексіз еді. Әке өлген соң орнына үлкен ұлын құрметтеу заңға айналды. Шаруашылығын бөлек ұстағанмен енші алған ұлдары әкесімен (не ағасымен) ақылдасып, шаруашылықтарын бірлесіп жүргізген. Кенже бала әке мұрагері саналып, «қара шаңырақ» иесіне айналып, мал-мүлікке ие болған.

Әке шаңырағы «қара шаңырақ», «үлкен үй» аталып, ол үй әкеден таралған ұрпақ үшін, тіпті ұзатылған қыз, құда-жекжаттар үшін де қасиетті саналды. Олар бұл үйге бірінші бас сұғып, әртүрлі сыйлықтар, сыбағаларды алдымен әкелетін. «Қара шаңырақты» қадірлеу, ата-баба аруағын кадірлеу деп түсінген.

Енші бөлгенде әке үнемі «қара шаңыраққа» артық бір үлес қалдырып отырған. Бұл үлес әке өлгенде жұмсалатын шығындарды есте тұтқандықтан қалдырылған. Енші беріп, бөлек шығару - ұлы үйленген соң, бірер жыл өткенде, яғни жаңа түскен келін ата-енесі тәрбиесіне қанығып, үй шаруашылығына дағдыланып қаныққаннан соң жүзеге асырылған. Ер жетіп, үйленген ұлдарына, осылайша келіңдерін сыннан өткізіп алған ата-ана еншісін береді. Енші берудің саяси-шаруашылық мәні зор болғандықтан, оған жақын туысқандары да қатысып, өз үлестерін берген. Бөлек отау құру, ауыл санын көбейтеді, жаңа қоныстарға ие болуда да үлесі болады. Жаңа отау тіккенге үлкендер бата береді. Еншіге берілетін енші мөлшері нақты белгіленбейді, тек ата-анасының байлығына байланысты беріледі. Еншіге киіз үй, дүние-мүлік берілген. Қазақ халқының әдет-ғұрып зандарының нормаларында ұлдарына енші бөлуге ерекше мән беріледі. Ал, қыздарына берілетін сыбаға «жасау», оған қосымша «төркіндеп келгенде» берілетін сыбаға. Алайда, «үлкен үйге» құрметпен қарап, оған балалары нұқсан келтірмеген. Сондықтан талан-таражға жол берілмеген. Енші алған ұлдары әкесімен қатар көшіп-қонып, «ата-баласы» деп аталатын отбасылық-туыстық құрамды құраған.

Әке артында қалатын мұраны өсиетке қалдырған. Көбіне өсиет айту куәлер алдында айтылған. Өсиетте айтылған талап-міңдеттер сөзсіз орындалған. Мұрагерлер болып ұлы-қызы, әйелі, аға-інілері, жақын туыстары, олар болмаған кезде, аталас туыстары саналған. Әдет-ғұрып заңы өсиет айтушыға мал-мүлкін тікелей мұрагерлерінен өзге, басқа ру адамына қалдыруға рұқсат етпейді. Өсиет айтылған күннің өзіңде билер, әлгі өсиет айтылған адамға жолын ғана беріп, мал-мүлкін мұрагерлеріне қалдырады. Рас, көзімдей көріп жүрсін деп мінген атын, ұстаған затын басқа біреуге өсиеттен беру дәстүрі бар. Көбіне өсиетті өлгелі жатқан адам ұл-қыздары әлі жас болса айтқан. Ал, енші алып кеткен ұлдары мұраға таласа алмаған.

Әйелдердің мұра бөлісуде өзіндік ерекшеліктері бар. Егер, күйеуі өліп, жас қалған ана, «әмеңгерлік» жолымен күйеуінің жақынына тұрмысқа шықса, өзіне тиісті үлесімен кеткен. Мұра бөлісуіне араластырылмаған жесір күйеуге шықпай, қалған баласымен отыра беремін десе, еркі өзінде қалдырылып, мұра бөліске түспейді. Егер, басқа руға кетсе, не болмаса, төркініне кетсе, онда өзінің киім-кешек, төсек-орны мен мініс көлігінен басқа ештеңе берілмеген. Өзімен әкелген «жасауы» болса, оған ешкім таласпайды. Қолында кәмелетке жетпеген ұл-қыздары әке туыстарында қалады.

Әке-шешесі бірдей өлген әрі артында кәмелетке жетпеген ұл-қыздар қалса, жақын туыстарының бірі қамқоршы болып, барлық мал-мүлік, қалған ұл-қыздардың тәрбиесі соған өтеді. Біз қазақ халқында мұра үшін айтыс-тартыс болмайтынын ескертеміз. Оның басты себебі, дер кезінде ұлдарына енші беріп, бөлек отау еткендіктен, қалған мұра кенже балаға, яғни «қара шаңыраққа» тиісті болғандықтан деп ұғамыз. Ал, басқа халықтарда мұра бөлу қиынның қиыны екені бәріне аян.

Қазақ халқы ер баласы болмаған жағдайда жақын туысының
баласын бала етіп алған. Мұндай бала «заңды бала» есептеліп, барлық құқықтарға ие болған. Асыранды бала басқа рудан болса, өгей әке «асыранды балаға» өсиет айтып, мұрагер етеді. Олай етпегенде, туыстары «асыранды балаға» қалған мал-мүлікгі билетпеуге құқылы. Өлген адамның аталас немере, шөберелері болмаса, аталас ағайындары мұраға иелік етеді. Бүл деген сөз рулық құрылыстың қызғыштай қорғалған құқықтық сипаттары.

Мал-мүлік мұраға бөлінгенде қоғам ішінде озбырлық, дүниеқорлық секілді оспадар қылықгар мүлдем кездеспейді. Бұл әрине, әдет-ғұрып нормаларының екшелгенін көрсетеді.

Руластары тікелей мұрагерлері болмаған жағдайларда, басқаға иелендірмеуін біз тек рулық құрылыстың мықтылығы деп ұқпай, мұнда үлкен-үлкен адамгершіліктен туындаған қатынастар жатыр деп ұғамыз. Бұл адамгершілік, өзара жәрдем көрсету қыз ұзатып, келін түсіргенде туысқандар арасында ерекше көрінеді. Сол үшін туысқан бір өлі, бір тірі де керек. Осындай жағдайларда «жылу», «немеурін», «үме», «жұртшылық» деп, қуаныш пен азада, қиындыққа тап болғанда «көп түкірсе көл» дегендей жәрдем көрсеткен туысқандар, мұрагерлері болмаған жағдайда өлген марқұмның мал-мүлкін иеленулері де азайды. Осындай әдемі дәстүрлер кейін, бірте-бірте орыс патшалығы қарамағына ену салдарынан тап теңсіздігі шығып, мәні өзгерткені тіпті өкінішті. Сөйтіп, «бай — байға құяды, сай сайға құяды», «алмақтың да салмағы бар» деген қағидалар шықты. Тіпті, ежелден келе жатқан рулық қатынасқа сына қағылып, туыстар бірге көшіп-қонбайтын айла-шарғылар жасалынып, ол заңмен бекітілді. Енде ру түгіл, жақын туысқандардың ара жігі ашылып, аралары суый бастады.

Патшалық Ресейдің отарлау саясаты империялық заңдарың күштеп жүргізумен бірге алып барылды. Империялық заң Қазақстан аумағын әкімшілік бөлікгерге бөліп, бір ауылдың аумағынан екінші ауыл аумағына көшіп-қонуға тыйым салып, мал шаруашылығымен айналысқан халыққа обал жасаумен бірге қазақтардың аталастық бірлестіктерін күйретті.

Қазақтардың туысқандық қарым-қатынасының желістері өте көп болып, "Қарға тамырлы қазақ" аталғаны тегін емес. Ондай туысқандық тек ерлер тарапынан ғана емес, қыздар ұрпағы - жиендер мен нағашы арасындағы, құда-жекжаттар арасындағы қатынастардан тұрған. Жиен нағашысына 3 ретке дейін берсе қолынан, бермесе жолынан алуға, яғни ұрлап алуға құқықты болған. Ол үшін жиен айыпты саналмаған.

Күйеудің үш жұрты бар деп текке айтпайды. Ол: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Әсіресе, күйеуді қайын жұрты қадірлеп, алдына төс қояды. "Пайғамбар күйеу баласын сыйлаған" деп күйеулерді еркелетеді.

Күйеуге әйелі өлсе, балдызын береді. Балдызы жоқ болса, екі жақ арадағы желіні үзбей, "сүйек жаңғыртады", қыз беріп, қызды қайта алысады. Сол үшін " күйеу жүз жылдық, құда мың жылдық", құданы құдай қосады" деген қағидаларды бетке ұстайды.

Әр елге ұзатылған қыздан туылған балалардың бәрі бір-біріне бөле болып саналып, ол бірнеше ұрпакқа созылады. (Немере бөле, шөбере бөле). Мұндай туысқандық қарым-қатынастар әртүрлі әдет-ғұрып заң нормаларына сай міндеттері мен жауапкершіліктерді сақтайды.

Ежелден, әсіресе, жаугершілік жиі болып тұрған замандарда тамыр, дос болу дәстүрлері қалыптасып, бұлардың арасы туысқандардай болған. Жау шапқанда бір-біріне жәрдемдескен.

Жалпы айтқанда қазақтар қандай жолмен болмасын, өзара тату-тәтті сыйластықпен тұруға ұмтылған. Оның бір көрінісі ретінде келіндердің келген жұртының ерлерінің тіпті әйелдерінің атын атамады, олардың ізеттілігі мен тапқырлығының көрінісі.

Осылардан келіп туындайтын қазақ халқының маңызды қасиеттердің бірі қонақ күту. Әркім иісі қазақ "бөлінбеген еншісін" талап ете алған әрі құқықтық жолмен қорғанған. Қазақ "қырықтың бірі-қыдыр" деп, қонақты қуана қарсы алған. "Қонақтың өз несібесі өзімен" деп, олармен бірге құт келеді деген. Туасы, томаға-тұйық оқшау отырған адамдар сырттан келген адамнан басқа жердің хабарын есітуді аңсап, құрмет көрсетсе керек деп ойлаймыз. Қазақ әдет-ғұрып заң нормаларында қыз бен күйеудің жас шамасына мән берілмейді. Әсіресе, әмеңгерлік институтында бұл өте жиі ұшырасады.