Сынылатын әдебиеттер

Негізгі . 1[9-12]; 8 [15-19]; 14 [16-25]; қосымша 18[26-45]; 19[12-20]; 25[10-26].

Бақылау сұрақтары:

1. Қаржы рыногы дегеніміз не?

2. Қолданыстағы қаржы рыногының қызметі қандай?

3. Қаржы рыногының коммерциялық қызметі немен тұжырымдалады?

4. Қазақстан қаржы рыногының құрылымы қандай?

5. Қаржы нарығының делдалдары кімдер?

6. Қаржы қатысушылары үшін бұл ұйымдарда рейтинг қандай роль атқарады?

 

2-дәріс. Ақша нарығының құрылымы мен құралдары

Экономикалық субъектілердің қаржы қызметінде олардың ағымдағы төлмқабілетін қамтамасыз ету үшін ақша нарығының қаржы құралдары маңызды рөл атқарады. Ақша рыногы қаржы институттары көмегімен тауарлар мен көрсетілетін қызметті сатушы мен сатып алушының арасындағы ақша қаражатын бөлу және қайта бөлу механизмін қамтамасыз етеді. Кез келген қаржы құралдарының негізі ақша екені белгілі.

Ақша рыногының негізгі қызметіне мыналар жатады:

· төлем қызметі – операцияларды жүзеге асыру барысында рынокқа қатысушылар арасындағы әртекті есеп айырысулардың жүзеге асырылуын білдіреді;

· коммерциялық несие беруді қамтамасыздандыру – ақша міндеттемесі, яғни векселмен рәсімделген төлемді кейінге қалтыру, шаруашылық субъектілерін коммерциялық несиелеуді жүзеге асырады;

· есеп қызметі және басқа.

Қаржы рыногына қатысушылар арасындағы ақша айналым процесінде ақша қатынасы деп аталатын жүйені құрастыратын, ақша қаражатын қайта бөлуге байланысты белгілі қатынастар пайда болады. Ақша қатынасы төмендегі қаржылық қатынастар жүйесін құрайды:

- шаруашылық субъектілері және соларда жұмыс істейтін халықтар;

- кәсіпорындар мен салалар ішіндегі бөлімшелер;

- жеткізушілер және төлемшілер;

- мемлекет және шаруашылық субъектілері;

- мемлекеттік, аймақтық, жергілікті бюджеттер және бюджеттен тыс қорлар;

- шаруашылық субъектісі мен несие жүйесі;

- биржалар, сақтандыру ұйымдары, мүліктік қорлар және басқа құралдар мен қаржы-несие жүйесінің лектері және шаруашылық субъектілері;

- халық және мемлекет, сондай-ақ, қоғамдық ұйымдар және қаржы инфрақұрылымының құралдары.

Қазақстандағы ақша нарығының құрылымына қолма-қол ақша нарығы мен қолма қолсыз ақша нарықтары жатады.

Қолма-қол ақшалар нарығы – бұл нақты ақшалар айнылыс және төлем қызметін атқаратын нақты ақшалардың айналысын. Оларға, банкотоа мен монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Дамыған елдерде нақты ақшалар нарығының едәуiр бөлiгiн Орталық банктерден шығарылған банктiк билеттер құрайды. Ақша шығарудың кiшкене бөлiгi (10%-ға жуығы) қазыналық билеттердi шығарушы қазынашылықтың үлесiне тиедi.

Қолма-қолсыз ақшалар нарығы – ақшаның төлем құралы қызметін атқаратын қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының қозғалысы.

Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар - чектер, пластикалық карточкалар электрондық аударымдар көмегiмен пайдаланылатын клиенттердiң шоттардағы сақтаған ақшалары.

Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелдiлiк бар. Ол ақшаның үнемi бiр айналыс сферасынан екiншi бiрiне ітiп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегi депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын бiлдiрсе, ал, банктен жалақы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшiн ақша алған жағдайларда қолма-қолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.

Мұның барлығы әлеуметтік және экономикалық дамуды бағалау және пайдалану, қорларға ақша ресурстарының құйылу, капиталдың қалыптасуы және оларды бөлу процесінде көрініс табады.

Қазақстан қаржы рыногының ерекшеліктерін есепке ала отырып және ақша рыногының бар құралдарын негіздей келе келесідей түрлергі бөліп қарауға болады:

- төлем тапсырмасы;

- төлем талап – тапсырмасы;

- вексель,

- Чек;

- Төлем карточкалары.

Төлем тапсырмасы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке берген тапсырмасы.

Төлем тапсырмасымен есеп айырысу мынадай төлемдерді жүзеге асыру үшін қолданылады: алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін, тауарлы емес операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер, салықтық төлемдер, банкке комиссиондық және т.б. төлемдер) бойынша, жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін алдын ала төлеуге, аванстық төлемдер.

Төлем талап-тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.

Төлем талап-тапсырмасымен есеп айырысудың мынадай артықшылықтары бар: келісім-шарт тәртібінің нығаюына мүмкіндік береді және құжат айналымын жылдамдатады.

Чек – ағымдағы шот иесiнiң чектi ұстаушыға белгiлi бiр ақшалай соманы тілеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы ізiнiң банкiсiне берген жазбаша бұйрығы.

Чектiң мынадай түрлерi бар:

ақшалай чек - банктен қолма-қол ақша алуға арналған тілем құралы.

атаулы чек - аударуға құқысыз белгiлi бiр тұлғаның атына жазылады;

ордерлi чек - бiр тұлғаның атына толтырылған, бiрақ индоссамент бойынша басқа бiр тұлғаға беруге құқық бередi;

мәлiмдеушi чек - чектi мәлiмдеушiге ондағы кірсетiлген сомасы тіленедi;

есеп айырысу чегi - заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылады;

жол чегi – туристiк сапарларға арналған тілем құралы;

кеплiдендiрiлген чек – банктiң чекте кірсетiлген соманы тілеуге кепiлдендiруiн сипаттайын тілем құралы.

Чектiң экономикалық жаратылысы мынадай:

· бiрiншiден, ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етедi;

· екiншiден, ол айналыс және тілем құралы қызметiн атқарады;

· үшiншiден, ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу құралы.

Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар пайдалана алады. чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:

егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;

сатушы белгісіз болған жағдайда.

Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.

Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне “ҚР-ғы вексель айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсініктемелер берілген:

Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.

Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы білгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель.

Төлем карточкалары - пластикалық карточка формасында болады. Олар екі түрлі болып келеді:

Дебеттік карточка – карточкалық шот иесіне банкоматтан қолма-қол ақша алуға және карточкамен қызмет көрсететін сауда үйлерінде, мейрамханаларда және т.б. орындарда сатып алынған тауары мен қызметтері үшін есеп айрысуға мүмкіндік беретін төлем құралы.

Кредиттік карточка - оның элименті мен карточка иесі арасындағы келісім шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.

Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету сферасында қолданылады. Қазіргі уақытта несиелік карточкалардың мынадай түрлері қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады.

Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылу аясына қарай екі түрге бөлінеді:

1) локальдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында қолданылатын төлем карточкалары;

2) халықаралық, яғни әлемдің банктік тәжірибеде еркін қолданылатын төлем карточкалары.

Тәуелсіз алған жылдары Қазақстанда алғаш рет 1992 жылы Әлем банк кредитік карточкаларын шығарды. Кейіннен Халық банктің Алтын карточкалары айналысқа шықты.

Төлем карточкаларымен есеп айрысулар слиптің комегімен жүзеге асырылады.

Слип (Pos-терминал немесе банкоматтың түбіртегі) - төлем карточканы пайдаланып операция жаслғандығын растайтын есеп айрысу құжаты.

Слип мынадай көрсеткіштерді қамтиды:

- Pos немесе банкоматтың идентифкаторы;

- Операцияның жасалған күні;

- Операция сомасы және валютасы;

- Эмитент банктің операцяиларды авторизациялауды растайтын коды;

- Банктік карточканың өзіне тән белгілерері;

- Слипте карточканы ұстаушының қолы.

Авторизациялау екі режимде: «он-лайн» және «офф-лайн» режимінде жүзеге асырылуы мүмкін.

«Он-лайн» режимі (ағыл. on-line – нақты уақыт режимі) – банктік картаны шығарушымен арадағы электронды немесе телефон байланысы арқылы немесе магнитті штрихті картаны көмегімен жасалатын операцияны сипаттайды. Оn-line режимінде рұқсат алу үшін эмитент банкпен арада байланыстың болуы қажет.

«Офф-лайн» режимі (ағыл. off-line – қолжетімсіздік) - банктік карточканы шығарушымен арадағы электронды немесе телефон байланысты қажет етпейтін, яғни чипті (микросхемалы) картаның көмегімен жасалатын операцияны білдіреді

 

Әдебиет: нег. 6 [56-98]; 8[23-36], қос. 5[56-70]; 18[89-92].

Бақылау сұрақтары:

1. Ақша рыногы нені білдіреді?

2. Ақшы рыногы қандай қызметтер атқарады?

3. Ақша рыныогының негізгі қаржы құралдары қандай?

4. Ақшалай чектер есеп айырысу чектерінен несімен ажыратылады?

5. Чектердің қандай түрлерін білесіз?

6. Вексель дегеніміз не?

7. Төлем карточкаларының қандай түрлері болады?