Закон Республики Беларусь О массовых мероприятиях в Республике Беларусь

Закон Республики Беларусь О массовых мероприятиях в Республике Беларусь. Настоящий Закон устанавливает порядок организации и проведения в Республике Беларусь собраний, митингов, уличных шествий, демонстраций, пикетирования и иных массовых мероприятий и направлен на создание условий для реализации конституционных прав и свобод граждан, обеспечения общественной безопасности и порядка при проведении этих мероприятий на улицах, площадях и в иных общественных местах.

Свобода массовых мероприятий, не нарушающих правопорядок и права других граждан Республики Беларусь, гарантируется государством.

Глава 1 Общие положения Статья 1. Законодательство Республики Беларусь о массовых мероприятиях Законодательство Республики Беларусь о массовых мероприятиях состоит из Конституции Республики Беларусь, настоящего Закона и иных актов законодательства Республики Беларусь.

Статья 2. Основные понятия, применяемые в настоящем Законе, и их определения Для целей настоящего Закона применяются следующие основные понятия массовое мероприятие - собрание, митинг, уличное шествие, демонстрация, пикетирование и иное массовое мероприятие иное массовое мероприятие - спортивное, культурно-массовое, иное зрелищное мероприятие, религиозное мероприятие, проводимые в специально не предназначенных для этой цели местах под открытым небом либо в помещении собрание - совместное присутствие граждан в заранее определенном месте под открытым небом либо в помещении в установленное время, собравшихся для коллективного обсуждения и решения вопросов, затрагивающих их интересы митинг - массовое присутствие граждан в определенном месте под открытым небом, собравшихся для публичного обсуждения и выражения своего отношения к действиям бездействию лиц и организаций, событиям общественно-политической жизни, а также для решения вопросов, затрагивающих их интересы уличное шествие - организованное массовое движение группы граждан по пешеходной или проезжей части улицы дороги, бульвара, проспекта, площади в целях привлечения внимания к каким-либо проблемам или публичного выражения своих общественно-политических настроений либо протеста демонстрация - организованное массовое движение группы граждан по пешеходной или проезжей части улицы дороги, бульвара, проспекта, площади, в том числе с использованием автотранспортных средств и иных средств передвижения, в целях привлечения внимания к каким-либо проблемам или публичного выражения своих общественно-политических настроений либо протеста с использованием плакатов, транспарантов и иных средств пикетирование - публичное выражение гражданином или группой граждан общественно-политических, групповых, личных и иных интересов либо протеста без шествия, в том числе путем голодовки, по каким-либо проблемам с использованием или без использования плакатов, транспарантов и иных средств существенный вред, причиненный правам и законным интересам граждан, организаций либо государственным или общественным интересам срыв массового мероприятия, временное прекращение деятельности организаций либо нарушение движения транспорта, гибель людей, причинение тяжкого телесного повреждения одному или нескольким потерпевшим ущерб в крупном размере - ущерб на сумму, превышающую в десять тысяч и более раз размер базовой величины, установленный на день совершения правонарушения.

Статья 3. Сфера действия настоящего Закона Действие настоящего Закона распространяется на граждан Республики Беларусь, иностранных граждан и лиц без гражданства в пределах их прав и свобод, предусмотренных законодательством Республики Беларусь.

Порядок организации и проведения массовых мероприятий, установленный настоящим Законом, не распространяется на собрания коллективов работников, политических партий, профессиональных союзов, религиозных и иных организаций, проводимые в помещениях в соответствии с законодательством Республики Беларусь, уставами указанных организаций положениями о них собрания, проводимые в соответствии с законодательством Республики Беларусь о республиканских и местных собраниях Абзац четвертый не приводится как не вступивший в силу. Абзац пятый не приводится как не вступивший в силу. Порядок организации и проведения иных массовых мероприятий, установленный настоящим Законом, не распространяется на массовые мероприятия, проводимые по решению государственных органов в дни государственных праздников, праздничные дни и памятные даты, отмечаемые в Республике Беларусь.

Глава 2 Порядок организации и проведения массовых мероприятий Статья 4. Организаторы массового мероприятия Организаторами собрания, митинга, уличного шествия, демонстрации, пикетирования, в котором предполагается участие до 1000 человек, и иного массового мероприятия независимо от количества предполагаемых участников могут выступать граждане Республики Беларусь, постоянно проживающие на ее территории, достигшие восемнадцатилетнего возраста и обладающие избирательным правом, указанные в данном качестве в заявлении о проведении массового мероприятия и принявшие обязательство в письменной форме по его организации и проведению в соответствии с настоящим Законом, а также политические партии, профессиональные союзы и иные организации Республики Беларусь, зарегистрированные в установленном порядке. Организаторами собрания, митинга, уличного шествия, демонстрации, пикетирования, в котором предполагается участие свыше 1000 человек, могут выступать только политические партии, профессиональные союзы и иные организации Республики Беларусь.

Политические партии, профессиональные союзы и иные организации Республики Беларусь, являющиеся организаторами массового мероприятия, определяют лицо лиц, ответственное ответственных за организацию и проведение массового мероприятия, из числа членов руководящего органа политической партии, профессионального союза или иной организации Республики Беларусь.

Лицо лица, представившее представившие документы руководящего органа политической партии, профессионального союза или иной организации Республики Беларусь о назначении его их ответственным ответственными за организацию и проведение массового мероприятия и указанное указанные в этом качестве в заявлении о проведении массового мероприятия, принимает принимают обязательство в письменной форме по его организации и проведению в соответствии с настоящим Законом.

Организаторы массового мероприятия вправе отказаться от его проведения, письменно известив руководителя местного исполнительного и распорядительного органа или его заместителя, принявших решение о разрешении проведения массового мероприятия, и оповестив об этом участников массового мероприятия.

Статья 5. Заявление о проведении массового мероприятия Заявление о проведении массового мероприятия далее - заявление подается его организатором организаторами в местный исполнительный и распорядительный орган, на территории которого планируется проведение массового мероприятия, если иное не предусмотрено частями второй и третьей настоящей статьи.

Если массовое мероприятие намечается проводить на территории нескольких административно-территориальных единиц либо предполагаемое число участвующих в нем будет превышать 1000 человек для собраний, митингов, уличных шествий, демонстраций и пикетирования или 1500 человек для иных массовых мероприятий, заявление подается в соответствующий областной исполнительный комитет.

В городе Минске заявление подается в Минский городской исполнительный комитет.

Заявление подается в письменной форме не позднее чем за 15 дней до предполагаемой даты проведения массового мероприятия.

Часть пятая не приводится как не вступившая в силу. В заявлении указываются цель, вид, место проведения массового мероприятия дата проведения, время его начала и окончания маршруты движения предполагаемое количество участников фамилия, имя, отчество организатора организаторов, его их место жительства и работы учебы меры по обеспечению общественного порядка и безопасности при проведении массового мероприятия меры, связанные с медицинским обслуживанием, уборкой территории после проведения на ней массового мероприятия дата подачи заявления. К заявлению прилагается обязательство в письменной форме организатора организаторов или лица лиц, ответственного ответственных за организацию и проведение массового мероприятия, по организации и проведению массового мероприятия.

Заявление, оформленное в соответствии с частью шестой настоящей статьи, регистрируется местным исполнительным и распорядительным органом в день его подачи.

Срок подачи заявления исчисляется со дня его регистрации в местном исполнительном и распорядительном органе.

Часть десятая не приводится как не вступившая в силу. Статья 6. Порядок рассмотрения заявления и вынесение по нему решения Руководитель местного исполнительного и распорядительного органа или его заместитель обязаны рассмотреть заявление и не позднее чем за пять дней до даты проведения массового мероприятия в письменной форме сообщить его организатору организаторам о принятом решении. В решении должно быть указано о разрешении или запрещении проведения массового мероприятия, а также мотивы, по которым его проведение запрещено.

Решение руководителя местного исполнительного и распорядительного органа или его заместителя о разрешении или запрещении проведения массового мероприятия принимается с учетом даты, места, времени его проведения, количества участников, погодных условий, оплаты расходов, связанных с охраной общественного порядка, медицинским обслуживанием, уборкой территории после проведения на ней массового мероприятия, и других обстоятельств, влияющих на обеспечение общественной безопасности, по согласованию с республиканскими органами государственного управления их территориальными подразделениями, ответственными за обеспечение общественного порядка и безопасности.

Порядок оплаты расходов, связанных с охраной общественного порядка, медицинским обслуживанием, уборкой территории после проведения на ней массового мероприятия, определяется решением местного исполнительного и распорядительного органа, на территории которого планируется проведение массового мероприятия.

Руководитель местного исполнительного и распорядительного органа или его заместитель при рассмотрении заявления в целях обеспечения прав и свобод граждан, общественной безопасности, а также нормального функционирования транспорта и организаций вправе по согласованию с организатором организаторами массового мероприятия изменить дату, место и время его проведения. Статья 7. Обжалование решения о запрещении проведения массового мероприятия либо об изменении даты, места и времени его проведения Решение руководителя местного исполнительного и распорядительного органа или его заместителя о запрещении проведения массового мероприятия либо об изменении даты, места и времени его проведения может быть обжаловано в судебном порядке.

Часть вторая не приводится как не вступившая в силу. Статья 8. Подготовка массового мероприятия Подготовка массового мероприятия осуществляется его организатором организаторами и иными уполномоченными им ими гражданами.

До получения разрешения на проведение массового мероприятия его организатор организаторы, а также иные лица не вправе объявлять в средствах массовой информации о дате, месте и времени его проведения, изготавливать и распространять с этой целью листовки, плакаты и иные материалы. Статья 9. Место и время проведения массового мероприятия Массовое мероприятие может проводиться в любых пригодных для этой цели местах, за исключением мест, указанных в части третьей настоящей статьи.

Местными исполнительными и распорядительными органами могут быть определены постоянные места для проведения массовых мероприятий, а также места, где их проведение не допускается, с сообщением об этом в средствах массовой информации. Проведение массовых мероприятий не допускается в местах, использование которых для этих целей запрещено решениями соответствующих местных исполнительных и распорядительных органов на объектах метрополитена, железнодорожного, водного и воздушного транспорта на расстоянии менее 200 метров от зданий резиденции Президента Республики Беларусь, Национального собрания Республики Беларусь, Совета Министров Республики Беларусь, телерадиоцентра, подземных пешеходных переходов, станций метрополитена на расстоянии менее 50 метров от зданий республиканских органов государственного управления, местных представительных, исполнительных и распорядительных органов, дипломатических представительств и консульских учреждений, судов, органов прокуратуры, территорий организаций, обеспечивающих обороноспособность, безопасность государства и жизнедеятельность населения общественный транспорт, предприятия водо тепло- и энергообеспечения, больницы, поликлиники, детские дошкольные учреждения, школы. Проведение массовых мероприятий за пять и менее дней до выборов, референдума, отзыва депутата разрешается только в специально предназначенных для проведения массовых мероприятий местах под открытым небом и в помещениях, за исключением массовых мероприятий, проводимых по решению государственных органов.

Собрания, митинги, уличные шествия, демонстрации и пикетирование могут проводиться с 8 до 22 часов.

Иные массовые мероприятия могут проводиться в указанное в заявлении время, а если время их проведения решением руководителя местного исполнительного и распорядительного органа или его заместителя изменено во время, определенное в данном решении.

Статья 10. Порядок проведения массовых мероприятий Массовые мероприятия, а также выступления их участников проводятся в определенное время и в обусловленном месте в соответствии с целями, указанными в заявлении.

Запрещается проведение массовых мероприятий, если целью их проведения является насильственное изменение конституционного строя либо пропаганда войны, социальной, национальной, религиозной или расовой вражды.

Организатор организаторы массового мероприятия или лицо лица, ответственное ответственные за организацию и проведение массового мероприятия, обязан обязаны постоянно присутствовать на проводимом массовом мероприятии обеспечивать соблюдение условий и порядка проведения массового мероприятия, безопасность граждан, сохранность зданий, сооружений, транспортных средств и другого имущества, а также зеленых насаждений выполнять все законные требования работников органов внутренних дел и представителей общественности, выполняющих обязанности по охране общественного порядка, и содействовать им в обеспечении общественного порядка в случае прекращения проводимого массового мероприятия решение об этом довести до сведения его участников иметь отличительный знак организатора проводимого массового мероприятия нарукавная повязка, бейдж и т.п. являться по приглашению руководителя его заместителя соответствующего местного исполнительного и распорядительного органа или органа внутренних дел для уточнения вопросов, связанных с проведением массового мероприятия произвести не позднее 10 дней после проведения массового мероприятия оплату расходов, связанных с охраной общественного порядка, медицинским обслуживанием и уборкой территории, в соответствии с решением местного исполнительного и распорядительного органа, на территории которого проводилось массовое мероприятие.

Местный исполнительный и распорядительный орган может дополнительно регламентировать порядок проведения массового мероприятия с учетом местных условий и требований настоящего Закона.

Ограничения на проведение массовых мероприятий и участие в них могут устанавливаться законодательными актами Республики Беларусь.

Статья 11. Соблюдение общественного порядка при проведении массовых мероприятий При проведении массового мероприятия его участники обязаны соблюдать общественный порядок и выполнять все законные требования организаторов проводимого массового мероприятия, работников органов внутренних дел и представителей общественности, выполняющих обязанности по охране общественного порядка.

Во время проведения собрания, митинга, уличного шествия, демонстрации или пикетирования их организаторам и участникам запрещается препятствовать движению транспорта и пешеходов создавать помехи для бесперебойного функционирования организаций устанавливать палатки, иные временные сооружения воздействовать в какой бы то ни было форме на работников милиции в целях воспрепятствования выполнению ими служебных обязанностей, а также на представителей общественности, выполняющих обязанности по охране общественного порядка иметь при себе холодное, огнестрельное, газовое или иное оружие, взрывчатые вещества и боеприпасы, их имитаторы и муляжи, а также специально изготовленные или приспособленные предметы, использование которых может представлять угрозу жизни и здоровью людей либо причинить материальный ущерб гражданам и организациям использовать плакаты, транспаранты и иные средства, содержащие призывы к насильственному изменению конституционного строя либо пропагандирующие войну, социальную, национальную, религиозную или расовую вражду, унижающие честь и достоинство личности действовать методами, создающими угрозу общественной безопасности, жизни и здоровью участников указанных мероприятий или других лиц, либо скрывать свои лица под масками пользоваться флагами, вымпелами, не зарегистрированными в установленном порядке, а также эмблемами, символами, плакатами и транспарантами, содержание которых направлено на причинение ущерба конституционному строю и общественному порядку, правам и законным интересам граждан.

Во время проведения иных массовых мероприятий их организаторам и участникам запрещается препятствовать движению транспорта и пешеходов создавать помехи для бесперебойного функционирования организаций воздействовать в какой бы то ни было форме на работников милиции в целях воспрепятствования выполнению ими служебных обязанностей, а также на представителей общественности, выполняющих обязанности по охране общественного порядка иметь при себе холодное, огнестрельное, газовое или иное оружие, взрывчатые вещества и боеприпасы, а также специально изготовленные или приспособленные предметы, использование которых может представлять угрозу жизни и здоровью людей либо причинить материальный ущерб гражданам и организациям иметь при себе имитаторы и муляжи холодного, огнестрельного, газового или иного оружия, взрывчатых веществ и боеприпасов за исключением театральных и иных творческих коллективов во время проведения ими представлений использовать плакаты, транспаранты и иные средства, содержащие призывы к насильственному изменению конституционного строя либо пропагандирующие войну, социальную, национальную, религиозную или расовую вражду, унижающие честь и достоинство личности действовать методами, создающими угрозу общественной безопасности, жизни и здоровью участников указанных мероприятий или других лиц пользоваться эмблемами, символами, плакатами, транспарантами и иными средствами, содержание которых направлено на причинение ущерба конституционному строю и общественному порядку, правам и законным интересам граждан пользоваться флагами, вымпелами, не зарегистрированными в установленном порядке за исключением театральных и иных творческих коллективов во время проведения ими представлений осуществлять реализацию алкогольных напитков и пива в местах проведения указанных мероприятий и в радиусе 500 метров прилегающих к ним территорий.

Реализация алкогольных напитков и пива в местах проведения иных массовых мероприятий и в радиусе 500 метров прилегающих к ним территорий запрещается на время проведения этих мероприятий также организациям и лицам, не являющимся их организаторами и участниками, за исключением случаев реализации алкогольных напитков и пива в организациях рестораны, кафе и т.п имеющих право на их торговлю в соответствии с законодательством Республики Беларусь, для запланированных ранее торжественных и ритуальных мероприятий.

Статья 12. Прекращение массового мероприятия Массовое мероприятие, а также подготовка к нему должны быть прекращены по требованию руководителя его заместителя соответствующего местного исполнительного и распорядительного органа, органа внутренних дел, организатора организаторов указанного мероприятия или лица лиц, ответственного ответственных за организацию и проведение массового мероприятия, в случаях если не было подано заявление или принято решение о запрещении проведения массового мероприятия если нарушены положения статей 9-11 настоящего Закона возникновения опасности для жизни и здоровья граждан. В случае отказа участников массового мероприятия от выполнения требований руководителя его заместителя соответствующего местного исполнительного и распорядительного органа, органа внутренних дел, организатора организаторов или лица лиц, ответственного ответственных за организацию и проведение массового мероприятия, о прекращении массового мероприятия органами внутренних дел в соответствии с законодательством Республики Беларусь принимаются необходимые меры по прекращению массового мероприятия. Статья 13. Невмешательство государственных органов и иных организаций, а также граждан в проведение массовых мероприятий Государственные органы, политические партии, профессиональные союзы и иные организации, а также граждане не вправе вмешиваться и препятствовать проведению массовых мероприятий, проводимых с соблюдением требований настоящего Закона и иных актов законодательства Республики Беларусь.

Статья 14. Заявления участников массовых мероприятий Подача и рассмотрение заявлений, принятых участниками массовых мероприятий, осуществляются в соответствии с Законом Республики Беларусь от 6 июня 1996 года Об обращениях граждан Ведамасцi Вярхоўнага Савета Рэспублiкi Беларусь, 1996 г 21, ст. 376 . Глава 3 Ответственность за нарушение законодательства Республики Беларусь о массовых мероприятиях Статья 15. Ответственность за нарушение установленного порядка организации и или проведения массовых мероприятий Лица, нарушившие установленный настоящим Законом порядок организации и или проведения массовых мероприятий, несут ответственность в соответствии с законодательством Республики Беларусь.

Политические партии, профессиональные союзы и иные организации, ответственные лица которых не обеспечили надлежащего порядка организации и или проведения собрания, митинга, уличного шествия, демонстрации и пикетирования, что повлекло причинение ущерба в крупном размере или существенного вреда правам и законным интересам граждан, организаций либо государственным или общественным интересам, могут быть ликвидированы в установленном порядке за однократное нарушение законодательства Республики Беларусь о массовых мероприятиях.

Статья 16. Возмещение вреда Вред, причиненный организаторами и участниками массового мероприятия государству, гражданам и организациям во время проведения массового мероприятия, подлежит возмещению в порядке, установленном законодательством Республики Беларусь Статья 2. Настоящий Закон вступает в силу через 10 дней после его официального опубликования.

Статья 3. Совету Министров Республики Беларусь в трехмесячный срок со дня вступления в силу настоящего Закона привести решения Правительства Республики Беларусь в соответствие с настоящим Законом принять иные меры, направленные на реализацию положений настоящего Закона.

Президент Республики Беларусь А.ЛУКАШЕНКО УКАЗ Президента Республики Беларусь 5 января 1997 г. 20 г. Минск Об учреждении премии За духовное возрождение 1. Учредить пять ежегодных премий За духовное возрождение, которые присуждаются за выдающиеся произведения литературы и искусства, активную подвижническую деятельность в гуманитарной области, направленную на развитие прогрессивных художественно-нравственных традиций, способствующих утверждению духовных ценностей, идей дружбы и братства между людьми разных национальностей и вероисповеданий. 2. Утвердить прилагаемое Положение о премии За духовное возрождение . 3. Настоящий Указ вступает в силу со дня его подписания. Президент Республики Беларусь А.Лукашенко УТВЕРЖДЕНО Указом Президента Республики Беларусь от 5 января 1997 г. 20 ПОЛОЖЕНИЕ о премии За духовное возрождение 1. Премия За духовное возрождение далее - премия присуждается за выдающиеся произведения литературы и искусства, активную подвижническую деятельность в гуманитарной области, направленную на развитие прогрессивных художественно-нравственных традиций, способствующих утверждению духовных ценностей, идей дружбы и братства между людьми разных национальностей и вероисповеданий.

Выдвижение работ на соискание премии За духовное возрождение осуществляется творческими организациями и общественными объединениями, учреждениями культуры, научными и учебными заведениями, трудовыми коллективами, религиозными организациями на заседаниях президиумов и коллегий, ученых и редакционных советов, собраниях трудовых коллективов и религиозных организаций в обстановке высокой профессиональной требовательности и гласности.

На соискание премии могут выдвигаться работы, опубликованные или публично исполненные на белорусском или русском языке не более чем за два года до присуждения премии, а также лица, активно участвующие в подвижнической деятельности.

Окончательный отбор работ на соискание премий осуществляется Министерством культуры по согласованию с Белорусской Православной Церковью. 2. Премия присуждается Указом Президента Республики Беларусь и вручается 7 января, в День Рождества Христова.

Ежегодно присуждается пять премий.

Размер денежной части премии устанавливается Президентом Республики Беларусь. 3. На соискание премии могут выдвигаться граждане Республики Беларусь, в том числе священнослужители, а также творческие, трудовые и иные коллективы. 4. Указ Президента Республики Беларусь о присуждении премий публикуется в государственных средствах массовой информации накануне вручения премий. 5. Лицам, удостоенным премии, в торжественной обстановке вручается Диплом и Почетная медаль лауреата.

При присуждении премии коллективу денежная часть премии делится между его членами поровну.

Раздел 2 КОНФЕССИОНАЛЬНАЯ ЖИЗНЬ В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ Праваслаўе і стараверства Беларусі А.М.Філатава, В.В.Яноўская Сярод гісторыкаў няма адзінай думкі па пытанні ўвядзення хрысціянства на беларускіх землях, дакладней, надання яму статуса дзяржаўнай рэлігіі. Адсутнасць пісьмовых сведчанняў спарадзіла розныя, нярэдка супярэчлівыя, версіі. Адны прыхільнікі існавання адзінай цэнтралізаванай дзяржавы прызнаюць, што хрышчэнне беларускіх зямель - гэта хрышчэнне Кіева. Іншыя сцвярджаюць аб своеасаблівасці, самастойнасці дадзенага працэса на беларускіх землях.

Нам падаецца, якую б з прапанаваных версій не прыняць за аснову, існаванне своеасаблівасцяў не адмаўляе агульнасці тэндэнцый ва ўсіх гэтых падзеях.

У Кіеўскай Русі хрысціянства было прынята па візантыйскаму абраду. Праўда, наконт гэтага ў розныя часы існавалі розныя думкі. У шматтомнай працы мітрапаліта Макарыя История Русской Церкви, першае выданне якой адбылося ў 1857 годзе, адзначалася з Візантыі прынесена была да нас святая вера, з Візантыі прыйшла першая наша іерархія, ад Візантыйскага патрыярха пачаўся рад нашых першасвяціцеляў і Царква Руская наогул было дщедрию Царквы Канстанцінопальскай 1 . Навошта спатрэбілася мітрапаліту пераконваць чытачоў у тым, што і так падавалася бясспрэчным? Справа ў тым, што з канца ХVІ ст. пачала распаўсюджвацца думка аб тым, што ў канцы Х ст. Русь была ахрышчана у рымскую веру, а яе жыхары першапачаткова былі рыма-католікамі. Гэты пункт погляду меў прыхільнікаў сярод царкоўных гісторыкаў Заходняй Еўропы і ў ХVІІІ - першай палове ХІХ ст. Не пагаджаюцца з агульнапрынятай у расійскай гістарыяграфіі думкай аб тым, што Руская Царква была дщедрию Церкви Константинопольской і сучасныя украінскія гісторыкі. З самага пачатку, лічыць К. Папас, украінская царква стала часткай царквы Усяленскай 2 . Менавіта тым, што пасля прыняцця хрысціянства Русь не папала ні ў палітычную, ні ў ідэалагічную залежнасць ад Візантыі, і гэтым тлумачаць украінскія гісторыкі шэраг разыходжанняў і супярэчнасцяў у летапісах пры выкладанні падзей, звязаных з хрышчэннем Русі. Няма адзінага пункту гледжання і аб тым, калі гэта адбылося. Побач з традыцыйнай датай - 988 г даследчыкі абгрунтоўваюць як больш раннія, так і больш познія даты. На беларускіх землях афіцыйна хрысціянства было прынята па візантыйскаму абраду.

Годам, калі хрысціянства атрымала тут статус дзяржаўнай рэлігіі, можа лічыцца 992 - год заснавання Полацкай епіскапскай кафедры гэтая дата на падставе аналізу ускосных дадзеных зараз прынята большасцю свецкіх і царкоўных гісторыкаў , што традыцыйна лічыцца пачаткам тут гісторыі Праваслаўнай царквы.

У сярэдзіне ХІ ст. пабудаваны кафедральны Полацкі Сафійскі сабор.

У ХІІ ст. узніклі першыя полацкія манастыры 3 . Разам з Полацкам цэнтрамі хрысціянізацыі былі гарады Тураў і Заслаўе летапісны Ізяслаўль. Менавіты гэтыя тры населеныя пункты - на поўначы, у цэнтры і на поўдні сучаснай Беларусі - трэба лічыць першымі і асноўнымі цэнтрамі хрысціянізацыі тэрыторыі на мяжы Х-ХІ ст. Надалей такімі цэнтрамі становяцца і тыя населеныя пункты, якія выступаюць у якасці цэнтраў удзельных княстваў або называюцца гарадамі Берасце, Віцебск, Менск, Лагойск, Пінск, Друцк, Мсціслаў, Наваградак, Горадня, Слонім і інш. Усяго 36 населеных пунктаў і адзін манастыр сталі вядомымі рэгіянальнымі цэнтрамі хрысціянізацыі беларускай тэрыторыі ў ХІ-ХІІІ стст. 4 . Лічыцца, што ўвядзенне новай рэлігіі зверху не заўсёды праходзіла мірна. У літаратуры, прысвечанай падзеям хрышчэння Русі, часта адзначаецца, што хрысціянізацыя сустрэла упартае супраціўленне мас. Колькасць сведчанняў гэтага супраціўлення невялікая Добрыня крестил новгородцев огнем, Путята мечом, паўстанні валхвоў у Растоўскай зямлі і Ноўгарадзе, выступленне- прароцтва валхва ў Кіеве. Сюды ж далучаюць і двух варагаў, прынесеных у ахвяру - сведчанне антыхрысціянскага настрою ў Кіеве. Разам з тым існуе і іншая думка.

Пры гэтым яе прыхільнікі спасылаюцца на тыя ж самыя гістарычныя факты, але трактуюць іх па-свойму.

Яны сцвярджаюць, што пасля хрышчэння Русі даволі працяглы час не назіралася нецярпімых адносінаў да язычніцтва, якія характэрны для царквы больш позняга часу. Волхв прапаведвае ў самім Кіеве свабодна 1071 г і калі б яго казанне не было рэзкім адмаўленнем грэчаскай экспансіі, падзеі не прынялі б такі трагічны характар.

Паўстанне ў Ноўгарадзе - гэта не выступленне супраць хрысціянства, а адно з першых выступленняў супраць знатных. На карысць дадзенага пункту погляду выказваецца і наступны довад само хрысціянства яшчэ не ўкаранілася як след і не мела такіх фанатычных прыхільнікаў, якія б жадалі крыві язычнікаў - усё гэта прыйдзе пазней.

Што тычыцца беларускіх зямель, то ў гістарычнай літаратуры часта згадваецца паданне пра тураўскія каменныя крыжы і чырвоную ад крыві Прыпяць, што таксама звязваецца з падзеямі ўвядзення хрысціянства.

Але пісьмовых сведчанняў пра падобныя падзеі на тэрыторыі Беларусі не захавалася.

Думаецца, трэба пагадзіцца з тымі гісторыкамі, якія лічаць, што адсутнасць у летапісах такіх звестак сведчыць аб даволі мірным прыняцці хрысціянства Полацкам і далейшым яго распаўсюджванні 5 . Сярод вучоных існуе шмат сцвярджэнняў пра тое, што ў канцы Х ст. на беларускія землі прыйшло хрысціянства не толькі ўсходняга, але і заходняга, рымска-каталіцкага абраду.

Тым не менш, большасць гісторыкаў лічыць, што да канца ХІV ст. Беларусь знаходзілася пад манапольным уплывам праваслаўнай царквы.

У перыяд Кіеўскай Русі вызначыліся асноўныя сферы дзейнасці праваслаўнай царквы, узнікла буйное царкоўнае землеўладанне, сфарміравалася епархіяльная структура, зявіліся манастыры.

Полацкая, Тураўская, Навагрудская і інш у склад якіх ўваходзілі беларускія землі, былі падпарадкаваны Кіеўскай мітраполіі. Апошняя ў царкоўна-кананічных адносінах падначальвалася канстанцінопальскаму патрыярхату.

У XIII ст. ў Вялікім княстве Літоўскім некаторыя з яго князёў таксама прымалі праваслаўную веру. Існуюць дзве версіі хрышчэння князя Міндоўга. Па адной з іх ён, згодна Густынскага летапісу, прыняў у 1246 г. праваслаўе в сие лето великий князь литовский Миндовг прият веру христианскую от Востока, со многими своими бояры, понемнозе же сын его Войшелк пострижеся во иночество 6 . Падтрымку праваслаўю, пасля забойства Міндоўга, аказваў яго сын Войшэлк, а таксама яго шурын Шварн, які правіў у Навагрудку ў 1267-1268 гг. У залежнасці ад веравызння свайго мужа дочкі князёу таксама прымалі праваслаўе. Так, дачка князя Доўспрунка ўзяла шлюб з галіцка-валынскім князем Данілам і стала праваслаўнай 7 . У пачатку ХІV ст. зявіліся тэндэнцыі да падзелу Кіеўскай мітраполіі. У 1316 г у час праўлення вялікага літоўскага князя Гедыміна, у Навагрудку канстанцінопальскім патрыярхам была заснавана праваслаўная мітраполія, у склад якой увайшлі Полацкая і Тураўская праваслаўныя епархіі. Гэта замацоўвала пазіцыі праваслаўнай царквы ў ВКЛ. Яе першы мітрапаліт грэк Феафіл, згодна актам канстанцінопальскай патрыархіі, тры разы - у 1317, 1327 і 1329 гг прысутнічаў на пасяджэннях патрыяршага Сінода, што сведчыла аб тым, што гэтай новай мітраполіі надавалася важнае значэнне.

Але пасля смерці Феафіла ў 1335 г. новы мітрапаліт у ВКЛ не быў прызначаны.

А кіеўскі і ўсея Русі мітрапаліт Феагност, прыбыўшы пасля яго смерці з Масквы у Навагрудак, узяў маёмасць архіерэйскага дома пад свой кантроль 8 . У 1355 г. вялікі літоўскі князь Альгерд, пасля смерці ад чумы мітрапаліта Феагноста, прапанаваў на гэтую пасаду Рамана, сваяка сваёй жонкі Ульяны Цвярской, але канстанцінопальскі патрыярх прызначыў мітрапалітам прадстаўніка Масквы Алексія. У сувязі з гэтым Альгерд зноў пачаў дабівацца асобнай праваслаўнай мітраполіі ў ВКЛ. З дазволу патрыярха Раман стаў мітрапалітам літоўскім з рэзідэнцыяй ў Навагрудку.

У склад мітраполіі спачатку ўвайшлі Полацкая і Тураўская праваслаўныя епархіі, пазней - Уладзімірская, Луцкая, Холмская, Галіцкая і Перамышльская.

Паміж дзвюма мітраполіямі а фактычна паміж Літвой і Масквой, якія стаялі за імі ішла барацьба за кантроль над Паўднёвай Руссю. У 1356 г. патрыярх пацвердзіў, што Алексій зяўляецца мітрапалітам Кіеўскім і Уладзімірскім. Але і Літоўскі мітрапаліт Раман таксама абявіў сябе Кіеўскім мітрапалітам. І толькі пасля смерці Рамана каля 1361 г. адзінства мітраполіі было зноў адноўлена 9 . У 1371 г. Альгерд папрасіў у канстанцінопальскага патрыярха Філафея асобнага мітрапаліта. У 1376 г. патрыярх рукапалажыў Кіпрыяна ў сан мітрапаліта Кіеўскага і Літоўскага з правам на Масковію пасля Алексія. 23 чэрвеня 1378 г. Кіпрыян пісаў Сергію Раданежскаму аще был есмь в Литве, много христиан горькаго пленения освободил есмь, мнози от ненавидящих Бога познали нами истинного Бога и к православной вере святым крещением пришли.

Церкви святыя ставил есмь, христианство утвердил есмь Новый Городок Литовский давно отпал, и яз его оправил. У 1389 г. пад уладай Кіпрыяна абядналіся Руская і Літоўская мітраполіі 10 . У 1414 г. Вітаўт сабраў князёў і адмовіў новаму мітрапаліту Фоцію ў кіраванні літоўскімі епархіямі. А 15 лістапада 1415 г. у Навагрудку епіскапы Полацкі - Феадосій, Чарнігаўскі - Ісаакій, Луцкі - Дзіанісій, Уладзімірскі - Герасім, Холмскі - Харытон, Тураўскі - Ефімій далі згоду на прызначэнне Рыгора Цамблака мітрапалітам Кіеўскім і Літоўскім 11 . У 1420 г. мітрапаліт, які не быў прызнаны праваслаўнай царквой, пазбавіўся падтрымкі Вітаўта і пакінуў ВКЛ. А Вітаўт прызнаў уладу мітрапаліта Фоція над заходнімі епархіямі 12 . Праваслаўныя епархіі дзяліліся на протапопіі, у склад якіх уваходзілі праваслаўныя прыходы.

На віленскім сінодзе 1509 г. прысутнічала 7 протапопаў гарадзенскі, маркаўскі, навагрудскі, слонімскі, слуцкі, віленскі і ваўкавыскі. У сферу іх дзейнасці ўваходзіла наведванне прыходаў, нагляданне, духоўны суд над духавенствам і інш. 13 Згодна Гарадзельскага прывілея ад 2 кастрычніка 1413 г. праваслаўная эліта была пазбаўлена права ўдзельнічаць у выбарах вялікага князя, былі забаронены шлюбы паміж каталікамі і праваслаўнымі. Гэта прывяло ў 30-х гадах ХV ст. да грамадзянскай вайны, у якой на баку праваслаўных выступіў брат Уладзіслава Ягайлы - Свідрыгайла.

Канфлікт згасіў прывілей Жыгімонта Кейстутавіча 1434 г у якім праваслаўным вярталіся іх правы, але не ў поўнай меры. У 1481 г у часы праўлення Казіміра ІV, было забаронена будаваць новыя і рамантаваць старыя праваслаўныя храмы.

Аднак гэтыя абмежаванні не распаўсюджваліся на Полацкую, Віцебскую, Смаленскую і іншыя славянскія землі, а тычылася толькі этнічнай тэрыторыі Літвы 14 . У 1499 г. вялікі літоўскі князь Аляксандр пацвердзіў Світак Яраслава, які ўключаў вольнасці і юрыдычныя прывілегіі праваслаўнай царквы. У 1511 г. гэты дакумент быў пацвержданы Жыгімонтам І. Асаблівай ўвагі заслугоўвае першы Літоўскі Статут 1529 г у якім Жыгімонт І пацвердзіў усе правы і прывілеі як лацінскага, так і грэчаскага абрада. Роўнапраўны падыход да абедзвюх канфесій падкрэсліваўся і ў другім Статуце 1566 г. Такой роўнасці папярэднічала жалаваная грамата праваслаўнай знаці ад 7 чэрвеня 1563 г дадзеная на віленскім сейме, які канчаткова ўраўняў правы праваслаўных з католікамі 15 . А ў 1568 г. на гарадзенскім зезде шляхты, па просьбе праваслаўных, вялікі князь выдаў новы пашыраны прывілей аб поўным равенстве ўсіх веравызнанняў 16 . У войнах з Маскоўскай дзяржавай, зачэпкай для якіх часта была рэлігія, праваслаўная эліта ВКЛ пры актыўным удзеле царкоўных іерархаў паслядоўна выступала на баку сваёй дзяржавы. Праваслаўная знаць, у гонар перамогі над ворагам, засноўвала праваслаўныя цэрквы.

Так, Канстанцін Астрожскі, пасля перамогі над маскоўскім войскам пад Оршай, заклаў у Вільні дзве каменныя праваслаўныя царквы 1514 г. 17 . Нягледзячы на асобныя прывілеі на карысць праваслаўнай царквы зацвярджэнне праваслаўных царкоўных брацтваў, прыняцце граматы ад 2 студзеня 1592 г аб неўмяшанні свецкіх асоб у духоўныя справы праваслаўных мітрапаліта і епіскапаў і інш. талерантная палітыка манархаў Рэчы Паспалітай пачала мяняцца ў канца ХVІ ст. У грамадстве пачалі абмяркоўвацца пытанні аб заключэнні уніі праваслаўя з каталіцтвам.

Так, праваслаўны магнат князь К.Астрожскі ў 1581-1583 гг. неаднаразова сустракаўся і вёў размовы аб заключэнні уніі з езуітам Пассевінам у Вільні, у 1583 г з папскім нунцыем у Рэчы Паспалітай Баланьетта, а таксама з каралём Стэфанам Баторыям.

Але калі ў чэрвені 1595 г. ён даведаўся аб падрыхтаваным праекце гэтай ўніі, то рэзка выступіў супраць яе. 12 мая 1596г. кароль Жыгімонт III асобнай граматай дазволіў праваслаўнаму мітрапаліту Рагозе склікаць у кастрычніку сінод у Брэсце.

Царкоўная унія, якая была прынята на гэтым сінодзе, зберагала царкоўна-славянскую літургію і абраднасць і перадавала уніяцкую царкву пад духоўную ўладу Папы рымскага 18 . У ХVII ст. з-за пастаянных войнаў Рэч Паспалітая мела патрэбу ў праваслаўным казацтве і таму ў 1631 г. урад згадзіўся на аднаўленне Кіеўскай праваслаўнай мітраполіі з падпарадкаваннем яе маскоўскаму патрыярху.

Па звестках папскага нунцыя Тораса ў 1621 г. ў дзяржаве яшчэ налічвалася 1089 праваслаўных храмаў 19 . У 1633 г. кароль Уладзіслаў ІV пайшоў на адкрыццё праваслаўных епархій з цэнтрамі ў Луцку, Львове, Перамышлі і Магілёве. І прызначыў мітрапалітам архімандрыта Кіева-Пячэрскай лаўры Пятра Магілу, а магілёўскім праваслаўным епіскапам Іосіфа Бабрыковіча. Спецыяльна створаная камісія павінна была падзяліць паміж праваслаўнымі і уніятамі цэрквы і манастыры.

Вайна казакоў на чале з гетманам Багданам Хмяльніцкім прывяла да таго, што кароль Ян Казімір прывілеем 1650 г. абявіў аб поўнай свабодзе веравызнанняў, вызваленні праваслаўнага духавенства аб падаткаў, дазволіў адчыняць брацтвы, школы і друкарні і стварыць новую епархію ў Чарнігаве. Згодна з мірным дагаворам 1686 г які быў заключаны з Маскоўскай дзяржавай, праваслаўная царква Рэчы Паспалітай была канчаткова падпарадкавана маскоўскаму патрыярху.

Такое становішча яшчэ больш аслабіла яе пазіцыю ў дзяржаве і выклікала новыя наступы на яе. У выніку ў пачатку ХVIII ст. у Рэчы Паспалітай засталася ўсяго адна Беларуская праваслаўная епархія, і тая з 1698 г. на некаторы час была без кіраўніцтва 20 . У ХVIII ст. паміж асноўнымі канфесіямі Рэчы Паспалітай былі даволі складаныя адносіны. З 1686 г. і да сярэдзіны ХVIII ст. у унію адышло 164 праваслаўныя царквы і 5 манастыроў 21 . У 1739 г. беларускі праваслаўны епіскап Іосіф Валчанскі скардзіўся ў Св. Сінод Расійскай імперыі на тое, што уніяты забіраюць у праваслаўных цэрквы, а новых строить не дозволяють, отчего следует, что остаток той Белорусской епархии весь отыдет на унию и епископа православного ни к чему и не на чем будет содержать в недолгом времени . 24 лістапада 1743 г. імператрыца Елізавета накіравала каралю Аўгусту III грамату, у якой патрабавала вяртання адабраных у ўнію манастыроў і цэркваў з іх маёнткамі. І ў 1758 г. расійскі ўрад патрабаваў перапыніць уціск праваслаўных у Рэчы Паспалітай 22 . У 1766 г. праваслаўнае духавенства Рэчы Паспалітай звярнулася з прашэннем да ўрада, у якім прасіла адмяніць канстытуцыю 1764 г. Згодна якой сыны уніяцкіх і праваслаўных свяшчэннікаў, якія заставаліся без працы, павінны былі быць аднесены да саслоўя чэрні тыя з іх, якія да 15 гадоў не навучаліся ў школах, або рамяству, павінны былі быць у прыгонным стане. Духавенства нагадвала, што яно паходзіць з шляхты, вольных гарадскога, або з духоўнага саслоўя 23 . У 1755 г у сувязі са смерцю Беларускага праваслаўнага епіскапа Іераніма Валчанскага Папа рымскі Бенедыкт ІV, у буле ад 27 лютага, патрабаваў ад караля Аўгуста III, каб магілёўская праваслаўная кафедра была перададзена Полацкаму уніяцкаму архіепіскапу.

Але кароль згадзіўся з кандыдатурай, прызначанага на гэтую кафедру епіскапам, Георгія Каніскага. Апошні знайшоў у сваёй епархіі ўсяго 130 праваслаўных цэркваў, сустрэў свяшчэннікаў, якія былі непісьменнымі. А некоторые не знали числа заповедей и числа таинств, а насколько нам нужен Христос, о том и спрашивать было нечего пісаў епіскап Георгій да архімандрыта Данскога 24 . Паколькі пасля першага падзелу ў 1772 г. у Рэчы Паспалітай не засталося праваслаўных епархій, 27 чэрвеня 1785 г. кароль Станіслаў Аўгуст зацвердзіў новую праваслаўную епархію з цэнтрам у Слуцку, а яе главой быў прызначаны епіскап Віктар Садкоўскі . У 1787 г. епархія налічвала каля 300 праваслаўных цэркваў і 33 манастыры 25 . У 1791 г. у Пінску засядала Кангрэгацыя праваслаўнай царквы Польшчы і Літвы, якая прыняла прынцып яе аўтакефальнасці. Пінскія пастановы былі зацвержданы сеймам, але з-за другога і трэццяга падзелаў Рэчы Паспалітай практычна не дзейнічалі 26 . Па перапісу ВКЛ ў 1790 г. у гарадах налічвалася 56 праваслаўных прыходаў 27 , кольскаць праваслаўных складала 250 тыс а старавераў - 140 тыс. 28 . Апошнія пераходзілі ў ВКЛ з Расіі ў канцы ХVII ст. У пачатку ХVIII ст. мяст. Ветка ўжо было буйным цэнтрам стараверства, але выгонки, якія былі праведзены расійскімі войскамі ў 1735 і 1764 г аслабілі яе і цэнтр перамясціўся ў Старадубе.

У Мінскім ваяводстве стараверы зявіліся ў 1735 г пасля выгнання іх з Веткі. У 1735-1765 гг. у Капусцінай слабадзе на Бабруйшчыне і вёсках Будніца і Бобарыкі былі пабудаваны першыя малітоўныя дамы старавераў 29 . Пануючую ролю ў Расійскай імперыі адыгрывала праваслаўная царква і таму урад прымае меры па ўмацаванню праваслаўя на далучанай тэрыторыі былога ВКЛ. Замест адной Беларускай Магілёўскай праваслаўнай епархіі ў 1772 г у 1841 г. ужо дзейнічала 4 - Мінская, Магілёўская, Полацкая і Літоўская. Адкрыццё такой колькасці епархій было звязана са скасаваннем уніяцкай царквы ў 1839 г. і далучэннем яе веруючых і духавенства да праваслаўя. Але нельга не адзначыць і тое, што ў першай палове ХІХ ст нягледзячы на сваё господствующее становішча, праваслаўная царква не карысталася вялікім уплывам у беларуска-літоўскіх губернях.

Яе веруючымі, як і ў мінулыя часы, заставаліся прыгонныя сяляне, а невялікая колькасць рускіх чыноўнікаў, беднай шляхты і мяшчан гарадоў не маглі аказаць сваёй канфесіі ні матэрыяльнай, ні грамадска-палітычнай падтрымкі. У выніку канфесійнай палітыкі канца ХVIII - першай паловы ХІХ ст. большая частка насельніцтва Беларусі стала праваслаўнай. На пачатку 60-х гадоў у пяці губернях Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай, Мінскай пражывала 2645,7 тыс. праваслаўных разам са стараверамі , 1333,8 тыс. католікаў, 10,8 тыс. пратэстантаў, 463,2 тыс. іудзеяў, 3,7 тыс. мусульман.

Для ўзмацнення пазіцый праваслаўнай царквы ў беларуска-літоўскіх губернях хуткімі тэмпамі будаваліся і рамантаваліся праваслаўныя храмы, пераводзіліся з унутраных губерняў святары.

Для праваслаўных цэркваў прыстасоўвалі зачыненыя пасля паўстання касцёлы. За некалькі гадоў пасля паўстання ў цэлым па Расійскай імперыі праваслаўнымі сталі больш за 80 тыс. католікаў. Большая частка гэтых пераходаў прыпадала на Літоўскую ахоплівала Віленскую, Гродзенскую і Ковенскую губерні і Мінскую епархіі - адпаведна 30 і 37 тыс. чалавек 30 . Многія пераходы адбываліся пад прымусам, у выніку шантажу і падману.

Садзейнічала гэтаму і дараванне розных правоў, прывілеяў эканамічнага характару.

Згодна з перапісам 1897 г. колькасць праваслаўных і аднаверцаў складала 60 ад агульнай колькасці насельніцтва пяці губерняў па 35 беларускіх паветах гэтая лічба склала 4599,4 тыс. і 70,8 31 . У мэтах распаўсюджання і замацавання праваслаўнай веры было вырашана адрадзіць брацкі рух. У 1864 г. былі зацверджаны асноўныя правілы для заснавання праваслаўных царкоўных брацтваў. Найбольш вядомымі з іх на Беларусі сталі брацтвы ў Полацку, Магілёве, Віцебску.

Гэтым жа мэтам - зацвярджэнню пазіцый праваслаўя ў беларускіх губернях - служылі і праваслаўныя манастыры.

Царскія ўлады разглядалі манастыры як расаднікаў веры, набожнасці і рускіх асноў сярод тутэйшага праваслаўнага насельніцтва , і таму надавалі ўвагу іх развіццю. Тым не менш, нягледзячы на тое, што ў 60-90-я гады было заснавана некалькі манастыроў, агульная іх колькасць на Беларусі зменшылася.

Адбывалася гэта таму, што закрываліся невялікія манастыры.

Затое ўмацоўваліся астатнія. Значная частка манастыроў у 90-я гады налічвала ў сваім штаце 50 і больш чалавек.

Манастыры садзейнічалі аднаўленню брацтваў, стварэнню брацкіх школ, вялі выдавецкую дзейнасць, адчынялі прытулкі і багадзельні. Стараверы пражывалі ва ўсіх беларускіх губернях, акрамя Гродзенскай.

У 60-70-я гады ХІХ ст. адбываюцца змены ва ўрадавай палітыцы ў адносінах да старавераў прыхільнікам так званых менш шкодных сект была даравана палёгка ў адносінах іх грамадскіх правоў і выканання духоўных адпраў. Дазвалялася ствараць школы граматы, пасылаць дзяцей у агульныя навучальныя ўстановы без абавязковага вывучэння Закона Божага.

Стараверы атрымалі права чыніць грамадскую малітву, выконваць адправы і набажэнствы па сваіх абрадах, пры ўмове, каб не было публічнага спакуслівага для праваслаўных уплыву.

Відавочна, гэтым пераменам садзейнічалі не толькі агульныя абставіны правядзення буржуазных рэформ, але і адносіны старавераў да паўстання 1863 г якія выявіліся ў падтрымцы царскага ўраду. Яшчэ адзін важны дакумент, які сведчыць аб дэмакратызацыі палітыкі ўладаў у адносінах да старавераў - указ ад 3 мая 1863 г. Згодна з гэтым дакументам члены ўсіх стараверчаскіх сектаў, акрамя скапцоў, атрымлівалі пашпарты і маглі перамяшчацца ўнутры Расійскай імперыі на агульных умовах. Ім дазвалялася займацца гандлем і промысламі, займаць службовыя пасады і г.д. 17 29 красавіка 1905 г. у Расійскай імперыі быў прыняты Именной Высочайший Указ Правительствующему Сенату. У гістарычнай літаратуры ён вядомы пад назвай Об укреплении начал веротерпимости. Абвяшчэнне ўказа без адначасовага рэфармавання праваслаўнай царквы выклікала вялікае незадавальненне з боку праваслаўнага духавенства ўсіх рангаў. Яны непакоіліся галоўным чынам па адной прычыне. Паколькі ніякіх рэформ у праваслаўнай царкве не адбылося і яна не гатова да змены канфесіянальнага курсу палітыкі ўрада, то ўсе іншыя канфесіі апынуцца ў лепшым становішчы, чым праваслаўная. Агульная ацэнка самаго акта прыняцця ўказа аб верацярпімасці з боку праваслаўных ідэёлагаў заключалася ў тым, што яны лічылі гэта непасрэдным уплывам каталіцкага Захаду. На самой справе гэта было абумоўлена рознымі прычынамі як знешняга, так і ўнутрыдзяржаўнага характару.

Трэба адзначыць, што распрацоўка дадзенага дакумента і сапраўды распачалася пад уплывам еўрапейскіх падзей.

У краінах Еўропы пачатак XX ст. паклаў канец шматвяковым спрэчкам пра ўзаемаадносіны паміж царкоўнай і свецкай уладамі. У адной з найбольш перадавых еўрапейскіх краін таго часу - Францыі - гэтыя спрэчкі завяршыліся законам 1905 г. аб аддзяленні царквы ад дзяржавы.

Праз некалькі гадоў пасля прыняцця ў Расійскай імперыі ўказа аб верацярпімасці праваслаўныя ідэёлагі адзначалі Разуменне рэлігіі, сутнасць фармальнага прынцыпа свабоды сумлення, ідэя хрысціянскай дзяржавы, спосаб вырашэння веравызнаўчых пытанняў пры ігнараванні, або поўным неразуменні значэння царкоўнай асновы ў хрысціянстве - усё гэта было навязана складальнікам законапраекта з Захаду 32 . Што канкрэтна лічылі непрымальным для Расіі праваслаўныя ідэёлагі? Па-першае тое, што характэрнай рысай развіцця Заходняй Еўропы быў уплыў рымскага каталіцызму.

Менавіта пад гэтым уплывам, сцвярджалі яны, складвалася і развівалася заканадаўства Францыі і іншых краін. Нават сама тэорыя прававой дзяржавы, на думку прафесара Суворава, развівалася ў сувязі з энцыклікай Папы рымскага Пія IX 1864 г. і пастановай Ватыканскага сабора аб папской непогрешимости. Другі фактар, пад уплывам якога складалася еўрапейскае заканадаўства і што таксама лічылася немагчымым перанесці на расійскую глебу гэта пратэст у імя свабоды развіцця асобы, супраціўленне царкоўнаму парадку і вучэнню, якія ажыццяўлялі на яе знешні ціск гуманізм. Гуманістам чалавек па-за ўплывам царквы ўяўляўся вышэй.

Яны імкнуліся паказаць неадпаведнасць многіх сучасных ім царкоўных парадкаў і пастаноў Св. Пісанню, дурное жыццё духавенства і г.д. На пачатку XX ст. у Заходняй Еўропе ў сферы адносін царква - дзяржава назіраўся накірунак не толькі да раздзелу паміж імі, але і да поўнага разбурэння ўсякіх сувязяў паміж дзяржавай і царквой, з мэтай стварэння атэістычнай дзяржавы.

Працэс гэты быў складаным і працяглым, і ў залежнасці ад той стадыі, да якой ён дайшоў, разумеўся і сам прынцып свабоды сумлення.

Адгалоскі гэтага назіраліся і ў Расіі, а рознагалоссе было тут, бадай, самым палярным.

Большасць ідэёлагаў праваслаўнай, пануючай у Расійскай імперыі царквы, сцвярджалі адназначна Зыходзячы з хрысціянскага разумення прынцыпа свабоды сумлення зусім не выцякае, што рэлігіі ў дзяржаве павінны знаходзіцца ў аднолькавым становішчы і патрабавалі роўнасці правоў . Свецкія дзяржаўныя дзеячы, што прымалі ўдзел у распрацоўцы ўказа аб верацярпімасці, трымаліся іншых меркаванняў Пад свабодай сумлення разумеецца свабода ад усялякага прымусу да рэлігійных дзеянняў, якія чалавек не прымае па рэлігійных матывах. І свабоду жыць, абапіраючыся на свае рэлігійныя меркаванні 33 . Указам ад 17 красавіка 1905 г. свабода веравызнання была даравана стараверам і сектантам отпавшим от православия. Гэта было публічным абвяшчэннем поўнага прызнання стараверства сярод іншых канфесій. Шэраг распараджэнняў пасля зяўлення гэтага ўказа канкрэтызавалі становішча стараверства і іншых сект. Канкрэтызацыя ішла ў накірунку устанаўлення межаў веравызнаўчых правоў, што дараваны стараверам і сектантам. Цыркуляр ад 15 мая 1905 г. даваў магчымасць мясцоваму кіраўніцтву караць парушальнікаў закона, або спакушальнікаў праваслаўных вернікаў што ставілася ў адзін рад. Адначасова адмяняўся шэраг папярэдніх пастаноў, напрыклад, палажэнне ад 1 ліпеня 1894 г. пра забарону паслядоўнікам секты штундыстаў збірацца на малітоўныя сходы.

Было вызначана і палажэнне духоўных асоб абшчыны. Згодна ўказу ад 17 красавіка 1905 г яны называліся настаяцелямі або настаўнікамі. Настаўнікі не маглі выбірацца з ліку непісьменных або асоб, якім не споўнілася 25 гадоў з тых, хто прыцягваўся да судовай адказнасці і быў прызнаны вінаватым выключаны з таварыстваў і дваранскіх сходаў па прыгаворах саслоўяў, да якіх яны належалі. Факт выбрання духоўнай асобы даводзіўся да ведама губернскага праўлення, дзе яны ўносіліся ў спецыяльныя рэестры.

Гэтыя асобы выключаліся з мяшчанскіх або сялянскіх таварыстваў, калі яны належалі да гэтых саслоўяў і вызваляліся ад ваеннай службы.

Духоўныя асобы адпаўшых ад праваслаўя сектаў называліся настаўнікамі. Яны таксама ўносіліся губернатарамі ў спецыяльныя рэестры.

Стараверскія старики і начетники, якія не атрымалі звання зарэгістраваных настаўнікаў, незаконнымі не лічыліся. Што да малельных дамоў старавераў, то пункт 12 указа аб верацярпімасці адзначаў Распячатаць усе малельныя дамы, што былі закрыты, як у адміністрацыйным парадку у т. л. і па распараджэнні Камітэта Міністраў , так і па рашэннях судоў, акрамя тых, што былі пабудаваны з парушэннем будаўнічага статута. Адначасова ўсім губернатарам быў накіраваны сакрэтны цыркуляр, якім прадпісвалася, каб адкрыццё гэтых малельных дамоў праводзілася без ўрачыстасцей і внешних оказательств, якія маглі б спакусіць праваслаўных. Правы, якія даваліся стараверам у накірунку свабоды веравызнання, выклікалі незадавальненне праваслаўных іерархаў. Яны асцерагаліся, каб значна большая самастойнасць стараверскіх абшчын у вядзенні сваіх спраў і распараджэнні сродкамі ў параўнанні з праваслаўнымі прыходамі не стымулявала масавыя пераходы праваслаўных у стараверства.

Праўда, заходніх губерняў, дзе сацыяльная база для распаўсюджвання стараверства якое мела, як правіла, вялікарускі характар была не вельмі значнай, гэта перасцярога мала тычылася, што і пацвердзілася ў далейшым.

Напрыклад, у Віцебскай губерні, дзе жыло шмат беспапоўцаў федасееўскага і паморскага толкаў, пераходаў з праваслаўя ў стараверства амаль што не назіралася.

У 1912 г. тут жылі 92 374 стараверы.

Пасля ўказа аб верацярпімасці да іх далучыліся у 1906 г 2 праваслаўныя вернікі, у 1909 - чатыры, у 1910 - два, у 1911 - шаснаццаць. У 1905, 1907, 1908 гг. адпадзенняў ад праваслаўя ў стараверства наогул не выяўлена. У адпаведнасці з указам ад 17 кастрычніка 1906 г. у губерні было зарэгістравана 69 стараверскіх абшчын з колькасцю членаў у іх 66 024 чалавек.

Колькасць зарэгістраваных настаяцеляў і настаўнікаў складала 33 чал незарэгістраваных духоўных асоб - 47, малельных дамоў - 82. Стараверы ўтрымлівалі дзве школы і тры багадзельні 34 . Указ 1905 г хоць і стаў асноватворным у канфесіянальнай палітыцы ўрада Расійскай імперыі, аднак не азначаў поўнага адказу ад мінулага.

Дазволіўшы свабодны пераход з аднаго веравызнання ў іншае і галоўнае - з праваслаўя, ён толькі ўскосна аслабляў дзейнасць старых юрыдычных нормаў. Як і да гэтага часу, дзяржаўныя законы лічылі яе первенствующей и господствующей. Спасылкі 1. История Русской Церкви.

Кн. 2. М 1995. С. 111. 2. Папас К. Історія релігіі в Украіні. Т. І. С. 241. 3. Штыхаў Г. Хрышчэнне Русі Энцыклапедыя гісторыіі Беларусі. Т. 6. Кн. 11. Мн 2003. С. 89. 4. Баравы Р. Хрысціянізацыя Полацкай і Тураўскай епархій Беларускі гістарычны агляд. Том 10. Сшытак 1-2 18-19 . Снежань, 2003. С. 14, 15. 5. Арлоў У Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. Вільня, 1999. 6. Насевіч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага.

Мн 1993. С. 36. 7. Studia teologiczne, 1987-1988, N 5-6. S. 9. 8. Никон Лысенко. Православная церковь ВКЛ Тэзісы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 1000-годдзю Полацкай епархіі і праваслаўнай царквы на Беларусі. Мн 1992. С. 48,49. 9. Насевіч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага.

С. 97. 10. Макарий Булгаков митрополит Московский и Коломенский.

История русской церкви.

Кн. 3. М 1995. С. 44-47, 57, 86. 11. Там жа. С. 62, 63, 70. 12. Никон Лысенко. Православная церковь Литвы. С. 50. 13. Studia teologiczne.

N 5-6, 1987-1988. S. 242. 14. Бардах Ю. Дачыненні паміж каталікамі і праваслаўнымі ў Вялікім княстве Літоўскім канец ХIV-ХVII ст Беларускі гістарычны агляд. Т. 1, сш.1, лістапад 1994. С. 67. 15. Сагановіч Г. Рэлігійная талеранцыя ў Вялікім княстве Літоўскім заканадаўства і практыка. Матэрыялы па гісторыі Беларусі. Мн 1997. С. 31. 16. Там жа. С. 32. 17. Граля И. Свои люди сочтемся.

Православная элита Великого княжества Литовского и Москва в ХУ1 в. Родина, январь - февраль 2001 г. С. 69. 18. Жукович П. Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией до 1609 г СПб 1901. С. 107, 135, 152, 157, 161, 162, .165, 195, 203, 208, 227. 19. Галенчанка Г.Я. Еўрапейскія сувязі Беларусі ў этна-канфесійным і духоўным кантэксце ХШ - сярэдзіна ХVII ст Мн 1998. С.7. 20. Studia teologicne, N 5-6. S. 254, 255-259, 273. 21. Чистович И. Очерк истории западнорусской церкви.

Ч. 2. СПб 1884. С. 268. 22. Чистович И.А. Диссидентский вопрос в Польше в первой половине ХVIII столетия.

СПб 1880. С. 11, 14, 16, 18, 21, 29. 23. Сборник документов, уясняющих отношение латино-польской пропаганды к русской вере и народности.

Вильно, 1865. С. 234, 236, 239. 24. Могилевская епархия Историко-статистическое описание.

Могилев, 1906. Т. 1. С. 335. 25. Покровский И.М. Русские епархии в ХVI-ХIХ в их открытие, состав и пределы.

Опыт церковно-исторического, статистического и географического исследования.

Т.2. ХVIII в. Казань, 1913. С. 730, 732. 26. Беднов В.А. Православная церковь в Польше и Литве. Екатеринослав, 1908. С. 488, 490. 27. Мараш Я.Н. Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии ХVIII века. С.225, 226. 28. Szadkowski Z. Geografia ziem W.K.Litewskiego Alma Mater Vilnensis.

London, 1953. S.29. 29. Гарбацкі А.А. Стараабрадніцтва на Беларусі ў канцы ХVII - пачатку ХХ стст. Брэст, 1999. С. 76, 77. 30. Отечественная церковь по статистическим данным с 1840-1841 по 1890-1891 гг. Спб 1897. С.51. 31. Яноўская В. В. Хрысціянская царква ў Беларусі. 1863-1914 гг. Мн 2002. С.174. 32. Богословский вестник. 1910. Т. 1. М 1910. С.83. 33. РДГА ў С Пецярбурзе, ф. 821, воп. 10, спр. 39, арк. 1. 34. Яноўская В. В. Хрысціянская царква ў Беларусі. 1863-1914 гг. С. 101, 102, 103. З гісторыі каталіцтва і уніяцтва ў Беларусі А.М.Філатава, В.В.Яноўская Пачынаючы з ХII ст. Полацкае княства пачало сутыкацца з нямецкімі місіянерамі, якія імкнуліся правесці хрысціянізацыю прыбалтыйскіх плямен, і, ў праватнасці, ліваў, якія знаходзіліся пад уладай полацкага князя.

Першым місіянерам быў галштынец Мейнард, які высадзіўся ў вусці Дзвіны ў пачатку 1180 г. і папрасіў дазволу на хрышчэнне ліваў у полацкага князя Уладзіміра, што пацверджана і булай Папы рымскага Клеменса III. Аднак па меры пашырэння ўплыва місіянераў, стварэння ў 1202 г. ордэна мечаносцаў зацверджанага Папам рымскім Інакенціем III ў 1210 г. і царкоўнай дзяржавы Лівоніі, страты кантроля над ніжняй Дзвіной адносіны абастраліся 1 . У канцы 20-х гг. ХIII ст. на берагах Балтыйскага мора зявіўся яшчэ адзін ордэн - Тэўтонскі, мэтай якога было хрышчэнне прусаў. З 1283 г захапіўшы Прусію, ордэн пачаў агрэсію супраць Панямоння, атрымаўшы яшчэ ў 1245 г. ад імператара Свяшчэнай Рымскай імперыі прывілей на валоданне будучымі тэрытарыяльнымі набыткамі ў Літве 2 . Дакументы таго часу паведамляюць аб хрышчэнні князёў Полацка і Пскова, што сведчыла аб запрашэнні на княжэнне язычнікаў, сярод якіх былі і выхадцы з Літвы. У буле Папы рымскага ад 15 верасня 1248 г. Alexandro illustri regi nougardiae ёсць інфармацыя аб тым, што кароль Аляксандр выказаў рыжскаму епіскапу жаданне быць покорным Папе і пабудаваць у сваім горадзе Pleskow каталіцкі кафедральны сабор.

Магчыма гэты дакумент быў адрасаваны Таўцілу, які паабяцаў заснаваць у Полацку каталіцкае епіскапства і пабудаваць касцёл 3 . Існуюць дзве версіі хрышчэння літоўскага кунігаса Міндоўга, які быў запрошаны на княжэнне ў Навагрудак.

Згодна з Густынскім летапісам ён прыняў у 1246 г. праваслаўе. Аднак гэтым звесткам супярэчыць Валынскі летапіс, які паведамляў аб яго хрышчэнні ў каталіцтва 4 . Перамовы аб сваім хрышчэнні Міндоўг вёў з лівонскім ландмайстрам Андрэем фон Сцірландам. І ў 1251 г. ён быў ахрышчаны па рыма-каталіцкаму абраду разам са сваёй жонкай Мартай, сынамі Руклем і Рэпеклем і ўсім сваим дваром.

Гэты абрад быў выкананы прэсвітарам Лівонскага ордэна Хрысціянам. 17 ліпеня 1251 г. Папа Інакенцій ІУ напісаў хелмінскаму епіскапу, каб той знайшоў падыходячую кандыдатуру на пасаду епіскапа Літвы. У 1253 г. гнезненскім архіепіскапам быў рукапаложаны на гэтую пасаду польскі дамініканец Віт. Аднак у сувязі з тым, што Міндоўг падтрымаў кандыдатуру лівонскага прэсвітэра Хрысціяна, ў 1255 г. Папа Аляксандр ІV зняў Віта. Літоўскае каталіцкае епіскапства практычна перастала існаваць пасля разрыву саюза Міндоўга з Лівонскім ордэнам у 1260 г. 5 . Далейшыя дзеянні Міндоўга паказалі, што прыняцце каталіцтва было толькі дыпламатычным крокам, дзякуючы якому была атрымана перадышка ў барацьбе княства супраць Тэўтонскага ордэна.

Падобныя прыёмы выкарыстоўваліся і іншымі вялікімі літоўскімі князямі з мэтай стрымаць экспансію крыжакоў. У далейшым аб сваім жаданні прыняць каталіцтва заяўлялі Віцень, Гедымін і яго сыны Альгерд і Кейстут.

Будаўніцтва першага каталіцкага храма ў ВКЛ адбылося яшчэ ў часы Міндоўга. А ў канцы ХIII ст пры Віцені, магчыма быў пабудаваны і касцёл для іншаземцаў. У 1323 г. князь Гедымін прасіў францысканцаў Саскай правінцыі прыслаць манахаў для абслугоўвання францысканскіх касцёлаў у Вільні і Навагрудку 6 . Язычніцтва ўладальнікаў Вялікага княства Літоўскага, як і літоўскага насельніцтва, апраўдвала у вачах каталіцкай Еўропы дзейнасць Тэўтонскага ордэна. У 1349, 1351, 1357-58 і 1373 г. Польскае каралеўства, таксама як і ордэн, спрабуе прыняць удзел у хрышчэнні Літвы. Гэтыя спробы, у асноўным, звязаны з дзейнасцю караля Казіміра Вялікага, што знайшло падтрымку і Папы рымскага Клеменса VІ, які выказаў яе ў буле ад 16 верасня 1349 г. Місіянерскай дзейнасцю мела права займацца польскае духавенства, а літоўскі касцёл павінен быў быць падпарадкаваны каталіцкай мітраполіі ў Гнезне.

Аднак, па шэрагу прычын, спробы хрышчэння Літвы ў 1349 і 1351 гг. толькі абмяркоўваліся, але планы не ажыццявіліся. Ідэя хрышчэння Літвы было да спадобы імператару Карлу ІV і венгерскаму каралю Людовіку. У 1358 г. Карл ІV паслаў да Гедымінавічаў пасольства з прапановай прыняць хрысціянства, але апошнія паставілі ўмовы вяртання літоўскіх зямель, захопленых крыжакамі. Наступная спроба была зроблена ў 1373 г. Папам рымскім Грыгорыем ХІ, які звярнуўся да Кейстута, Альгерда і Любарта, прапануючы ім прыняць хрышчэнне 7 . Шырокае распаўсюджванне каталіцтва ў ВКЛ адбылося ў часы вялікага літоўскага князя Ягайлы. 14 жніўня 1385 г у выніку сустрэчы польскага пасольства і Ягайлы з князямі і баярамі, у Крэве была падпісана унія, якая вызначала далейшыя польска-літоўскія ўзаемаадносіны. Умовай атрымання польскага трона для Ягайлы стала яго хрышчэнне па рыма-каталіцкаму абраду ў Кракаве і заключэнне шлюбу з каралеўнай Ядзвігай. Зімой 1386-1387 гг. польскі кароль Уладзіслаў Ягайла прыбыў у Літву разам з каталіцкім духавенствам.

Пачаўся новы этап хрышчэння Літвы. Па звестках Яна Длугаша ў Вільні адбыўся зезд, на якім прысутнічалі браты караля Скіргайла, Вітальд, Уладзімір, Карыбут, рыцарства і народ. Кароль прызваў сваіх падданых пакінуць фальшывых багоў, прыняць веру адзінага праўдзівага бога і яго хрысціянскую рэлігію і загадаў пагасіць вечны агонь на капішчы Вільні. Язычніцкіх бажкоў разбівалі і знішчалі. Пасля Вільні кароль, разам з духавенства, пачаў абязджаць Літву 8 . Уладзіслаў Ягайла імкнуўся ўмацаваць становішча каталіцкай царквы. Прывілеем ад 22 лютага 1387 г. было абяўлена Мы даем свяшчэнныя клятвы, што ўсе народы, якія насяляюць Літоўскае княства, абодвух полаў, любога саслоўя ці годнасці, будуць прыведзены да каталіцкай веры і паслушэнства святой рымскай царкве.

Яны будуць прыцягнуты туды, прызваны і сагнаны, у якой бы веры ні знаходзіліся 9 . 17 лютага 1387 г. было заснавана Віленскае каталіцкае епіскапства, у склад якога ўваходзіла амаль уся тэрыторыя сучаснай Беларусі па больш позняму тэрытарыяльнаму дзяленню - Навагрудскае, Менскае, Віцебскае, Полацкае, часткова Троцкае і Віленскае ваяводствы. У 1388 г. першым каталіцкім епіскапам стаў епіскап-суфраган Гнезна Андрэй Васіла. Некаторая частка беларускіх зямель увайшла ў склад Луцкага каталіцкага епіскапства.

Акрамя таго ў 1417 г. было заснавана Жмудскае епіскапства.

Гэтыя каталіцкія епархіі былі падпарадкаваны Гнезненскай мітраполіі і польскаму архіепіскапу.

У 1388 г. быў заснаваны віленскі кафедральны капітул у складзе двух прэлатаў, прэпазыта і дэкана.

У 1524 г. у яго склад ужо ўваходзілі 6 прэлатаў і 12 канонікаў такі склад праіснаваў да 1795 г Правы і абавязкі капітула былі заканадаўча аформлены капітульнымі прывілеямі і статутамі. Частка іх была зроблена віленскімі епіскапамі, а частка - каралямі. Важную ролю адыгрывалі ў жыцці касцёла епархіальныя Сіноды, на якіх духавенству і веруючым паведамлялася інфармацыя з Рыму і разглядаліся ўнутраныя справы каталіцкай царквы.

Першы такі Сінод адбыўся у пачатку 1521 г. Унутранымі справамі царквы займаліся і правінцыяльныя Сіноды 10 . Права засноўваць каталіцкія парафіі, забяспечваць іх нерухомай маёмасцю і даходамі належыла вялікаму літоўскаму князю.

У 1388 г. віленскі епіскап атрымаў прывілей Уладзіслава Ягайлы, як