Ро[[ои кeчиши тоифа[ои [индуэронb ва комплекс[ои археологии Осиёи Миёна - раздел Образование, ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН Тоифа[Ои [Индуэронb То Замони Аз [Ам Xудо Шудани Худ Дар Куxо Сукунат Доштанд...
Тоифа[ои [индуэронb то замони аз [ам xудо шудани худ дар куxо сукунат доштанд, кай ва бо кадомин ро[[о кeчидан аз ма[ал[ои аслии гузаштагони ин ва ё он тоифа[ои эронb ва [индуориёb ба амал омад? Донишмандон ба ин суол[о xавоб[ои мухталиф додаанд. Доир ба ин масъала дар илм аrида[ои гу-ногун ба вуxуд омадаанд[154]. Вале аrидаи нисбатан маъмул ва ба [аrиrат наз-дик он аст, ки аxдоди тоифа[ои мухталифи [индуэронb то замони аз[амxу-дошавb дар сарзамини Осиёи Миёна ва но[ия[ои [ам[удуди он зиндагb ба сар бурда, сипас, як гурe[и [индуориёb аз ин xо ба {индустон кeчидааст ва гурe[и дигар дар Осиёи Пеш маскан гирифта, таrрибан дар миёна[ои [азораи II пеш аз милод осори нутr ва маданияти худро боrb гузоштааст, [амчунин тоифа[ои эронb, аxдоди миди[о, форс[о ва uайра ба самти Эрони uарбb [аракат карда, дар он xо сукунат ихтиёр намудаанд. Чунин нуrтаи назарро аксари муаррихон ва донишмандони забон[ои эронb тарафдорb мекунанд[155]. Дар байни бостоншиносони советb [ам ин аrида бартарии комил дорад; он[о одатан ориёи[о ва эрони[оро а[ли маданияти андронb ва ё даштии Осиёи Миёнаи а[ди биринxb мешуморанд (А.Н.Бернштам, С.П.Толстов, М.А.Итина, Ю.А.Заднепровский, Е.Е.Кузмина, А.М.Манделштам ва диг.) Мутобиrи дигар нуrтаи назар, а[олии зироаткори xанубу uарбии Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амxавори Эрон ва Афuонистон низ [анeз аз [азораи III пеш аз милод ва ё аз нимаи дувуми он ба rавми ориёb дохил мешуданд (С.П.Толстов, В.М.Массон, И.М.Дяконов, Ю.В.Ганковский ва диг.)
Вале, дар баробари ин, аrида[ои дигар [ам мавxуданд. Масалан, баъзе[о чунин мепиндоранд, ки тоифа[ои эронb – аxдоди миди[о, форс[о ва дигар халr[ои uарбиэронb на аз шарr, яъне аз Осиёи Миёна, балки аз шимол, ба воситаи Кавказ ба сарзамини Эрон ворид гардидаанд (Г.Хюсинг, Ф.Кениг, Р.Гиршман, Э.А.Грантовский). Бар тибrи чунин муло[иза, он[о из[ори аrида менамоянд, ки дар [азораи II пеш аз милод тоифа[ои эронb ё rисми он[о дар xанубу шарrи Европа умр ба сар бурдаанд. Дар ин маврид [ам мeътаrиданд, ки rисми дигари тоифа[ои эронb он ваrт[о дар Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимолии он сукунат дошта, гузаштагони [индуориёи[о ба {индус-тон аз Осиёи Миёна омадаанд.
Аммо чанде аз олимони дигар аrидае доранд, ки гeё тоифа[ои эронb аз тарафи Кавказ ба Эрон омада, сипас, аз [амин xо ба ма[ал[ои xануби назди Урал ва дигар вилоят[ои Осиёи Миёна рафтаанд (Ф.Алтхайм, К.Йеттмар).
Гурe[и ориёи[ои дар [азораи II пеш аз милод ба Осиёи Пеш ро[ёфтаро [ам аксар ваrт аз Кавказ «мегузаронанд». Бо вуxуди ин, [амон як аrида, ки дигар тоифа[ои ориёb, аxдоди эрони[о ва [индуориёи[о, то замони ба дигар кишвар[о кeчиданашон, дар Осиёи Миёна ва ма[ал[ои [амсояи он якxоя мезистаанд, uолибан таъкид меёбад[156]. Дар чунин [олат ба {индустон рафтани аxдоди [индуориёи[оро ба нимаи дувум ё аср[ои охири [азораи II пеш аз милод нисбат меди[анд, мутахассисон бошанд, санаи «Ригведа»-ро rарибии аср[ои ХII–Х пеш аз милод [исоб мекунанд[157].
Баъзе му[аrrиrон аз рeи аrидаи бо ро[и Кавказ ба Осиёи Пеш рафтани ориёи[о ба хулосае омадаанд, ки ма[з [амин[о ниёгони ориёи[ои {индустон мебошанд. Он[о, пас аз он ки rариби[ои асри ХII пеш аз милод аз вилоят[ои Осиёи Пеш танг карда бароварда шуданд, ро[и {индустонро пеш гирифтанд[158]. Дар айни замон rазияе пешни[од мешавад, ки мувофиrи он, маълумот ва мадрак[ои археологb дар аср[ои охири [азораи II пеш аз милод, таrрибан аср[ои ХII–Х пеш аз милод аз Осиёи Пеш ва моварои Кавказ ба воситаи Эрон ба тарафи {индустон [аракат кардани аxдоди ориёи[ои ведиро гуво[b меди[анд.
Боз як нуrтаи назари тамоман фарrкунанда [аст, ки дар асоси он ба {индустон сокин шудани тоифа[ои ориёb ба замон[ои rадимтарин, яъне ба [азораи III пеш аз милод рафта мерасад. Ин аrида бо таърихгузории пешинаи «Ригведа», ки онро ба давра[ои rабл аз [азораи II пеш аз милод нисбат додаанд (ва [оло [ам баъзе донишмандони [инд инро rабул доранд), марбут аст. Дар воrеъ, ин ёдгории rадимаи адабиёти динии ориёb дар {индустон (таrрибан дар [удуди Панxоб ва сарга[и Xамнаву Ганга) ба вуxуд омадааст. Ба муносибати дар водии {инд ва но[ия[ои наздики он кашф гардидани маданияти Хараппа – Мо[енxо-Доро, ки дар нимаи дувуми [азораи Ш ва аср[ои аввали [азораи II пеш аз милод вуxуд доштааст, гумони баъзе олимон боз [ам rавитар гардид, ки ориёи[о [анeз дар [амон ваrт[о ба {индустон маскан кардаанд ва ин маданият аз он[ост.[159] Илова бар ин, [атто чунин пиндоре [ам [аст, ки гeё «Ригведа» аз маданияти Хараппа rадимтар бошад[160].
{амин тариrа, чунон ки мебинем, дар бораи ма[ал[ои аслии иrомати тоифа[ои ориёb, дар хусуси замон ва ро[[ои ба дигар кишвар[о кeчидани он[о нуrтаи назар ва аrида[ои хеле гуногун пайдо шудаанд. Вале аз ин чунин барнамеояд, ки барои [алли муаммои ориён ягон асоси боварибахш набошад. Баръакс, маълумот ва мадрак[ои илмии бадастомада ва натиxа[ои тадrиrи объективонаи бисёр олимон имкон меди[ад, ки, аз як тараф, баъзе назария[ои беасоси дар боло тавсифшударо рад кунем ва, аз тарафи дигар, як rатор фикру аrида[ои комилан эътимодбахшро rабул ва эътироф намоем. {амчунин мадрак[ое, ки сол[ои охир ба даст омадаанд, аз xумла бозёфт[ои тозаи бостоншиносони советb дар Осиёи Миёна ро[и баъзе хулоса ва тахмин[ои ба [аrиrат наздиктарро низ мекушоянд.
Фикри [анeз дар [азораи III пеш аз милод сокини {индустон гардидани ориёи[о ва фарзияи ба он[о тааллуr доштани маданияти Хараппа тамоман асосе надорад. Наздикии бевоситаи забон[ои [индуориёb ва эронb, умуман ба оилаи забон[ои [индуаврупоb тааллуr доштани гурe[и забон[ои ориёb, маълумоти роxеъ ба алоrа[ои дуру дароз ва муттасили а[ли ин забон[о ва як rатор муло[иза[ои дигар [ама гуна тахмину гумон[ои хеле пештар, лоаrал дар аввал[ои [азораи II пеш аз милод ба {индустон маскан кардани тоифа[ои эрониро аз байн мебаранд[161]. Он чb оид ба маданияти Хараппа бошад, вай зодаи аср[ои ХХIV–ХХIII пеш аз милод (ё миёна[ои [азораи III пеш аз милод) аст. Uайр аз ин, чунон ки мадрак[ои илми бостоншиносb собит менамоянд, маданияти Хараппа дар заминаи тараrrиёти маданияти ма[аллии rадимтаре, ки дар нимаи аввал ва миёна[ои [азораи III пеш аз милод дар водии {инд ва но[ия[ои [амсояи он [укмфармо буд, ба вуxуд омадааст[162]. Худи [амин [ам далели он аст, ки офаринандагони маданияти Хараппа ба а[олии пешазориёии {индустон тааллуr доранд. Илова бар ин, аз рeи муло[изаи rонеъкунандаи як идда донишмандони имрeза, а[ли маданияти Хараппа ба забони гурe[и дравидb ё ба забони ба он наздик гуфтугe мекардаанд. Зо[и-ран, а[олии пешазориёии водии {инд ва наво[ии [амсояи он ба [амин гурe[ дохил мешудаанд. Ин иддаоро таъсири зиёди забони дравид[о ба забони ориёи[ои {индустон, ки падида[ои онро метавон дар «Ригведа» [ам мушо[ида намуд, инчунин як силсила далелу мадрак[ои дигар ба субут мерасонанд[163].
Дар ваrти [озира халr[ое, ки ба забон[ои гурe[и дравидb гап мезананд, асосан дар но[ия[ои xанубтари {индустон зиндагонb мекунанд. Дар вилоят[ое, ки дар самти uарби {инд воrеанд, дар сарзамини кунунии Покистон ва но[ия[ои [амсояи xануби Афuонистон [оло [ам rавми брагeи дравидизабон боrb мондааст[164]. Дар rарн[ои гузашта rавм[ои дравидизабони ин ма[ал[о хеле сершумор буданд, вале бо мурури замон тадриxан бо тоифаву халr[ои [индуориёb ва эронb омезиш ёфта, бо он[о як шуда рафтанд.
Бояд хотирнишон кард, ки ба аrидаи як гурe[и олимони советb, ки хат ва осори rадимаи маданияти Хараппаро бо кeмаки техникаи му[осиба та[rиr менамоянд, аз рeи натиxа[ои бадастомада rазоват кардан мумкин аст, ки забони ин навиштаxот ориёb набуда, балки ба забони дравидb наздик аст ва, э[тимол, ба [амин гурe[и забон (дар мар[ила[ои rадимтари он) тааллуr дошта бошад[165]. Ин rабил та[rиrот дар хориxа [ам ба амал оварда мешавад ва xолиб аст, ки ин му[аrrиrон низ роxеъ ба забони навиштаxоти маданияти Хараппа [амин як натиxаро мебароранд[166].
Дар айни [ол аrидаи аз ориёи[о баромадани тоифа[ои [индуориёb [ам rобили rабул набуда, маълумот ва мадрак[ои оид ба забон ва маданияти таrрибан миёна[ои [азораи II пеш аз милод, ки дар сарчашма[ои Осиёи Пеш мавxуданд, ба ин маънb далолат намекунанд.
Воrеан [ам дертар як rатор олимон далел[ои забонb ва таърихиеро, ки ба тасдиrи ин иддао оварда мешуданд, рад карда, дар навбати худ исбот намуданд, ки ориёи[ои Осиёи Пеш [еx го[ аxдоди тоифа[ои ориёии {индустон набуданд[167]. {амин тариrа, далел[ои археологb [ам, ки гeё дар аср[ои ХII–ХI пеш аз милод тоифа[ои [индуориёb аз Осиёи Пеш ва моварои Кавказ [аракат карда бошанд, беасос баромаданд[168].
Он чb оид ба назарияи бо ро[и Кавказ ба Эрон омадани ниёгони миди[о, форс[о ва дигар эрониёни uарбb бошад, пас ин нуrтаи назар [ам бо вуxуди то имрeз як rатор тарафдор доштанаш, асоснок дониста намешавад. Ба назари мо, дурусттараш ин аст, ки тоифа[ои эронb чи ба Эрон ва чи ба кишвар[ои дигар аз Осиёи Миёна рафтаанд. Вале аз э[тимол дур нест, ки он[о нафаrат бевосита аз Осиёи Миёна, балки ба воситаи Кавказ [ам гузашта бошанд[169]. Вале дар ин [олат бояд ба назар дошт, ки зо[иран но[ия[ои Европаи xануби шарrb, ки баъзе rабила[ои uарбиэронb аз он xо ба Эрон омадаанд, мебоист давоми бевоситаи ма[ал[ои эронинишини шарrb, аз xумла Осиёи Миёна бошанд. Чунин тахмин кардан [ам мумкин аст, ки ин гурe[и rабила[ои uарбиэронb, агар дар воrеъ, ба воситаи Кавказ гузашта бошанд, rаблан аз тарафи шарr ба но[ия[ои шимоли ба[ри Каспb омада, дар ин xо сукунат ихтиёр кардаанд[170]. Ин [амон ро[ест, ки баъдтар скиф[о ба воситаи он ба сeи uарб [аракат намуданд.
Лекин дар [ар сурат фикру аrидаеро, ки гeё тоифа[ои эронb ба Осиёи Миёна аз Эрон омада бошанд, [амчун фикру аrидаи тамоман нодуруст бояд аз эътибор соrит кард. Далел[ои тарафдорони ин аrида, албатта, ягон асосе надоранд[171]. Мадрак[ои воrеb ша[одат меди[анд, ки тоифа[ои эронb дар охири [азораи II ва ё дар [удуди [азораи II–I пеш аз милод ба Эрони uарбb [иxрат намуда, дар аср[ои аввали [азораи I пеш аз милод ба таври васеъ дар ин сарзамин па[н гардидаанд[172]. Аммо дар Осиёи Миёна, чунон ки мадрак[ои таърихию забонb ва археологb нишон меди[анд, тоифа[ои эронb ба [ар [ол аллакай дар нимаи дувуми [азораи II ва ибтидои [азораи I пеш аз милод сукунат доштанд.
Аксари халr[ои имрeзаи эронb: форс[о, афuон[о, курд[о, балуxи[о ва u. дар фалоти Эрон ва сарзамин[ои [амсояи шарrb ва uарбии он зиндагонb мекунанд. Вале дар [азораи II пеш аз милод дар Эрони uарбb халr[ое мезистанд, ки ба гурe[[ои дигари нажодb ва забонb (аломи[о, лубуби[о, кассит[о ва u.) тааллуr доштанд. Дар аср[ои аввали [азораи I пеш аз милод дар Эрони uарбb, ки [одисоти онзамонаи ин сарзамин дар осори хаттb тасвир ёфтаанд, ин гурe[[ои нажодb тадриxан мавrеи худро ба тоифа[ои эронb дода, баъдтар бо он[о омезиш пайдо карданд[173].
Дар замон[ои rадим ма[алли па[ншавии забон[о ва тоифа[ои эронb назар ба аср[ои миёна ва давраи нав хеле васеътар буд. Вай сарзамини па[новареро аз Европаи xануби шарrb то Туркистони шарrb ва аз назди Урал то xануби Эрон фаро мегирифт.
Сарчашма[ои Юнони Rадим аз шарr ба Европаи xануби шарrb, ба ма[ал[ои шимоли Кавказ ва ба[ри Сиё[ [аракат кардани як гурe[ rабила[ои эронизабонро ша[одат меди[анд. Ин[о скиф[ои дар аср[ои IХ–VIII пеш аз милод омада (ки баъдтар дар [удуди аср[ои VIII–VII пеш аз милод як rисми он[о ба воситаи Кавказ ба Осиёи Пеш гузаштаанд) ва [амчунин тоифа[ои сармату алом буданд. Аxдоди яке аз халr[ои кунунии эронинажод – осетин[о, ки [оло дар Кавказ зиндагb мекунанд, ма[з тоифа[ои сарматb буданд. Ин тоифа[о, бар тибrи ша[одати манбаъ[ои хаттb ва мадрак[ои археологb, то замони ба самти uарб [аракат кардани худ дар ма[ал[ои шимоли ба[ри Каспb, ба[ри Арал ва моварои Урал иrомат доштанд.
{амин тариrа, далел[ои таърихb ва археологb ба Европаи xануби шарrb аз но[ия[ои шарrтари Волга ва Урал [аракат кардани тоифа[ои эрониро тасдиr менамоянд. Зимнан тоифа[ои эронb дар ин но[ия[о rабл аз оuози [азораи I пеш аз милод сукунат доштаанд.
Тоифа[ои эронb, аз xумла, аxдоди а[ли забони хутану сакоb, ки ба тавассути матн[ои боrимонда шe[рат пайдо намудааст, ба Туркистони шарrb фаrат аз Осиёи Миёна ва ё но[ия[ои [амxавори Rазоrистон метавонистанд биёянд. Дар аср[ои III–II пеш аз милод rисмати му[ими хоки Туркистони шарrиро тоифа[ои эронb, аксаран сакои[о ишuол карда будаанд. Манбаъ[ои хаттии ондавраина роxеъ ба ин ма[ал[о ша[одат меди[анд, ки тоифа[ои номбурда дар ин xо то асри III пеш аз милод (бо [амро[ии дигар тоифаи [индуаврупоb– тахори[о) иrомат доштаанд ва сипас, аз [амин ваrт сар карда, ин сарзамин аз тарафи шимолу шарr мавриди истилои тоифа[ои турку муuул rарор гирифтааст.
Дар аср[ои VII–VI пеш аз милод, чунон ки тазаккур ёфт, сар то сари Осиёи Миёнаро комилан халrият[ои эронb – бохтари[о, хоразми[о, суuди[о, гурe[[ои сакоb ва uайра ишuол мекарданд. Дар асоси ин халrият[о ва, rабл аз [ама, бохтари[о ва суuди[о дар мар[ила[ои аввали асри миёна халrи тоxик ташаккул ёфт.
То [амин давра тоифа[ои зироаткори эронb кай[о дар ма[ал[ои муайян маскан гирифта, вилоят[ои [амноми худро, чунончи: бохтари[о Бохтарро, суuди[о Суuдро, хоразми[о Хоразмро, марuиёни[о Марuиёнро, ориёи[о Ориёро (ки rад-rади рeди {арb сарзамини кунунии Афuонистонро дар бар гирифта, марказаш {ирот буд), порти[о Портро, ки rисмати шимолии он дар хоки Туркманистони xанубb ва rисмати xанубиаш дар но[ия[ои сар[адии Эрон воrеъ гардида буд, ба вуxуд оварданд. Тараrrиёти rабила[ои бодиянишини эронй, аз xумла сакои[о, чунон ки материал[ои археологb гуво[b меди[анд, [амчунин ба давраи то асри VI пеш аз милоди таърихи Осиёи Миёна алоrаманд аст.
Матн[ои «Авесто», ки rадимтарин rисмат[ои он[о аср[ои аввалини [азораи I пеш аз милод дар Осиёи Миёна ба вуxуд омадаанд, хеле барваrттар аз аср[ои VII–VI пеш аз милод дар Осиёи Миёна иrомат доштани тоифа[ои эрониро тасдиr менамоянд. Дар ин осори rадима вилоят[ои онваrтаи Осиёи Миёна, инчунин баъзе но[ия[ои [ам[удуди он[о, аз xумла Суuд, Марuиён, Хоразм, Ориё ва uайра зикр ёфтаанд.
«Авесто» [амчунин хотиротеро аз кишвари нимафсонавии Аирйанам ваеxа[ («Фарохнои Ориёно»), ма[алли rадимаи сукунати тоифа[ои эронb (ё умуман ориёb) дар худ ма[фуз доштааст. Як идда донишмандон, аз rабили И.Маркварт, Э.Бенвенист, А.Кристенсен, С.П.Толстов ва дигарон ин кишвари нимафсонавиро Хоразм донистаанд[174]. Аммо дар ин xо на Хоразмро, ки дар «Авесто» бо номи худ зикр шудааст, балки сарзамини па[новари Осиёи Миёна ва вилоят[ои [ам[удуди шимолии онро дар назар доштан дурусттар ва ба [аrиrат наздиктар мебуд. Шарrшиноси маш[ури рус К.А.Инострансев дар ваrташ чунин муло[изаро ба миён гузошта буд ва [оло [ам баъзе олимони советb ин нуrтаи назарро тарафдорb менамоянд[175].
Маълумот ва мадрак[ои оид ба равобити муттасили забон[ои умуман ориёb (ва пас эронb) бо забон[ои фину угорb, ки дар илм xамъ оварда шудаанд, гуво[b меди[анд, ки ма[ал[ои иrомати тоифа[ои ориёb (ва пас эронb) масо[ати бузургеро дар шимол то минтаrаи бешазори байни Поволже ва Сибири uарбb, яъне то xой[ое, ки имкони алоrа бо фину угори[о мавxуд бошад, дар бар мегирифт. {амчунин ба робитаи аз давра[ои «тоориёb» боrимондаи тоифа[ои ориёb ва шева[ои он[о бо [индуаврупои[ои дигар ишорат мешавад. Аз ин чунин бармеояд, ки [удуди ма[ал[ои иrоматии тоифа[ои ориёb дар шимолу uарб то ба дашт[ои Европаи xануби шарrb мерасидааст.
Дар баробари ин тахмин кардан мумкин аст, ки тоифа[ои эронb ва ё ориёии пешина дар дашту са[ро[ои воrеъ дар [удуди шимоли шарrb ва шарrии Осиёи Миёна низ маскан доштаанд. Инро мадрак[ои оид ба а[олии ин ма[ал[о дар давра[ои баъдина (аз миёна[ои [азораи I пеш аз милод) ва маълумоти археологии роxеъ ба а[ди rадимтари ин xой[о низ тасдиr менамоянд. Тоифа[ои эронb дар Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимоли он дар аср[ои охири [азораи II ва оuози [азораи I пеш аз милод иrомат мекардаанд. Чунон ки дидем, ин иддао аз тафсири материал[ои сарчашма[ои хаттb [ам собит мегардад. Аз ин бармеояд, ки ёдгори[ои археологии онваrтаи ин ма[ал[о ба тоифа[ои эронb тааллуr дошта, ба маданияти доираи Андрон (ва ё яке аз намуд[ои маданияти Андронb, Тозабоuёб, Rайроrrум ва u.) мансубанд. Вале дар миёна[ои [азораи II ва аввал[ои [азораи I пеш аз милод маданияти аз рeи хусусият[ои археологb ва [амчунин аз рeи симои антропологии а[олии аврупоишакл [амгун ва [амранг дуртар ба тарафи шарr, аз xумла ба Туркистони шарrb, ки аз он xо ёдгори[ои сафолии навъи Андрониро пайдо кардаанд, низ па[н гардиданд. Баъдтар, дар [азораи I пеш аз милод дар ин но[ия[о, аз xумла дар Олтой ва Туркистони шарrb rабила[ои скифу сакоb маскан гирифтанд. Uайр аз ин, ба туфайли пайдо шудани навиштаxоти [азораи I милодb дар Туркистони шарrb ду забони ба [ам хеши мансуб ба гурe[и дигар кашф гардид, ки дар илм бо номи «тахорb» маш[ур буда, а[ли онро «тахори[о» меноманд.
Он[о дар давра[ои пешина [атман [удуди нисбатан васеътарро, ки rисмат[ои uарбиро [ам фаро мегирифт, ишuол менамуданд. Дар илм роxеъ ба пайдоиши тахори[о дар ин ма[ал[о фикру муло[иза[ои мухталиф мавxуданд[176]. Аммо му[имтараш ин аст, ки маълумот ва далел[ои забонb дар байни тахори[ои rадим ва тоифа[ои шарrиэронb вуxуд доштани робита[ои муайянеро нишон меди[анд.
Инак, чунин ба назар мерасад, ки rадимтарин ма[алли иrомат ва маркази асосии па[ншавии тоифа[ои эронb Осиёи Миёна ва но[ия[ои [ам[удуди шимоли он будаанд. Наздикb ва ягонагии пешгузаштагони тоифа[ои эронb ва [индуориёиро ба эътибор гирифта, тахмин кардан мумкин аст, ки аxдоди [индуориёи[о низ то ба {индустон кeчидани худ дар [амин ма[ал[о сукунат доштаанд. Мадрак[ои археологb ва хусусан материал[ои наве, ки аз [африёти Осиёи Миёна ба даст омадаанд, ин rазияро тасдиr менамоянд.
Чи навъе ки аз назар гузаронидем, дар Осиёи Миёна аз а[ди неолит сар карда, ду но[ияи аз [ам хеле фарrкунандаи хоxагию маданb ба вуxуд омадаанд. Дар rисмати xанубу uарб, дар Туркманистони xанубb маданияти зироаткорон ривоx ёфта, дар охири [азораи III ва аср[ои аввали [азораи II пеш аз милод ба авxи тараrrиёти худ расидааст. Ин маданият бо му[имтарин хусусият[ои худ бо маданият[ои Эрон ва но[ия[ои [ам[удуди xанубb rаробат дорад. Дар rисмати бештари Осиёи Миёна маданияте [укмфармост, ки бо маданият[ои дар но[ия[ои шимолb па[нгардида шабе[ ва [амранг аст. Uолибан а[олии ана [амин ма[ал[о ва, rабл аз [ама, rабила[ои са[ронишини асри биринxb ба ориёи[о ва эрони[о нисбат дода мешаванд.
Аrидаи дигаре [ам [аст, ки дар асоси он, чунон ки дар боло тазаккур ёфт, ориёи[о гeё [амон зироаткорони ма[ал[ои xануби uарби Осиёи Миёна мебошанд, ки асари мавxудияти он[о то охир[ои [азораи III пеш аз милод низ пайдост. Ин нуrтаи назар rисман аз он сар задааст, ки як ваrт[о чи тоифа[ои зироаткори xанубу uарби Осиёи Миёна ва чи rабила[ои са[ронишин [ама ориёb пиндошта мешуданд. Агар дар воrеъ [амин тавр мебуд, ин чунин маънb пайдо мекард, ки гурe[[ои мухталифи тоифа[ои ориёb дар шароити аз [ам тамоман фарrкунандаи иrтисодb ва маданb зистаанд, ки маълумот ва мадрак[ои мавxудаи (ва rисман дар боло тавзе[ёфтаи) таъриху забоншиносb оид ба ориёи[о ба ин комилан мухолиф аст[177]. Дар айни замон маълумоти роxеъ ба симои хоxагb ва иxтимоию мадании аxдоди ориёи[ои [индb ва эронb бо мадрак[ои маданияти мардуми са[ронишин ва чорводору зироаткори а[ди биринxb мувофиrати комил пайдо намуда, вале гумон аст, ки бо мадрак[ои маданияти зироаткорони xануби Туркманистон алоrае дошта бошанд[178].
Инро [ам ба назар гирифтан зарур аст, ки маданият[ои Туркманистони xанубb аз а[ди неолит то аввал[ои а[ди биринxb ба доираи маданият[ои зироатие, ки дар rисмат[ои xанубтар, дар Эрон ва но[ия[ои [амсоя – аз Осиёи Пеш то Афuонистону {индустон па[н гардидаанд, дохил мешаванд. Ин маданият[о аз xи[ат[ои хоxагию иrтисодb ва маданb бо якдигар наздик ва ё [амнавъанд. Илми бостоншиносb далел[ои зиёде xамъ овардааст, ки дар он замон[о, алалхусус дар охир[ои энеолит ва аввал[ои биринxb вуxуд доштани алоrаи наздики байни зироаткорони Туркманистон ва маданият[ои xанубии Эрон ва но[ия[ои [амсояро нишон меди[анд; роxеъ ба наздикии маданияти маънавии он[о низ далел[о мавxуданд; тахмин мекунанд, ки дар миёни а[олии Туркманистони xанубb ва вилоят[ои [амxавори Эрону Афuонистон ва мардуми му[оxири ин ма[ал[о муносибати хешутаборb [ам вуxуд доштааст[179].
Ба ин тариrа, [ам аз xи[ати умумияти симои хоxагию маданb ва [ам, э[тимол, аз xи[ати ирrу нажод зироаткорони xануби Туркманистони а[ди энеолит ва аввали биринxb бо а[олии Эрон, Афuонистон ва но[ия[ои [амсоя алоrаманд буданд. Аммо тоифа[ои ориёb, зо[иран, он ваrт[о дар ин кишвар[о буда наметавонистанд. Маълумот ва мадрак[ои аниrе [астанд, ки дар ин ваrт сокини ин сарзамин[о будани а[олии нажодан ва забонан дигарро собит менамоянд. Бар хилофи ин, маданият[ои дигар rисмати бузургтари Осиёи Миёна аз xи[ат[ои хоxагию иrтисодb ва маданb [амранг буда, бо маданият[ои наво[ии шимолb, яъне бо ма[ал[ое, ки аз рeи маълумоти таъриху забоншиносb тоифа[ои [индуэронb яrинан алоrаманд буданд, робитаи доимb доштанд. Инро [ам ба эътибор гирифтан лозим аст, ки дар аввал[ои а[ди биринxb алоrаи муайяни ниёгони ориёи[о бо rабила[ои [индуаврупоии Европа бояд [анeз вуxуд дошта бошанд.
Дар айни [ол маълумоти бостоншиносb оид ба а[олии маданияти са[роии а[ди биринxии Осиёи Миёна ва но[ия[ои шимолb бо он чb, ки мо аз рeи материал[ои муrоисавии таърихb ва забоншиносb медонем, комилан мутобиrанд. Дар байни тоифа[ои са[ронишини а[ди биринxb чорводорb хеле таракrb карда, он[о аз кор[ои зироат [ам ба хубb хабардор буданд. {амин «навъи хоxагидорb (чорводорию зироаткорb бо имтиёзи парвариши чорво [амчун аломати рифо[ ва сарват), чунон ки дида шуд, барои ориёи[о [ам хос буд. {ам тоифа[ои [индуэронb ва [ам тоифа[ои са[ронишини а[ди биринxb бештар ба асппарварb машuул мешуданд ва, аз [амин рe, асппарварb дар чорводории он[о мавrеи асосиро ишuол менамуд. Дараxаи тараrrиёти иxтимоии онваrтаи а[олии са[ронишин низ нисбатан баланд буд. Масалан, бостоншиносон дар асоси материал[ои rабристони он замон муrаррар намуданд, ки [анeз дар [амон ваrт[о а[олии са[ронишин зиндагонии хонаводагии падаршо[иро ба сар бурда, дар байни он[о нобаробарии молумулкb ва иxтимоb ба вуxуд омада будааст[180]. Айнан [амин xи[ат[о ба xамъияти ориёи[о низ хос аст. Дар боло аз хусуси дараxаи баланди тараrrиёти металлургияи тоифа[ои [индуэронb [анeз дар а[ди ориёb сухан рафта буд. Инро аз мадрак[ои археологии мансуб ба маданият[ои са[роии а[ди биринxb [ам метавон бори дигар мушо[ида намуд[181]. Чунончи, мадрак[ои аз [африёти Rайроrrум (воrеъ дар шимоли республика) бадастовардаи бостоншиносони Тоxикистон, ки ба таври васеъ ба ро[ гузошта шудани исте[соли ма[аллии маснуоти металлургиро нишон меди[анд, дар ин бобат хеле xолиби диrrатанд[182].
Маълумоти таъриху забоншиносие, ки дар давраи тараrrиёти ни[оят васеи металлургия ва истифодаи олоти фулузb [анeз [ам якxоя зистани аxдоди ориёи[ои [индb ва эрониро тасдиr менамоянд, [амчунин барои муайян кардани замони иrомати якxояи ниёгони тоифа[ои гуногуни [индуэронb а[амият доранд. Дар заминаи материал[ои археологии Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимолии он ин [олат асос меди[ад чунин тахмин кунем, ки аxдоди [индуориёи[о дар [удуди ватани rадимаи худ, [адди аrал, то аср[ои аввал ё худ, [атто то миёна[ои [азораи II пеш аз милод [амро[и ниёгони тоифа[ои эронb зиндагb ба сар бурдаанд. Оuози аз Осиёи Миёна ба тарафи xануб [аракат кардани тоифа[ои ориёb таrрибан ба [амин ваrт[о рост меояд.
Зироаткорони xануби Туркманистони асри энеолит ва аввал[ои а[ди би-ринxb, зо[иран, ориёb буда наметавонистанд. Маданият[ои ша[ристонb ва ша[рии Эрони шимоли шарrb ({исори III ва u.), Афuонистони xанубb (Мун-диuоки IV), водии {инд бо ёдгори[ои давраи Мо[енxо - Доро - Хараппа ва uайра бо [амон сабаб[о ва якчанд сабаб[ои дигар мисли маданияти xанубу uарби Осиёи Миёна, балки аз он [ам зиёдатар наметавонанд ориёb ма[суб ёбанд.
Бо вуxуди ин, илми бостоншиносb дар [амаи ин ма[ал[о рeй додани таuйироти xиддии таърихиро дар ча[оряки дувуми [азораи II пеш аз милод rайд менамояд. Марказ[ои пешина де[када ва ша[р[ои тамом бесо[иб ва беодам монда, ба харобазор табдил меёбанд. Дар бисёр xой[о ба куллb дигаргун шудани сафололот ва аз байн рафтани дастго[и rадимаи кулолb ба назар мерасад. Ин [олатро бештар бо па[ншавии rабила[ои нав ва, аз рeи баъзе пиндор[о, ма[з тоифа[ои аз Осиёи Миёна [аракаткарда ва нажодан ориёb (ё [индуаврупоb) вобаста менамоянд[183].
Дуруст аст, ки бо вуxуди имконпазирии чунин [аракат, [анeз мо далел[ои бевоситаи ба он ишоракунанда дар даст надорем. Метавон фарз кард, ки таuйироти номбурда мумкин аст бо сабаб[ои дохилb [ам рeй дода[184], барои вуруди тоифа[ои ориёb ба ин ма[ал[о заминаи мусоид фаро[ам оварда бошад.
{амон аrидаи хеле па[ншуда, ки гeё маданияти Хараппа дар натиxаи ба водии {инд сар даровардани тоифа[ои ориёb аз по афтода бошад, ба назар [атмb намерасад. Маълумоти мавxуда дигар шар[у тафсири аз ин [ам ба э[тимол наздиктарро, яъне пас аз чандин асри таназзули маданияти Хараппа ба водии {инд омадани тоифа[ои ориёиро ба миён мегузорад[185].
Вале rатъи назар аз ин мухолифат[о, [амон [олати воrеb, ки дар сарзамини Эрони шарrb, Туркманистони xанубb, Афuонистон ва {индустони uар-бb таuйироти номбурда дар таърихи маданият[ои хеле пештар равнаrдоштаи ин xой[о таrрибан то аср[ои ХVIII–ХVII пеш аз милод [анeз ба амал наомада буд[186], барои чунин тахмин кардан имкон меди[ад, ки то [амин ваrт [аракати пуравxи тоифа[ои ориёb ба ин ма[ал[о шурeъ нагардида буд.
Мадрак[ои аниrтаре, ки дар бораи кeчиши ин тоифа[о маълумоти нисбатан са[е[ меди[анд, барои миёна ва нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод мавxуданд. Материал[ои фаровон ва мухталифи ба он ваrт[о алоrаманд, ки дар натиxаи ковиш[ои бостоншиносон ба даст омадаанд, ин давраро [амчун давраи [аракати пурвусъати rабилавb дар тамоми сарзамини Осиёи Миёна тавсиф менамоянд. Тоифа[ои са[ронишин ба [удуди минтаrаи зироатии Туркманистони xанубb наздик мешаванд ва сипас, зо[иран, ба он дохил шуда, маскан[ои худро ба вуxуд меоваранд. {оло мадрак[ое мавxуданд, ки то [удуди во[а[ои rадимаи зироаткории xануби Туркманистон па[н гардидани а[олии са[ронишинро собит мекунанд, дар ин xой[о саuона[ои худи тоифа[ои са[ронишин, ки бештар ба но[ия[ои шимол хосанд, ёфт шудаанд[187].
Айнан дар [амон ваrт [аракати тоифа[ои ориёb ба xониби Афuонистон ва {индустон воrеъ мегардад. Дар ин бобат [африёти саuона[ои rадима дар Тоxикистони xанубb дар водии дарё[ои Rизилсу, Вахш ва Кофарни[он а[амияти махсусе дорад. Материал[ои ин [африёт ша[одат меди[анд, ки он[о ба а[олии аз xи[ати маданияти моддb ба тамаддуни Намозго[и VI ва бо хусусияти маросими дафн ба rабила[ои доираи са[ро хеле монанд тааллуr доранд. Симои антропологии со[ибони ин саuона[о ононро бо мардуми вилоят[ои xанубb – а[ли маданияти сафололоти наrшунигорин наздик менамояд. Пайдоиши ин тоифа[о [оло комилан муrаррар нагардидааст, дар ро[и муайян кардани усули пайдоиш ва маданияти он[о кeшиш[ои гуногун ба амал омада ва фикру муло[иза[ои мухталиф баён ёфтаанд. Му[аrrиrон дар асоси тадrиrи маросими дафн ва якчанд хусусияти саuона[о чунин фикреро пеш гузоштанд, ки ин саuона[о ба тоифа[ои ориёb алоrа дошта, дар ин xо амали дафн ва баъзе дигар русумоти хоси ориёи[ои ведb ва [амчунин тоифа[ои шарrиэронb инъикоси худро пайдо намудааст[188].
Бозёфт[ои бостонии Тоxикистони xанубb боз аз он сабаб [ам диrrати мутахассисонро бештар ба худ xалб менамоянд, ки бостоншиносони покистонию итолиёb дар вилояти Сват, воrеъ дар шимолу uарби Покистони кунунb, [амин гуна саuона[ои аз xи[ати сохт ва тариrи дафн ба он[о наздикро кашф карданд. Санаи як гурe[и rадимтари ин саuона[о таrрибан ба нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод рафта мерасад[189].
{амин тариrа, аз як тараф, барои [индуориёb [исоб кардани тоифа[ои асри энеолит ва аввал[ои а[ди биринxии Осиёи Миёна [еx як асосе нест, аммо, аз тарафи дигар, э[тимоли rавb меравад, ки [индуориёи[о ма[з тоифа[ои са[ронишини (ва дар rисмати шимолу uарби он[о воrеъгардидаи) Осиёи Миёнаи нима ва охири а[ди биринxb будаанд. Ба назари мо, фарзияи И. М. Дяконов оид ба протсесси па[ншавии забон[ои [индуэронb дар байни тоифа[ои зироаткори анавии Осиёи Миёна дар охирин мар[ила[ои тараrrиёти он[о, ки бо таъсири алоrа[ои гуногун ба са[ронишинон сурат гирифтааст, ба [аrиrат наздик менамояд. Дар xараёни ин алоrа[о умумият[ои нажодие, ки бо номи [индуэронb маш[уранд ва инчунин маданияти он[о ба вуxуд меоянд. Ин фарзия, ки онро дигар му[аrrиrон (масалан, Б.А.Литвинский) [ам таrвият додаанд, материал[ои бадастомадаи археологиро бе[тар аз [ама тавзе[ менамояд. Дар айни замон, ин фарзия як rатор xи[ат[ои суст ва ноrис [ам дорад. Фаrат xамъ оварда шудани далелу мадрак[ои нав ба [алли rатъb ва [амаxонибаи ин масъала имкон хо[ад дод.
Дар баробари ин, мадрак[ои зикршуда метавонанд ба [аракати тоифа[ои Осиёи Миёна дар миёна[о ва нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод ба тарафи xануб, аз xумла ба сарзамини {индустон ша[одат ди[анд.
Албатта, ба тарафи xануб па[н шудани тоифа[ои Осиёи Миёна баъдтар, [ангоми дар {индустон rарор гирифтани аxдоди [индуориёи[о [ам давом кардааст.
Бостоншиносон чунин мепиндоранд, ки дар офаридани маxмeи маданияти Туркманистони xанубb, ки дар давра[ои пас аз Намозго[и VI вуxуд дошт, тоифа[ои са[ронишини дар ин xой[о па[ншуда ва ё ин ма[ал[оро дар оuози давраи мазкур (яъне тахминан дар [удуди [азора[ои II ва I пеш аз милод ё худ дар ибтидои [азораи I пеш аз милод) «забткарда» роли калоне бозидаанд[190].
Дар шарrтари Осиёи Миёна, дар Помир [ам наrши ба самти xануб равонашавии тоифа[ое, ки аз байни а[олии са[ронишин баромада, зо[иран, ба ин xо бештар аз но[ия[ои Фарuона ва вилоят[ои [амсояи он омадаанд, мушо[ида мешавад. Аз ин насаб тоифа[о дар Помир [анeз дар а[ди биринxb, дар охир[ои [азораи II ва ибтидои [азораи I пеш аз милод пайдо шудаанд. Аз асри VII пеш аз милод дар асоси материал[ои археологии Помир роxеъ ба тоифа[ои гурe[и скифу сакоb сухани муайян гуфтан мумкин аст. Маълумоти археологb [амчунин то [удуди {индустон [аракат кардани он[оро ба таври мeътамад собит менамояд[191].
Ин хулоса[о бевосита ба маълумоти сарчашма[ои хаттb ва далел[ои таъ-рихию забоншиносb, rатъи назар аз мадрак[ои археологие, ки дар аср[ои VII-VI пеш аз милод ба наво[ии xануби Помир то наздики[ои [удуди {ин-дустон (rисман дар хоки он) ва ма[ал[ои шарrии Афuонистон рафта xойгир шудани тоифа[ои эронии мансуб ба гурe[[ои сакоb ва ё ба он[о наздик, аз он xумла, зо[иран, аxдоди афuон[о ва мунxон[ои имрeзаро нишон меди[анд, тасдиr мегарданд[192].
{еx xои шуб[а нест, ки ин тоифа[ои гурe[и шарrиэронb аз шимол, аз сарзамини Осиёи Миёна баромада, ба сeи кишвар[ои xануб [аракат кардаанд.
Инак, чунон ки дидем, [ам маълумоти археологb ва [ам далел[ои таърихию забоншиносb аз Осиёи Миёна ба тараф[ои xануб, ба {индустон, Афuонистон ва зо[иран, ба Эрон нуфуз кардани гурe[[ои мухталифи ориёb (аввал[о аксаран [индуориёb, баъдтар эронb)-ро исбот менамоянд.
{амаи ин бори дигар тасдиr мекунад, ки Осиёи Миёна бо но[ия[ои [амxавори худ rадимтарин ма[алли иrомати тоифа[ои [индуэронb ва маркази асосии па[ншавии он[о будааст. {амон тоифа[ои эроние, ки дар Осиёи Миёна мондаанд, ниёгони а[олии аслии Осиёи Миёна аз оuози а[ди таърих то аввал[ои асри миёна [исоб меёбанд.
Баъд[о бар асоси халrият[ои шарrиэронии Осиёи Миёна, пеш аз [ама, бохтари[о, суuдиён ва ба дараxаи камтар дигар xузъ[ои таркибии нажодb, халrи тоxик ба вуxуд омад.
Боби дувум
ТОИФА{ОИ ШАРRИЭРОНИИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ОUОЗИ ПАЙДОИШИ XАМЪИЯТИ СИНФИИ ИБТИДОB
(АСРИ IХ - МИЁНА{ОИ АСРИ VI ПЕШ АЗ МИЛОД)
Все темы данного раздела:
ДУШАНБЕ
НАШРИЁТИ «ДОНИШ»
2008
САРЧАШМАИ ХУДШИНОСИИ МИЛЛB
Агар кас гузаштаи аxдоди худро надонад, инсони комил нест!
Ин хитобаи сода, вале дар айни замон xиддии бузургони илму адаби мо аз rаъри аср[о ба гeш мерасад ва [ушдор меди[
МУRАДДИМА
Халrи тоxик ба итти[оди бузурги миллат[ои сотсиалистb, ки Иттифоrи Республика[ои Советии Сотсиалистиро ташкил додаанд, дохил мешавад. Вай [амро[и бародари калони худ – халrи кабири
Осори палеолити поин
Замони пайдоиши нахустин одамонро дар сарзамини Осиёи Миёна ба таври яrин муайян кардан хеле душвор аст, зеро осори аз [ама rадимаи [аёти он[о боrb намондааст. Ба гумони баъзе олимон, гeё Осиёи Миё
Осори палеолити миёна
Дар Осиёи Миёна аз мар[илаи баъди [аёти башари аввалия – палеолити миёна ёдгори[ои фаровон боrb мондааст. Ин замони нашъунамои маданияти мусте, замони мавxудияти неандертал[о буд, ки дар [удуди пал
Осори палеолити боло
Тахминан 40–35 [азор сол пеш ташаккули навъи имрeзаи башар Homo sapiens сурат мегирад.
Дар ин давра асбобу олоти сангb босуръат такмил меёбад. Ба ивази се-чор намуди асосии олат[ои замони
Тавсифи xамъияти палеолит
Мо дар асоси материал[ои археологb инкишофи тадриxии rувва[ои исте[солкунандаи xамъияти давраи палеолити Осиёи Миёнаро мавриди тадrиr rарор додем. Аммо масъалаи такомули тадриxии иxтимоии ин xамъия
МЕЗОЛИТ ВА НЕОЛИТ
Замони мезолит ва неолитро одатан ба 10–15 [азор сол тахмин мекунанд. Лекин давоми ин давраи [аёти инсонb дар [ар ма[ал [ар хел будааст. Дар асоси маълумот ва мадрак[ои мавxудаи археологb ба чунин
Осори мезолит
Осори давраи мезолит хусусан дар ма[ал[ои со[или Каспb ба таври муфассал тадrиr шудааст. Намунаи барxастаи он бозёфти диrrатангези А.П.Окладников - uори Xабал мебошад. Маълумот ва мадрак[ои аз ин x
Осори неолит
Тахминан 9–7 [азор сол rабл аз ин асри нави санг оuоз ёфтааст.
Дар Осиёи Миёна се умумияти мадании таърихиро, ки аз якдигар бо шароити зиндагb ва осори худ фарr мекунанд, метавон аёнан муш
Rадимтарин тасвир[ои рeи санг
Тасвир[ои рeи санг, ки барои дарк намудани тафаккури башари rадим ва тасаввуроти нисбат ба му[ит пайдокардаи e кeмак мерасонанд, мавриди таваxxe[и му[аrrиrони таърихи бостон rарор гирифтаанд.
Гузариш ба сохти rавмии падарb
Асри биринxb му[имтарин давраи таърихи инсоният мебошад. Дар ин давра чи дар тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда ва чи дар сохти иxтимоии xамъият таuйироти xиддb ба вуreъ меояд: истихроx ва гудозиш
Rувва[ои исте[солкунанда
Бо мурури аср[о олоти исте[солот беш аз пеш такмил ёфта, техника тараrrb намуд. Яке аз равия[ои ин тараrrиёт ба пайдоиши фулузгудозb оварда расонид. Илм дар ихтиёри худ мадрак[ои аниr ва даrиrи ба
Вилоят[ои таърихию мадании Осиёи Миёна
Сайри тараrrиёти таърихии а[ди биринxb дар rисмат[ои мухталифи Осиёи Миёна яксон набуд. Дар ин бобат ду вилояти калонро метавон зикр кард: 1) xанубу uарбb (xануби Туркманистон); 2) шимолу шарrb (rи
Сохти xамъиятb
Масъалаи сохти xамъиятии а[ди биринxb мавриди ба[су мунозира[ои бени[ояти мутахассисон rарор гирифтааст. Роxеъ ба ин масъала бисёр аrида ва фарзия[ои ба [ам мухолиф мавxуданд.
Бештар муло[
Умумияти [индуэронb. Ориёи[о
Протсесс[ои этникие, ки дар Осиёи Миёнаи а[ди биринxb ба амал меомаданд, [ам барои тараrrиёти ояндаи худи ин сарзамин ва [ам барои таърихи як rатор кишвар[ои [амсоя, ки аз {индустон то Аврупои xану
Металлургияи о[ан
Материал[ои археологb бо rиёси баъзе мадрак[ои забонb ва [амчунин сарчашма[ои хаттии rадим, ки ба давра[ои баъдтар тааллуr доранд, манзараи [аёти xамъиятии Осиёи Миёнаи охири [азораи II – ибтидои [
Маскан[о
Ёдгори[ои асри аввали о[ан дар Осиёи Миёна назар ба ёдгори[ои пешини аср[ои санг ва биринxb ни[оятдараxа кам кашф ва та[rиr гардидаанд.
Дар xануби Туркманистон баъзе маскан[ои rадима, ки [
Авесто» [амчун сарчашмаи таърихb
«Авесто», ки аз маxмeи матн[ои пайравони оини зардуштb иборат аст, му[имтарин маъхази оид ба таърихи rадимтарини Осиёи Миёна мебошад. {оло uайр аз теъдоди андаке дар Эрон, зиёда аз 100 [азор зардуш
Масъалаи ташаккули rадимтарин давлат[о
Та[лили вазъи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна нишон меди[ад, ки мамлакат дар мар[илаи гузариш ба xамъияти синфb буд. Комилан табиист, ки дар баъзе аз но[ия[ои мутараrrии Осиёи Миёна аввалин давлат[о
Зардуштия
Дар боло ишора кардем, ки «Авесто» – маxмeи аносири аxноси мухталиф ва дар замони гуногун ба вуxуд омадааст. Кай[ост, ки му[аrrиrон доир ба таxзияи ин аносир ва муайян намудани xанба[ои rадимтарини
Ба вуxуд омадани давлати {ахоманиши[о
Пайдоиши нахустин падида[ои давлат дар Эрон ба аср[ои IХ-VII пеш аз милод тааллуr дорад[188]. Дар ин аср[о аксари но[ия[ои Эрони uарбb ба [айъати давлат[ои Ошур ва Урарту дохил мешуд (вилоят[ое, ки
Футу[оти Куруши II дар Осиёи Миёна
Натиxа[ои давраи аввали фаъолияти Куруши II ин буд, ки давлати {ахоманишb ба иrтидори бузурге со[иб гардид, нуфуси мамлакат ва манбаъ[ои моддии он афзуд. {амаи ин барои амалb гардидани ният[ои Куру
Шeриши зидди Хахоманиши[о дар а[ди Дорои I
Uалабаи бодиянишинони Осиёи Миёна бар Куруши II дар [алли таrдири давлати {ахоманишb роли калоне бозид. Аз як тараф, бунёдгузори тавонои давлати {ахоманишb кушта шуд, аз тарафи дигар, писар ва вали
Осиёи Миёна дар [айъати давлати {ахоманишb
Мувофиrи маълумоти сарчашма[о, rисмати му[ими Осиёи Миёна дар [айъати давлати {ахоманишb rарор гирифта буд. Дар навиштаxоти Тахти Xамшед rайд шудааст, ки давлати {ахоманишb аз сарзамини «сакои[ои п
Сохти иxтимоию иrтисодb, маданият ва дини Суuд, Хоразм ва Бохтар дар аср[ои VI–IV пеш аз милод
Сохти xамъиятии халr[ои шарrиэронии Осиёи Миёна дар давраи [укмро-нии сулолаи [ахоманиши[о, чунон ки аз тадrиrи тамоми сарчашма[ои мавxуда маълум мегардад, аз сохти xамъиятии эрониёни uарбb мо[ията
ОСИЁИ МИЁНА ВА ЭРОН ДАР А{ДИ САЛТАНАТИ {АХОМАНИШИ{О
Давлати бузурги [ахоманишb, ки яке аз пуриrтидортарин империя[ои xа[они а[ди rадим [исоб меёфт, мавxудияти худро беш аз 200 сол ниго[ дошта, дар таърихи Шарrи бостонb мавrеи ба назар намоёне ишuол
Тараrrии Маrдуния
Дар а[ди салтанати Файлаrуси II (359–336 пеш аз милод) иrтидори Маrдуния афзуда, марказиятнокb ва итти[оди он устувор мегардад, ки дар ин бобат бар[ам додани майл[ои xудоихо[ии аъёну ашрофи маrдунb
Шикасти давлати {ахоманишb
Искандар ба тавассути хабар[ое, ки аз Форс мерасид, аз вазъияти ноустувори давлати {ахоманишb ба хубb ого[ гардида буд.[231]
Подшо[и [ахоманишb Ардашери II Мнемон 115 писар дошт. Пас аз фа
Му[ориба[о дар дамга[и Осиёи Миёна
Дар сарчашма[ои хаттb роxеъ ба чораxeи[ои Бесс баъзе маълумот мавxуд аст. Аввалан, e кeшиш кард, ки xи[ати rонунии [окимияти худро таъмин намояд. Зу[уроти чунин кeшиш[ои Бессро дар ахбори Диодор (Х
Rувва[ои [арбb ва [унари xангии халr[ои Осиёи Миёна
Халr[ои Осиёи Миёна бо кадомин rувва[о муrобили Искандари Маrдунb муrовимат карданд? Бояд rайд кард, ки камбудии асосии rувва[ои мудофиавии Осиёи Миёна марказият надоштани он[о буд. Дар даврае, ки
Амалиёт[ои [арбb дар Мовароунна[р
Арриан (III, 28, 9-10) воrеаро ба rарори зайл наrл мекунад: «Ваrте ки ба Бесс наздик расидани Искандарро хабар доданд, e аз дарёи Окс (Амударё– Б.U.) убур намуд: кишти[оеро, ки он[о аз дарё гузашта
Шeриши сол[ои 329–327 пеш аз милод
Ба муборизаи ба[ри истиrлолияти Суuд ва Бохтар сипа[солори ма[аллb Спитаман, ки яке аз симо[ои хеле барxаста дар таърихи аxдоди rадими халrи тоxик буд, сарварb мекард. Дар соли 329 Спитаман бо rувв
Инrирози империяи Искандари Маrдунb ва оrибати футу[оти маrдуни[о
Искандар Бобулро пойтахти давлати нави худ rарор дод ва асосан [амон усули мамлакатдории давраи {ахоманиши[оро нига[ дошта, бо тамоми [астиаш барои ба даст овардани ягонагии давлат саъй намуд. Аз с
ОСИЁИ МИЁНА ДАР {АЙЪАТИ ДАВЛАТИ СЕЛЕВКИЁН
Яке аз сарлашкарони Искандари Маrдунb - Селевк соли 312 пеш аз милод дар Бобулистон ба сифати сатрап мавrеъ ёфт. Минбаъд дар муддати нe[ сол вай тадриxан [укми худро ба Uарбу Шарr, аз xумла, ба Эро
Пайдоиш ва таърихи давра[ои аввали Порт ва Юнону Бохтар
Дар айни муборизаи байни ду бародарон (Селевки II ва Антиохи Гиеракс) барои со[иб шудан ба тахт аз давлати Селевкиён порт[о xудо шуданд, ки ба он[о Андрагор ном юноние сардорb мекард. Мувофиrи риво
Муборизаи зидди истилокории Селевкиён
Сипас, ахбори маъхаз[о моро ба да[сола[ои охири асри III пеш аз милод меоварад. Дар ин мобайн Порт давлати муrтадир гардид. Барои муста[кам кардани [окимияти худ Ашкониён баробари rувваи яроr, инчу
Равнаrи давлати Юнону Бохтар
Масо[ати давлати Юнону Бохтарро писари Евтидем Деметрий аз [исоби хоки {индустон вусъат дод. Юстин (ХII, 6,4) Деметрийро «шо[и [индувон» меномад. Страбон (ХI, II, I) мегeяд, ки {индустонро Деметрий
Давлати Юнону Бохтар
Ни[оят кам будани маъхаз[ои таърихb имкон намеди[ад, ки сохти давлатb ва xамъиятии Юнону Бохтар муфассал тавсиф карда шавад. Дар а[ди [окимони тавонотар давлат ба андозае со[иби марказият буд ва да
Давлати Порт
Агар бо сана[ои ин фасл ма[дуд нашавем ва материал[ои давраи сонитарро ба назар гирем, маълумот дар бораи сохти дохилии давлати Порт нисбат ба Юнону Бохтар бештар аст. Баъзе маълумот[ои муаллифони
Дигар но[ия[ои Осиёи Миёна
Яке аз му[имтарин но[ия[ои зироатии Осиёи Миёна – Фарuона мувофиrи маълумоти маъхаз[ои охири асри II пеш аз милод дар давраи пешина ва дар давраи Юнону Бохтар со[иби иrтисодиёти мутараrrие буд. Рос
Кeчманчиён ва Порт
Соли 138/7 ба тахти Порт Фар[оди II нишаст. Худи Фар[од [анeз хурд буд ва давлатро модараш идора мекард. Амнияти мамлакат талаб мекард, ки подшо[ дар шарr бошад. Вале кор якбора ранги дигар гирифт
Масъалаи пайдоиши йуxи[о
Xараёни воrеа дар Юнону Бохтар тамоман дигар буд. Барои фа[мидани он ва фа[мидани вазъияти умумии Осиёи Миёна ба воrеа[ое муроxиат кардан даркор, ки дар шимолу шарrи хоки Осиёи Миёна ба вуreъ омада
Страбон Помпей Трог
Аси[о Аси[о
Пасиан[о (асиан[о) Асиан[о
Та[ори[о Тахори[о
Сакараул[о (=сакараук[о) Сараук[о (=сакарук[о)
Акнун ба маъхаз[ои хитоb муроxиат мекунем. Дар он[о усуни
Амлаи rатъb ба Юнону Бохтар
Соли 206 пеш аз милод, да[[о сол rабл аз он, ки йуxи[о ба хоки Осиёи Миёна дохил шуданд, дар сар[ад[ои давлатии Юнону Бохтар аллакай урду[ои сершумори кeчманчиён меистоданд. Таназзули минбаъдаи дав
Бохтар ва Суuд
Аз тарафи йуxи[о истило шудани Бохтар боиси минбаъд пароканда ва uайримутамарказ шудани он гардид. Ваrт[ои аввал дар [ар як ша[р ва ма[ал[ои атрофи он [оким менишаст. Ин тарзи идора аз замон[ои дав
Давлати rадимии Фарuона – Даван
Дар маъхаз[ои хитоии аср[ои II–I пеш аз милод Даван ном як кишвари васеи пурсарвати серодам тасвир шудааст. Аксарияти куллии му[аrrиrон – [ам рус[о ва [ам хориxиён Даванро дар Фарuона xой меди[анд.
Халr[о ва но[ия[ои шимолb
Яке аз халr[ое, ки дар мушкилb дастгири фарuонаги[о шуд, канuуй[о буданд (талаффузи rадимиаш khan-kiah). Дар сарчашма[о Канuуй муфассал тасвир шудааст. Аз як тараф Канuуй бо Даван, яъне Фарuона, [а
Порт. Uалабаи Порт бар Рим
Иrтидори Порт дар а[ди Ме[рдоди II ни[оят афзуд. Баъд аз сари вай (соли 88/7 пеш аз милод) кори Порт аввал омад накард. Дар [амин ваrт Рим дар шарr сиёсати ни[оят таxовузкорона мебурд. {ар ду тараф
Давраи аввали давлати Кушон
Дар Осиёи Миёна ва инчунин дар но[ия[ои xануби он – то худи хоки шимолу uарби Покистон бисёр ваrт танга[ое ёфт мешаванд, ки дар он[о аз миён боло сурати марде тасвир шудаасту он мард дар сар пешона
Масъалаи хронологияи Кушон
Масъалаи хронологияи Кушон, ки олимон сад сол боз бо xeшу хурeш му[окима мекунанд, [оло [ам масъалаи дандоншикан аст. Ба назари аввал кор осон менамояд – катиба[оеро, ки дар {индустону Покистон ёфт
Забти сарзамин[о
«{окими Гуйшуан Киотсзюкю» (ба rавли П.Пелйо, ин ном дар rадим K’iəudz ‘iəu kiəp талаффуз карда мешудааст), ки дар маъхаз[ои Хитой зикр шудааст, [амон Куджула Кадфиз мебошад, ки дар
Исло[оти пулии Кадфизи II
Кадфизи II дар сиёсати пул исло[оте ба амал оварда, танга[ои тиллоро ба муомилот андохт. Одатан, чунин аrида маъмул буд, ки вазни танга[ои тиллоии Кадфизи II дар асоси меъёри вазни танга[ои римb –
Канишка ва равнаrи давлати Кушон
Маш[уртарин шо[и Кушон - Канишка мебошад. Та[лили номи вай дар илм боиси мубо[исаву мунозираи дурударозе гардид. Г.Бейли из[ори андеша кард, ки rисми аввали ин ном аз калимаи «kan» («хурд, xавон»)
Таназзули давлати Кушон. Кушониён ва Сосониён
Мувофиrи катиба[ои [индb баъди Канишка ба тахт Васишка нишаст, вале тангае бо номи e нест, танга[ое [астанд, ки дар онњо Хоэрко (аслан Хоэшко, зеро дар хатти бохтарb овози «ш» бо «р» ифода мешуд) з
Бохтари шимолb
Ба туфайли тадrиrот[ои муфассалу мунтазами археологии территорияи Осиёи Миёна, Афuонистон ва шимоли {индустон имкон шуд, ки масъалаи як навъ тамаддуни ша[рb будани империяи Кушонро пеш гузорем. Баu
Суuд, Фарuона, Чоч, Хоразм
Ша[ру манзил[ои давраи Кушониёни Суuд, Фарuона, Чоч нисбат ба ша[ру манзил[ои давраи Кушониёни Бохтари шимолb хеле камтар тадrиr шудаанд.
Калонтарин ша[ри он давра Самарrанд буд. Дар Суuд
Хоxагии rишлоr. Обёрb
Тадrиrи муфассали археологии майдон[ои фарох нишон меди[ад, ки дар он давра тамоми но[ия[ои асосии Осиёи Миёна барои зироат истифода мешуданд. Дар води[о бо киштукор (асосан киштукори обb) ва чорво
Бинокорb ва [унармандb
{ангоми [африёти археологb чунин намуд[ои иморату иншоот ёфт шуданд: 1) rаср[о, 2) маъбад[о, 3) бино[ои истиrоматb, 4) корхона[о, 5) анбор[о, 6) rалъа[о, 7) иншооти обёрb ва u. Аксари ин иморату ин
Савдои дохилb ва хориxb
Ба давраи Кушониён системаи мутараrrии пулb, ни[оят гуногун будани rимати танга[о ва хеле зиёд будани шумораи он[о хос мебошад. {амаи ин далолат мекунад, ки дар мамлакат исте[соли мол ва гардиши он
Осори хаттb
Дар давраи Кушониён дар со[аи маданияти маънавии халr[ои Осиёи Миёна дигаргуни[ои xиддb рeй доданд. Ин давраи пури [одиса[ои ни[оят мураккабу аксаран мухталиф, давраи ба [ам омехтани тамоилу [одиса
Аrоиди маз[абb
Аrоиди маз[абии давраи Кушониён ни[оят печдарпеч ва муракккаб аст. Rисми асосии а[олии Осиёи Миёна мисли пештара зардуштияро мепарастид. Масалан, суuди[о бино бар номи он[о (зиёда аз 20), ки дар «М
ИСТОРИОГРАФИЯИ МАСЪАЛА{ОИ ФОРМАТСИЯИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДИИ UУЛОМДОРИИ ОСИЁИ МИЁНАИ RАДИМ
Нотавонии илми буржуазb, алалхусус [ангоми чун як чизи том омeхтани таърихи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна ва Шарr маълум шуд. Муаррихони буржуазb барои шар[у тафсири ин масъала[о усулеро пеш гириф
Таrсимоти иxтимоb ва молумулкb
Аллакай дар охири [азораи III ва аввали [азораи II пеш аз милод дар Туркманистони xанубb таrсимоти молумулкb равшан ба назар мерасад. Дар Теппа[исор ном осори эронb, ки ба [амин давра[о тааллуr дор
Таркиби xамъияти Осиёи Миёна дар охири [азораи I пеш аз милод ва ибтидои [азораи I милодb
Дар танга[ои Юнону Бохтар ва давра[ои баъдтар ва инчунин дар танга[ои Кушониён чунин унвони юнонb ё худ шарrиэронии сардори давлат сабт гардидаанд – «волb», «шо[», «ша[аншо[». Дар як мe[ри [индb ба
Давлати Сосониён
Дар ибтидои асри III милодb дар натиxаи xанг[ои дурударози пурта[лукаи зидди рими[о ва низову хархаша[ои дохилb давлати Порт завол ёфт. Зиддияти синфии байни ашрофу uуломдор ва а[ли xамоату uуломон
Кидориён
Мадраки асосb роxеъ ба Кидориён дар ахбори маъхаз[ои зерин [астанд. Дар солномаи Бэй-ши ривоят мешавад, ки [окими йуxи[о аз [амлаи жож[о хавф бурда, дарбори худро ба ша[ри Боло кeчонд. «Пас аз ин п
Хиёниён
Соли 346/47 шо[и Сосониён Шопури II дар сар[ади шарrии давлати худ меистод, зеро ба он xо, ба rавли Аммиан Марселлин (16, 9, 4), «хиёниёну авсан[о», ки худ «еусан» мегуфтаанд, [уxум карданb будаанд
Айтолиён
Инак, дар ахбори муаррихи арман, ки ба соли 450 нисбат дорад, «кишвари [айтолиён» номбар шудааст. Егише Вардапет хабар меди[ад, ки сол[ои 453–454 Яздгурди II боз ба шо[и Кушониён дарафтоданb шуд, в
Масъалаи пайдоиши хиёниён ва [айтолиён
Нависандаи суриёнии аввали асри VI Яшу Стилат менависад, ки: «хиёниён, ки худ гунн [астанд».[594] Вале ин даъворо бечунучаро rабул кардан лозим не. Дар назари муаллифони онзамонаи uарб тамоми кeчма
Xамъияти [айтолиён
Прокопий Кесарский дар бораи «гунн[ои сафед» – [айтолиён гап зада, навишта буд, ки он[о «аз rадим» муrимb мебошанд, «ба як подшо[ итоат мекунанд» ва «давлати rонунb» доранд. Менандр аз номи [айъати
Не[зати Маздак
Дар [удуди аср[ои V–VI дар Эрони Кайrубодшо[ (сол[ои 488–531) бар зидди муносибат[ои феодалb, ки нав ташаккул меёфт, баромад[ои тавонои оммаи халr ба вуreъ омад.[655] Ба ин не[зат шахсе сардорb мек
Хоrонии турк ва нуфузи [окимияти он дар Осиёи Миёна
Дар асри VI хеле дур аз [удуди Осиёи Миёна дар Олтой зери унвони «Хоrонии турк» (сол[ои 551-744) итти[оди давлатие пайдо шуд, ки дар таърихи Осиёи Миёна роли му[им бозид. Турк[о дар сарчашма[о бо н
Турк[о ва {айтолиён
{анeз ваrте ки турк[о ба Осиёи Миёна сар медароварданд, бояд ба {айтолиён дучор меомаданд. Ваrте Хоrонии турк ба нияти тасхири Осиёи Миёна афтод, задухeрд ногузир гардид.
Вазъияти {айтолиё
Низои турк[о ва Сосониён. Иrтисодиёт ва сиёсат
{амин ки давлати {айтолиён бар[ам дода шуд, байни собиr иттифоrчиён низоъ хест. Дере нагузашта алангаи низоъ боло меравад ва акнун сабаб на манмани[ои сиёсии тарафайн, балки зиддияти манфиат[ои иrт
Муносибати хоrони турк ва [окимони ма[аллb. Синтези Осиёи Миёнаву турк
Аввал[о сиёсати турк[о, ки Осиёи Миёнаро ишuол карда буданд, аз сиёсати {айтолиён фарrи казоb надошт,[693] яъне он[о ба [окимони ма[аллb андоз муrаррар карданд, сулола[ои пештара боrb монданд ва rо
Не[зати Абрeй
А[воли а[ли ме[нат ни[оят вазнин буд.[702] Ба ин муносибат маълумоти не[зати Абрeй ни[оят му[им аст. Ин маълумот аз як боби асари Абдурра[мон Му[аммади Нишопурb (асри ХI) – «Хазината-л-улум» («Хази
Маълумоти сарчашма[о дар бораи вазъияти Тахористон дар асри VI – ибтидои асри VIII
Номи «Тахористон» бори аввал дар як асари тарxумавии соли 383 зикр мешавад.[707] Маъхаз[ои хитоb ин мамлакатро «Тухоло» (Т'оu-hо-1о, Тоu-hо-1-о ё Тоu-hои-1о)[708] номидаанд.
Тахористон но[
Таърихи сиёсb
Мо дар боло наrл карда будем, ки дар а[ди Туншаху (вафоташ соли 630) хоrонии uарбии турк Тахористонро забт намуд. Сюан-сзан, ки андаке баъди ин воrеа[о ба ин xой[о омадааст, волии турк[оро дид.[733
Обёрb. Хоxагии rишлоr
Аз афти кор, аксарияти мардуми Тахористон машuули зироат буд. Дар ривояти Сон Юн (ниг. ба боло) ба вуxуди обёрb ишорате [аст. Албатта, дар водb шабакаи мукаммали обёрb буд: дар но[ия[ои баландтар л
Унармандb ва тиxорат
Дар Тахористон конковb хеле ривоx дошт. Аз рeи хабари сайё[он ва маълумоти содироти ин ё он мол[756] мо медонем, ки дар ин сарзамин санг[ои rиматба[о ва аз афти кор, пеш аз [ама, лаъли маш[ури Бада
Бинокорb. Меъморb
Дар Тахористон бисёр ша[р[о, rаср[ои де[rонон ва ибодатго[[о [африёт шудаанд. {африёте, ки дар Тирмиз шуд (сол[ои 1936–1938 зери ра[барии М. Е. Массон), маълумоти аниrи равшан надод, ки дар он давр
Санъати тасвирb
Санъати рассомb дар Балаликтеппа, Аxинатеппа ва Rалъаи Кофарни[он махсусан муфассал инъикос шудааст. Дар яке аз хона[ои чоркунxаи Балаликтеппа дар сат[и девори кабудранги сиё[ча як силсила расм[о к
Айкалтарошb, кандакории чeб ва дигар намуд[ои санъат
Баъзе асар[ои санъати [айкалтарошb дар осори гуногун дучор мешаванд. Дар Аxинатеппа як силсила муxассама[ои буддоb ба даст омад. Тамоми [айкал[ои буддоb аз лой буда, аз дарун rафасаи чeбин надоранд
Тавсифоти умумb
Номи «Суuд» дар маъхаз[ои гуногунзабон дар муддати мадид дучор мешавад.[802] Му[аrrиrи маш[ур В. Томашек тахмине пеш ни[од, ки калимаи «суuд» аз калимаи умумиэроние бармеояду маънояш «рахшидан», «д
Сюан-сзан ва Хой Чао дар бораи Суuд
Сюан-сзан ба Суuд соли 629 омад. Вай менависад, ки Самокиён ё Самосзан (Самарrанд) – мулкест, ки аз шарr ба uарб тeл кашидааст. Андозаи пойтахти кишвар баробари Тирмиз будааст. Мулки Самокиён аз чо
Таърихи сиёсb
Ал[ол мадракоти кофb нест, ки таърихи сиёсии Суuд, алалхусус, таърихи сиёсии мулк[ои он тартиб дода шавад. Маъхаз[о фаrат маълумот[ои берабти ало[ида-ало[ида меди[анд.
Дар ибтидои асри VII
Обёрb. Хоxагии rишлоr
Се канали асосии обёрb, ки замин[ои xануби Самарrандро шодоб мекард, дар аср[ои миёна аз Вараuсар («Сари дарuот») ном ма[алле ([озир номи ин ма[ал «Работи Хоxа») сар мешуд. В.В.Бартолд rайд карда б
Унармандb ва тиxорат
Кe[[ои атрофи Суuд пур аз маъданиёт аст. Мувофиrи маъхаз[ои хаттb, баъзеи он[о истихроx карда мешуд. Масалан, маълумоти аниr [аст, ки тилло ва навшодир истихроx мешуд.[851] Тилло на фаrат истихроx
Мустамликадории Суuдиён
Мустамликадории суuдиён дар ин давра, аз як тараф, ба [аёти тиxоратию иrтисодb ва, аз дигар тараф, ба протсесс[ои умумии иxтимоию иrтисодb ва сиёсb вобаста буд, ки дар дохили худи xамъияти суuдиён
Кашфи Rалъаи кe[и Муu ва [африёти Панxакенти rадим
Дар тадrиrи давра[ои аввали таърихи асримиёнагии Суuд кашфиёту тадrиrот[ои археологb чунон маrому а[амиятеро со[иб аст, ки зо[иран ин гуна маrому а[амияти он[о дигар дар [еx куxо ба назар намерасад
Самарrанд, Варахша ва дигар бошишго[[ои ша[рb
Маркази Суuд ша[ри Самарrанд буд. Ша[р дар димнаи Афросиёб xой дошт.[901] Вусъати димна 219га аст. Дар Афросиёб Н.И. Веселовский, В.В. Бартолд, В.Л.Вяткин [африёт гузаронидаанд. {африёте, ки А.И. Т
Бинокорb
Дар боб[ои пешина мо камубеш бисёр масъала[ои бинокориро аз назар гузарондем. Дар аввал[ои аср[ои миёна дар Суuд ва, умуман, дар тамоми Осиёи Миёна масоле[и асосии деворзанb похса ва хишт[ои калони
Санъати тасвирb
Осори санъати тасвирb аз Панxакенти rадим, Варахша ва Самарrанд падид омад.
Дар Панxакент дар 60 хона расми рeи девор ёфт шуд. Ин шумораи зиёд нишон меди[ад, ки одати ороиши девор[ои хона
Айкалтарошb. Санъати мусиrb ва раrсb
Дар санъати Суuд дар баробари рассомb [айкалтарошb [ам маrоми му[им дошт. Масоле[и [айкалсозb гил, гаx ва чeб буд.
Дар Панxакент [айкали азими гилb ёфт шуд. Ин [айкал замоне айвони маъбадр
Хати суuдb ва адабиёти он
Чи тавре дар боло гуфта гузаштем, хати суuдb аз хати оромb бармеояд. Дар он даврае, ки ал[ол мавриди назар аст, хати суuдb хати курсив буд. Одатан дар амалия 18-19 [арфи алифбо ба кор мерафт ва баъ
Аrоиди маз[абb
Дар бораи аrоиди маз[абии а[ли Суuд дар маъхаз[ои гуногуни суuдb, хитоb, арабb ва тоxикию форсb маълумот ба назар мерасад. Вале муrоисаи ин маълумот[о кори ни[оят душвор аст, ба ин сабаб дар бораи
Уструшан
Дар маъхаз[ои хитоb ин но[ия Сао (Саои шарrb), ё худ Су-дуй-ша-на (Suо-tuâi-şа-nâ)[959] номида шудааст. Маълумоти маъхаз[о дар бораи ин но[ия ни[оят кам аст. «Тан-шу» хабар меди[ад
Фарuона
Дар маъхаз[ои хориxb Фарuона дар аср[ои VI-VII Фейхан, Бохан, Паханна номида шудааст. Дар асоси ин транскрипсия ва номи суuдии Фарuона гуфтан мумкин аст, ки дар rадим Фарuона Фар[о]uона ё Фраuона т
СОХТИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB. ТАШАККУЛИ МУНОСИБАТ{ОИ ФЕОДАЛB
Маъхаз[ои хаттb дар бораи сохти иxтимоию иrтисодии давра[ои аввали асримиёнагии Осиёи Миёна он rадар маълумоти воrеb намеди[анд, ки сохти иxтимоию иrтисодии аср[ои V–VIII Осиёи Миёнаро, алалхусус,
Арабистон дар арафаи ислом
Дар асар[ои таърихшиносb аксар ваrт аrибмондагии араб[о дар арафаи пайдоиши ислом таъкид мешавад. Ин аrида яктарафа ва нодуруст аст. Соли 1853 Ф.Энгелс навишта буд: «Дар xое, ки араб[о зиндагии муr
Пайдоиши ислом. Шикасти давлати Сосонb
Чанд сухан дар бораи пайдоиши ислом. Му[аммад пайuамбари Олло[и таоло ва яккаву ягона гардид. E аслан аз калонтарин маркази Арабистон – ша[ри Макка буд, чун дар зодго[и худ ба чизе муваффаr нашуд,
Парокандагии сиёсии Мовароунна[р дар миёна[ои асри VII
Араб[о аз [амон рeзе, ки ба Эронзамин rадам гузоштанд, uасб кардани вилоят[ои дар ин сeи Омударё воrеъгардидаи Осиёи Миёна, яъне Мовароунна[рро маrсади асосии худ rарор доданд. Чи навъе ки дар «Таъ
Ба сар[ади Осиёи Миёна расидани лашкари араб. {амла[ои нахустин ба Мовароунна[р
Мувофиrи ривоят[ои араб, лашкари ислом пас аз му[орибаи назди На[ованд (с.642) reшуни шикастхeрдаи сосониро таъrибкунон, гeё то фавти халифа Умар, яъне то соли 644 бо туркони Тахористон алоrа пайдо
Муборизаи суuдиён, тахористони[о ва дигар халr[ои Осиёи Миёна бар зидди истилогарон
Аъёну ашрофи араб фаrат пас аз он ки дар замони хилофати Абдулмалик ибни Марвон (685–705) низоъ[ои дохилии хилофатталабb бар[ам хeрда, шeриш[ои мардуми кишвар[ои тобеъ фурe нишонда шуданд, ба истил
Мудофиаи Самарrанд
Чунон ки дар боло оварда шуд, [укмрони Самарrанд подшо[и Суuд - Тархун бо араб[о сул[ кард. E дар айни ваrт e[дадор шуд, ки ба он[о хироx меди[ад. Пас аз як сол Rутайба бародараш Абдурра[монро баро
Иттифоrи Суuд, Чоч, Фарuона ва Туркон
Дар сол[ои 712–713 ба муrобили араб[о иттифоrи хоrони турк ва се давлати калони истиrлолияти худро ниго[ дошта - Суuд, Чоч ва Фарuона баромад мекард.
Низоъ[ои байнихудии ашрофи Суuд ба он
А[воли халr[ои Осиёи Миёна
Араб[о дар тамоми ша[ру де[а[ои бузурги Осиёи Миёна rувва[ои [арбии худро гузошта, бо пуштибонии он[о а[олии ма[аллиро дар зери итоат ниго[ медоштанд ва молиёт xамъоварb мекарданд.
{укмрон
Муборизаи суuдиён, фарuони[о ва туркон дар сол[ои 720–722
Дар таълифоти таърихшиносb го[е ба иштироки Хитой дар муборизаи зидди араб[о ишора карда мешавад. Ин тамоман дар заминаи uалат ва иштибо[ ба миён омадааст. Дар [аrиrат, чунон ки сарчашма[ои хаттb ш
Муборизаи Хатлонзамин бар зидди истилогарон
Мардуми далер ва озодихо[и Хатлон (Хаталон) ба истилогарони араб муrобилати сахт нишон доданд. Он ваrт[о Хатлон тамоми хоки гурe[и район[ои Кeлоб ва водии Вахшро дар бар мегирифт ва дигар но[ия[ои
Оrибати ба хилофати араб [амро[ карда шудани Осиёи Миёна
{ангоми ба[о додан ба а[амияти таърихии аз тарафи араб[о истило шудани Осиёи Миёна, чунон ки дар баъзе тадrиrот ба шакли пардапeшида ба назар мерасад, набояд ба ифроту тафрит ро[ дод. Дар ваrти та[
Гурe[[ои мухолиф дар хилофат
Рe[ияи душманона нисбат ба [окимияти хилофат на тан[о дар Осиёи Миёна, балки дар дигар кишвар[ои та[ти тасарруфи араб[о низ хеле пурrувват буд. Усули идораи халифа[ои араб на фаrат норизоияти оммаи
Не[зати Абeмуслим
Абeмуслим аслан аз оилаи барзгар баромада, бар тибrи баъзе маълумот, дар аввал[о uулом будааст. Абeмуслим дар наздикии бузургтарин ша[ри Хуросон – Марв rарорго[и худро таъин намуда, [амчун «як шахс
Шeриши Сумбоди Муu ва не[зати Муrаннаъ
Дар замони хилофати Аббосиён а[воли оммаи васеи халr на тан[о бе[тар нашуд, балки назар ба давраи Умави[о боз бадтар гардид. Оидоти замини иxора бештар ба шакли молb буд. Аз замин[ои лалмb нисфи [о
Rувват гирифтани ашрофи феодалии ма[аллb
Шeриш[ои пай дар пайи халr[ои Мовароунна[р, ки аз замони мавриди ис-тилои хилофат rарор гирифтани Осиёи Миёна сар карда, ба муrобили [укм-ронии араб[о давом менамуд, пас аз хобонидани шeриши Муrанн
Таъсиси давлати Сомониён
Сарсилсилаи хонадони Сомониён – Сомон аслан аз вилояти Балх ё худ атрофи Самарrанд ва ё аз Тирмиз буд.[1087] Ба тибrи маълумоте, e дини исломро rабул карда, дар шахсияти [окими Хуросон Асад ибни Аб
Сохти давлатb ва ташкили дастго[и идораи он
Асосгузори давлати Сомониён Исмоили Сомонb ба хубb медонист, ки таъмин кардани истиrлолияти Мовароунна[р ва аз хилофати Араб озодона нашъунамо ёфтани вай фаrат [амон ваrт мумкин мешавад, ки дар ин
Низоъ[ои байнихудии феодалb ва суст шудани давлати Сомониён. Истилои Rарохониён
Баъд аз вафоти Исмоили Сомонb (с.907), дар аввал[ои салтанати А[мад ибни Исмоил (907-914) якбора дар якчанд вилоят[о исён сар зад. {окимони Самарrанд, Рай ва Систон шeриш бардоштанд. Пас аз хобонид
Хоxагии rишлоr
Аксари а[ли ме[нат машuули зироат ва чорводорb буд. Зироати обb дар Осиёи Миёна ва дар Хуросон ба uояти равнаr расид, шабакаи пурвусъати ан[ору канал[о ва иншооти мураккаби обёрb самараи зироатро н
Исте[соли маъдан ва кe[корb
Исте[соли маъдан низ хеле равнаr гирифт. Дар Фарuона о[ан, rалъагb, нуrра, симоб, мис, сурб ва, инчунин мум, сангпахта, фирeза, навшодир ва u. исте[сол мекарданд; аз Rарамазор, аз rарибии Хуxанд ну
Исте[соли шиша ва сафололот
{ангоми тадrиrи ша[ру де[оти асримиёнагb бевосита дар болои хок ва [ангоми [африёти археологb дар маuзи rабат[ои археологb, андаруни вайронаи бинову хона[о, чуrури[ои ахлотпартоb ва u. бисёр шишаи
Дигар намуд[ои касбу [унар
Дигар намуд[ои касбу [унар ва ма[сулоти он[оро, ба мисли шишагарb ё кулолb, ин rадар муфассал тавсиф кардан аз имкон берун аст. Дар ин [олат мо асосан ба маъхаз[ои хаттb истинод карда метавонем. Ма
Бинокорb ва меъморb
Дар маъхаз[ои хаттb хабар дода мешавад, ки дар аср[ои IХ-Х бисёр бинову иморат[о сохта шуда буд, вале аз он[о хеле кам то ба рeз[ои мо омада расидаанд.[1123]
Бисёр кeшку rаср[о, сарою дeко
Тиxорат ва муомилоти пул
Калонтарин ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои IХ–Х марказ[ои тиxорати дохили вилоят[о, байни вилоят[о ва баъзеи он[о маркази тиxорати байни мамлакат[о буданд. Вале тиxорат на фаrат дар ин гуна марказ[о
Бухоро – маркази давлати Сомониён
Асри VIII барои а[олии ша[р[ои Мовароунна[р асри бени[оят вазнин буд. Наршахb дар «Таърихи Бухоро» навиштааст, ки араб[о соли 709 Бухороро ишuол карда, на фаrат нисфи [авлии [ар як а[олии ша[рро ка
Созмони инъомоти феодалb ва заминдории шартb
Асри Х давраи феодализми мутараrrb мебошад. Давлати Сомониён давлати феодалие буд, ки манфиати заминдорону тоxирони калонро дастгирb менамуд. Ана ба [амин сабаб зикри равнаrи хоxагb, ривоxи зироат,
Рентаи феодалb, [аёти де[rонон ва не[зат[ои халrb
Дар а[ди То[ириён ва Сомониён «тамuазании» де[rонон, ки он[оро то ба дараxаи uулом паст мекард, rатъ гардид ва зотан ба rатъи ин одати бера[монаву пурозор исёни Муrаннаъ дар Мовароунна[р (ки дар бо
Анxоми ташаккули халrи тоxик
Дар [амон даврае, ки [окимият дар Мовароунна[ру Хуросон дар дасти Сомониён буд, ташаккули халrи тоxик анxом ёфт. Дар шароити нави истиrлоли давлатb бисёр анъана[ои мадании пештара боз таxдид гардид
Тараrrиёти адабиёти бадеb
Вазъияти сиёсии Осиёи Миёна [анeз дар ибтидои асри IХ барои тараrrии адабиёти нави китобии тоxик, ки бар асоси эxодиёти да[анакии халr rарор гирифта буд, шароити мусоид фаро[ам овард, вале ин шарои
Илму фан
Комёби[ои илму фанни давраи сомонb камтар аз муваффаrият[ои адабиёти нафиса набуд. Аммо фарr дар ин буд, ки асар[ои илмb мисли пештара аксаран ба забони арабb таълиф меёфтанд. Забони арабb дар байн
Муборизаи бесамари Абeибро[ими Мунтасир барои аз нав барrарор намудани [окимияти Сомониён
Дар сол[ои аввали асри ХI, пас аз забт кардани Мовароунна[р ба Rарохони[о лозим омад ба муrобили амалиёти бародари Абдулмалик Абeибро[им Исмоил ибни Нe[, ки дар му[ориба[ои зидди Rарохониён бо номи
Халrи тоxик дар давраи салтанати Uазнавиён
Давраи [амчун як маркази сиёсb сар бардоштани Uазнин [анeз аз аввал[ои нимаи дувуми асри Х сар мешавад.[1196]
Дар сарчашма[ои таърихb Сабуктегин [амчун асосгузори сулолаи Uазнавиён дар аср
Салxуrи[о ва суrути давлати Uазнавиён
Як гурe[ амалдорони олимаrоми дарбори uазнавb бо сардории [оxиб ба васияти султон Ма[муд амал намуда, писари хурди e - Му[аммадро ба тахт нишонданд. Вале писари бузурги вай - Масъуд аз ин [ол бохаб
Давлати Uури[о
Дар аср[ои миёна кишвари кe[истониеро, ки дар сарга[и {арируд воrеъ гардида, аз {ирот то Бомиён ва [удуди Кобулу Uазна вусъат дошт, «мамлакати Uур» меномиданд. Ин мамлакат аз тараф[ои uарб, шимол в
Салxуrи[о ва Низомулмулк
Xанги Дандонаrон, ки дар соли 1040 сурат гирифта, таrдири давлати Uазнавиёнро [ал карда буд, боиси тамоман ба Хуросон со[иб шудани Салxуrиён гардид.[1209]
Туuралбеки Салxуrb (1040–1063) па
Не[зати исмоилия
Не[зати исмоили[о [1212] таrрибан муддати чорсад сол дар таърихи Осиёи Миёна ва Эрон роли калоне бозb кард. Ф.Энгелс навишта буд: «Оппозитсияи револютсионb нисбат ба феодализм дар тамоми давраи аср
Rарохониён
Таърихи Осиёи Миёнаи а[ди Rарохониён [анeз ба дараxаи кофb омeхта нашудааст. Манбаъ[ои хаттb доир ба xараёни вуrуоти сиёсb ва низоми дохилии давлати Rарохониён фаrат маълумоти xузъb меди[анд. Муарр
Rарохониён ва rарахитои[о
Дар аввали чоряки дувуми асри ХII мардуми сершумори кидонb {афтрудро бо ша[ри Баласоuун ишuол намуда, империяи бузурги худро, ки то шимоли шарrии дарёи Енисей рафта мерасид, таъсис карданд. Сипас,
Хоразм ва давлати Салxуrb
Uалабаи Rарахитои[о дар соли 1141 Салxуrиёнро хеле заиф гардонид.
Дигар аз воrеа[ои rобили диrrате, ки дар ин давра ба амал омада, яке аз омил[ои рe ба суrут ни[одани давлати салxуrb гарди
Иrтаъ ва заминдории шартb дар аср[ои ХI–ХII
Дар аср[ои ХI–ХII иrтаъ ва иrтаъдорb, яъне ба тариrи хизматона инъом карда шудани замин[ои кишт хеле ривоx ёфт, вале ин усул барои давлат[ои Uазнавиён, Rарохониён, Салxуrиён ва Хоразмшо[иён якранг
Моликияти замин ва де[rонон
Яке аз протсесс[ои хоси иxтимоии давраи мавриди та[rиr таuйир ёфтани [айъати заминдорони калон ва, [атто миёна мебошад. То истилои араб со[ибони асосии замин де[rонон буданд. Вале пас аз истилои ар
Ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои ХI–ХII
Тараrrиёти босуръати ша[р[о, исте[солоти молb ва тиxорати пулb аз му[имтарин аломат[ои давраест, ки мо ба та[rиrи он пардохтаем.
Ша[р[ои Осиёи Миёна калонтар ва а[олии он[о зиёдтар мегарди
Касбу [унар дар аср[ои ХI–ХII
Маркази асосии касбу [унар ва тиxорат ша[р буд. Касбу [унари ша[рии онваrта аксаран ба тавассути маълумот ва мадрак[ои бостоншиносb омeхта шудааст. Бостоншиносон, беш аз [ама, доир ба тавлиди масну
Муомилоти пул
Тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда, беш аз пеш xудо шудани касбу [унар аз хоxагии rишлоr, инкишофи минбаъдаи исте[солоти молb, алоrаи наздик бо rабила[ои бодиянишин боиси ривоxи доду гирифт дар до
Бинокорb, меъморb ва [унари амалb
Аз аср[ои ХI–ХII ва ибтидои асри ХIII миrдори зиёди осори меъмории мe[ташам то замони мо омада расидааст. Ин албатта, бесабаб нест. Агар теъдоди ин бино[ои таърихb бо маълумоти роxеъ ба сохтмони rа
Илму адаби тоxик дар асри ХI– аввали асри ХIII
Таuйироти сиёсии охир[ои асри Х, яъне аз байн рафтани давлати сомонb, ба Мовароунна[р со[иб шудани Rарохони[о ва ба дасти Uазнавиён гузаштани Хуросон ба [аёти фаннb ва адабии халrи тоxик таъсир нак
Па[н шудани тасаввуф ва ро[ ёфтани он ба адабиёти форсу тоxик
Яке аз му[имтарин хусусият[ои ин давра ба адабиёт ро[ ёфтани uоя[ои тасаввуф мебошад. «Тасаввуф», ки дар адабиёти илмии ба забон[ои аврупоb бо номи «суфизм» маълум аст, xараён ва назария[ои идеолог
Уxуми eрдуи Чингизхон ба Осиёи Миёна
Давлати хоразмшо[b дар сол[ои бистуми асри ХIII боз [ам бештар сабзида, uайр аз Хоразм ва Мовароунна[р Афuонистони кунунb ва rисмати бузурги Эронро низ дар бар мегирифт. Вале xанбаи марказият ёфтан
Мудофиаи rа[рамононаи Хуxанд. Темурмалик
Он rисмати лашкари муuул, ки барои забт кардани Хуxанд фиристода шуда буд, агарчи муддати зиёде ин ша[ри rадими тоxиконро ба му[осира гирифт, вале дар ишuоли он муваффаrияте ба даст оварда натавони
Футу[оти минбаъдаи Чингизхон дар Осиёи Миёна
Истилогарони муuул а[олии зиндамондаи Бухоро, Самарrанд ва Хуxандро ба азобу уrубат[ои да[шатангезе гирифтор намуда, пас аз андак таваrrуф ба тарафи дашти Rаршb ва Тирмиз [аракат карданд. Он[о ша[р
Аёти хоxагb пас аз истилои муuул
Чингизхон давлати бузурги императории ташкилкардаашро дар байни писарони худ таrсим намуд.
Писари калони e - Xуxb [анeз дар соли 1207 ба идора кардани «халr[ои xангалнишин» e[дадор гардида
Шeриши Ма[муди Торобb
Аз сол[ои 30-юми асри ХIII дар байни а[олии во[а[ои зироатb ва пешаварони ша[р xунбиши зидди золимони аxнабb ва ма[аллb шурeъ гардид. Ин xунбиш махсусан дар Бухоро пурrувват шуд ва дар соли 1238 шe
Мангуrоон ва [окими тоxир - Масъудбек
Аз истилои Осиёи Миёна ва Эрон дере нагузашта дар байни хон[о ва ашрофи муuул нисбат ба а[олии муrимии но[ия[ои забтшуда ду тамоюл ба таври равшан падидор гардид. Асос[ои иxтимоии ин тамоюлот аз та
Исло[оти пулии Масъудбек. Rисман барrарор шудани [аёти ша[р ва тиxорат
Дар ибтидои сол[ои 70-уми асри ХIII Масъудбек му[имтарин исло[оти пулb ба амал овард.[1307] Ин аз uалабаи нави хеле xиддb ва пайдарпаи тамоюли дувум гуво[b медод. Исло[от соли 1271 эълон шуда, асос
Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХIV
Кабакхон аввалин [укмрони муuул аст, ки умеди худро тамоман ба Мовароунна[р алоrаманд намуд. Худи e аслан бутпараст буда, дини исломро rабул накарда буд, вале бо уламои ислом доир ба мавзeъ[ои динb
Категория[ои моликияти замин. Суюрuол
Муносибати иxтимоию иrтисодии замони муuул[о, таъсири истило ва фармонфармоии он[о ба созмон[ои гуногуни иxтимоию иrтисодии давлати [улокуи[о [аматарафа омeхта шудааст.[1319] Албатта, мушо[ида ва х
Категория[ои де[rонон. Масъалаи сохти крепостноb. Uуломb
Де[rонон дар замони муuул[о, мисли пештара ва давра[ои баъдина, гуногунтаркиб буданд. Гурe[е аз он[о дорои имтиёз ва моликияти хусусb буда, ба давлат назар ба дигарон камтар андоз мепардохтанд (зо[
А[воли пешаварон
Сиёсати ба rайди асорат даровардани а[олb, ки муuул[о xорb мекарданд, махсусан дар муносибати он[о бо пешаварон возе[у равшан зо[ир мегардад. Дар ин бобат ша[одати яке аз маъхаз[о хеле xолиб аст. Т
Меъморb. Касб[ои амалb. Санъат
Вусъати фаъолияти бинокорb, ки дар миёна[ои асри ХIII ва алалхусус, асри ХIV ба вуreъ пайваст, ба [олати муrаррарb даромадан ва, сипас, нисбатан боло рафтани [аёти ша[р ва умуман хоxагии мамлакатро
Илму адаби тоxик дар асри ХIII – миёна[ои асри ХIV
Аз тарафи eрду[ои Чингизхон истило шудани Осиёи Миёна ба тараrrиёти фан ва адабиёт зарбаи калоне расонид. Дар асри ХIII ва авоили асри ХIV адабиёт махсусан дар Осиёи Саuир, xануби Эрон ва {индустон
Темур ва аввалин rадам[ои e дар ро[и ба даст овардани [окимият
Хон[ои муuул батадриx дини исломро rабул карда, ба атрофи худ намояндагони уламо ва тоxиронро xамъ намуда, сиёсати марказият додани [окимияти [омиро пеш гирифтанд. Чунин рафтори он[о норизогии пешв
Xунбиши сарбадорон
Дар [амин гуна як ваrти навмедb ва ла[заи мураккаб мардуми за[маткаш ташаббуси мудофиаи ша[рро ба дасти худ гирифтанд.[1333] {ангоме ки а[олии Самарrанд ба масxиди xомеъ омаданд, Мавлонозода ном як
Ба сари [окимияти Мовароунна[р омадани Темур ва футу[оти минбаъдаи e
Пас аз забт шудани Самарrанд муносибати байни амир {усайн ва Темур вайрон гардид. Темур дар ваrти [укмронии амир {усайн [окими Ша[рисабз ва Rаршb буда, ба муrобили муттафиrи собиrи худ ба таври мах
Муборизаи сулолавии Темуриён
Пас аз марги Темур давлати бузурги императории ташкилкардаи e аз по афтода, Мовароунна[р ба са[наи мубориза[ои хунини сулолавb табдил ёфт. Темур [анeз дар ваrти [аёти худ давлатро дар байни фарзанд
Укмронии Улуuбек
Ваrте ки Шо[рух писари понзда[солаи худ - Улуuбекро [укмрони Самарrанд таъин кард, зимоми [окимият амалан дар дасти сипа[солори номдор, [амразми Темур амир Шо[малик буд. Аз ваrти ба тахт нишастани
Rатли Улуuбек. Низоъ[ои феодалb
Улуuбек пас аз вафоти Шо[рух (1447) муддате чанд ша[ри пойтахтии {иротро xои истиrомати худ rарор дод. Вале дар [амин ваrт eзбекони бодиянишин ба Самарrанд [уxум карда, ша[рро ба му[осира гирифтанд
Вазъи умумии хоxагb ва истисмори де[rонон
Дар замони Темуриён вазъияти хоxагии rишлоr назар ба замони муuул[о хеле бе[тар гардид. Xанг[ои Темур харобиовар буданд, e мардуми бисёреро нобуд сохт, хусусан дар ша[ру rишлоr[ои муrобилатнишондод
Категория[ои моликияти феодалон ба замин. Суюрuол дар асри ХV
Замин ва об аз рeи [уrуrи моликият ба [амон категория[ое, ки собиrан вуxуд доштанд, таrсим мешуд. Мо дар боло милк[ои де[rононро хотиррасон намудем. Дар давоми асри ХV захираи замин[ои ваrф, хусуса
Тиxорат
Падидаи аз [ама шоёни таваxxe[и [аёти иrтисодии асри ХV дараxаи баланди тараrrиёти касбу [унар ва тиxорати пулии дохилb буд. Чb навъе ки аз та[rиrи rиёсии мадрак[ои сиккашиносии аср[ои IХ-ХVIII маъ
Ша[р ва касбу [унар
Ма[з дар асри ХV ва ибтидои асри ХVI ба болотарин [адди тараrrиёти худ расидани муносибат[ои моливу пулb як [одисаи xудогона ва мунфарид набуд. Вай [амон мавrеи дар [аёти ша[р[ои онваrтаи Осиёи Миё
Бинокорb ва меъморb
Аз асри ХV ба замони мо миrдори зиёди ёдгори[ои мe[ташами меъморb боrb мондааст, вале ин фаrат як rисмати камест аз он чи ки дар он даврони таърих ба вуxуд омада буд. Темур ва Темуриён сохтмони бин
Санъати наrrошb ва миниётур
Чунон ки манбаъ[ои хаттb ша[одат меди[анд, иморат[ои бошукe[, алалхусус, rаср[ои Темур ва Темуриён аксаран бо тасвир[ои тамоми рeи девор[о зинат меёфтанд. Сюжети он[оро манзара[ои xангу му[осираи ш
Илму адаб дар нимаи дувуми аср[ои ХIV-ХV
Яке аз олимони маъруфи замони Темур, ки бор[о дар мубо[иса[ои илмии дарбори e ширкат намудааст, Саъдуддин Масъуд ибни Умари Тафтозонb (1332-1389) мебошад. Саъдуддини Тафтозонb то охири умри
Сиёсати дохилии Шайбонихон
Дар охир[ои асри ХV ва ибтидои асри ХVI eзбек[ои бодянишин бо сардории Му[аммад Шайбонихон Мовароунна[ри марказb ва андаке баъдтар тамоми rисмати боrимондаи давлати Темуриёнро забт намуданд. Давлат
Муборизаи байни Шайбониён ва Бобур
Дар сарзамини па[новари давлати Шайбониён чанд сол сул[у осоиш [укмфармо гардид ва ба ин восита [аёти хоxагии мамлакат rадре рe ба бе[будb ни[од. Вале дар соли 1510 якбора аз ду самт – [ам аз шимол
Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХVI
Дере нагузашта Шайбониён [амаи вилоят[ои Осиёи Миёна: Тошканд, Фарuона, {исор ва u.-ро аз сари нав ба зери тасарруфи худ гирифтанд. Вале сарзамини Осиёи Миёна тамоман ба харобb рe ни[ода буд. {уxум
Моликият ва истифодаи замин
Дар асри ХVI замин аз рeи [уrуrи моликият, мисли пештара, ба 5 категория таrсим мешуд. Истилокори[ои Шайбониён дар ин xи[ат ягон дигаргунии xиддие ба миён наовард. Бо вуxуди ин, баъзе [одисот ва та
Касбу [унар, тиxорати дохилb ва муомилоти пулb
Дар адабиёти илмb доир ба вазъияти исте[солоти [унармандии Осиёи Миёнаи асри ХVI ду фикри ба [ам мухолиф баён ёфтааст: баъзе муаллифон чунин мепиндоранд, ки касбу [унар пас аз истилои Шайбониён рe
Тиxорати хориxb. Муносибат[ои дипломатb
Устувор гардидани муносибат[ои иrтисодb ва дипломатb бо Россия омили тараrrиёти таърихии Осиёи Миёна дар асри ХVI буд[1450]. Ин бештар аз [ама дар нимаи дувуми аср, ки рафтуомади сафирони рус ба Ос
МАСЪАЛАИ ЭТНОГЕНЕЗИ ХАЛRИ EЗБЕК
Масъалаи этногенези халrи eзбек фаrат дар илми таърихнигории марксистии советb аввалин бор бар асоси илмb гузошта шуд. Дар асар[ои шарrшиносони тоинrилобии рус ва [амчунин хориxb нуrтаи назаре [укм
Бинокорb ва меъморb
Дар асри ХVI бинокорb хеле авx гирифт. Хусусан, сохтмони бино[ои маъмурb, хоxагb ва маданию маишb вусъати зиёде пайдо намуд, ки ин яке аз xи[ат[ои хоси ин давра ба шумор меравад. Дар бисёр ша[р[о в
Адабиёти бадеb ва таърихнигории тоxик дар асри ХVI
Чи навъе ки дар боло rайд карда шуд, адабиёт ва фан, ки дар замони [укмронии Улуuбек хеле пеш рафта буд, ба зудb пас аз марги e дар натиxаи таъсири иртиxопарастонаи рe[ониёни ислом ва дарвешон ба [
Низоъ[ои байнихудии феодалон дар асри ХVII
Хони Шайбониён - Абдуллохони II соли 1598 вафот кард ва ба xои e писараш - Абдулмeъмин ба тахт нишаст. Лекин азбаски e монанди падараш дар мамлакатдорb таxрибаи кофb надошт, гурe[[ои хусуматпарвари
Афзудани парокандагии феодалb. Сиёсати дохилии Убайдуллохон
Дар давраи [укмронии кeто[муддати Убайдуллохон (1702–1711) муборизаи байни [укумати марказb ва феодалон хеле шиддат ёфт. Убайдуллохон охирин кас аз хонадони салтанатии Xониён буд, ки дар ро[и ма[ду
Вазъи хоxагb. Даромади замин. Андоз[ои ша[р
Чунон ки аз гуфта[ои боло маълум гардид, [укумати марказb, дар воrеъ, иrтидори xиддие надошт. Xониёнро [атто расман ду пойтахт буд – Бухоро ва Балх. Дар Бухоро худи хон нишаста, дар Балх валиа[даш
Ба дасти феодалон xамъ шудани моликияти замин
Дар айни замон ба дасти феодалони калони xудогона ва шайхони бонуфуз xамъ шудани мулк ва сарват[ои замин ба вуreъ меомад. Алалхусус, амирони тоифа[ои eзбек дар а[ди салтанати Xониён ба заминдорони
Xунбиш[ои халrb
Зулму ситами тоrатшикан ва истисмори бера[монаи феодалb, xанг[ои дохилb ва фаrру гуруснагb норозигии оммаи халrро ни[оятдараxа зиёд кард. Ин буд, ки дар ма[ал[ои гуногун дам ба дам шeру ошeб[ои хал
Касбу [унар, тиxорат, муомилоти пулb
Дар давлати Xониён шароит барои тараrrиёти касбу [унар ва тиxорати дохилию хориxb хеле номусоид буд ва ба rадри авx гирифтани низоъ[ои салтанатталабb ва xанг[ои феодалb боз [ам бадтар мешуд. Баъзе
МАДАНИЯТИ МОДДB ВА МАЪНАВB МЕЪМОРB ВА САНЪАТ
Хусусият[ои [аёти хоxагb ва иxтимоию иrтисодии аср[ои ХVII–ХVIII ба со[аи меъморb низ наrши маълуме гузошт. Нуфуз, [окимият ва сарвати табаrа[ои фавrонии тоифа[ои eзбек, алалхусус амирон торафт афз
Адабиёти бадеии тоxик ва солнома[ои таърихии асри ХVII – ибтидои асри ХVIII
Дар а[ди Xониён ду маркази адабb вуxуд дошт, ки яке Бухоро ва дигаре Балх буд. Дар ин давра адабиёти тоxик назар ба асри ХVI бештар ба тараrrb рe ни[од. Лекин дар замони Суб[онrулихон шароит ба дар
Уxуми Нодиршо[ ба Бухоро ва Хева
Дар миёна[ои асри ХVIII Осиёи Миёна, ки дар натиxаи xанг[ои дохилb пароканда ва аз хароби[ои иrтисодb хеле заиф шуда буд, ба [уxуми шо[и Эрон Нодиршо[и Афшор дучор гардид. Нодиршо[ дар му[ориба[ои
Оuози [укмронии Манuития
Соли 1747, аз кушта шудани Нодиршо[ дере нагузашта, Му[аммадра[имбb Абулфайзхонро бо ду писараш ба rатл расонид ва бо [имояти табаrаи ашроф ва рe[онb ба тахти хонии Бухоро нишаста, дар соли 1753 ба
МУБОРИЗА ДАР РО{И МУСТА{КАМ КАРДАНИ АМОРАТИ БУХОРО
Чунон ки дар боло rайд карда шуд, норизоятии оммаи халr тамоми аморати Бухороро фаро мегирифт. Дониёлбb на фаrат худсари[ои феодалонро бартараф карда натавонист, балки худаш торафт бештар мутеи куш
Аморати Бухоро дар нимаи аввали асри ХIХ
Пас аз фавти Шо[мурод писараш - амир {айдар (1800– 1826) ба тахти аморат нишаст.
Вай аксарияти ваrтро ба мутолиаи асар[ои фиr[ ва муноrаша[ои бемаънии шар[у [ошия[о сарф мекард. Шояд аз [а
Давлати хонии Хerанд дар нимаи аввали асри ХIХ
Таърихи хонии Хerанд бо вуxуди ба андозаи фаровон мавxуд будани манбаъ[ои мeътамад, мадрак[ои мустанад ва хотироти сайё[он [анeз ба дараxаи кофb тадrиr нашудааст.[1559]
Дар асри ХVIII Фарu
Нобудшавии а[олb ва харобии хоxагb дар натиxаи xанг[ои байни давлат[ои феодалb
Мо [ангоми баёни воrеа[ои таърихии аморати Бухоро ва хонии Rerанд бор[о xанг[ои барои Eротеппа сарзадаро ёдоварb намудем.[1562] Дар нимаи дуввуми асри ХVIII Eротеппа мулки калоне буд, ки ба [айъати
Rувва[ои исте[солкунанда
Масо[ати аморати Бухоро 180 [азор километри мураббаъро ташкил мекард.[1570] Ма[ал[ои ин сарзамин аз xи[ати xойгиршавии а[олb яксон набуданд: води[ои Зарафшон ва Rашrадарё сернуфуз ва Бухорои Шарrb
Тиxорат
Н.В.Хаников таъкид мекунад, ки Бухоро, Самарrанд ва Rаршb марказ[ои асосии тиxорати аморати Бухоро ма[суб меёфтанд.[1614] Ба радифи ин марказ[о Ша[рисабз ва дар Бухорои Шарrb {исор ва Кeлобро низ б
Заминдории феодалb. А[воли оммаи халr
Усули заминдории феодалb дар охири асри ХVIII-нимаи аввали асри ХIХ, умуман [амон тавре ки дар замон[ои гузашта буд, боrb монд.[1637] Вале бо вуxуди ин, баъзе тафовут[о дар истило[от ва сохти замин
Муборизаи синфb
А[олии ша[ри Бухоро ва но[ия[ои атрофи он бор[о ба муrобили амирони манuит шeриш бардоштанд. Ин rабил шeриш, аз xумла, дар соли 1758 барпо гардида, шeришчиён дар кeча[ои ша[р сангар[о сохта буданд.
МУНОСИБАТ{ОИ ИRТИСОДИИ БАЙНИ ОСИЁИ МИЁНА ВА РОССИЯ. ТАДRИRИ ОСИЁИ МИЁНА АЗ ТАРАФИ ОЛИМОНИ РУС
Соли 1781 мутарxим М. Бекчурин ба сифати сафири [укумати Россияи подшо[b ба Бухоро фиристода шуд. Вазифаи асосии сафорат муайян кардани имконоти инкишофи тиxорати Россияву Бухоро ва ба воситаи Росс
Тавсеаталабии Британия дар Осиёи Миёна ва раrобати Англияву Россия
Инкишофи муносибат[ои мутаrобилаи тиxоративу сиёсии байни Россия ва давлат[ои Осиёи Миёна аз ибтидои асри ХIХ бо мудохилаи rувваи севум ба мушкилот рe ни[од. Ба rадре, ки империяи Британия мавrеи х
Тадrиrи илмии давлат[ои Осиёи Миёна
Чунон ки гуфта шуд, [укуматдорони подшо[b аз натиxа[ои умумии музокироти намояндаги[ои дипломатии худ дар Бухоро, Хева ва Хerанд rонеъ нагардида буданд. Кeшиш[ои истифода бурдани робита[ои иrтисодb
Бинокорb ва меъморb
Дараxаи тараrrиёти санъати меъмории Осиёи Миёна алалхусус дар бобати сохтмони бино[ои бошукe[ дар давраи мавриди тадrиr назар ба асри гузашта хеле поин рафт. «Дар нимаи асри ХVIII бинокори[ои азими
Аёти илмb ва адабb
Дар шароите, ки мамлакат аз xи[ати иrтисодb хеле аrиб монда, нуфуз ва эътибори рe[ониёни иртиxоии ислом бе[ад пурrувват мегардид, дар бораи тараrrиёти бомуваффаrияти [аёти илмb xои [арф задан [ам н
Инкишофи минбаъдаи робита[ои тиxоратию сиёсии Россия бо давлат[ои Осиёи Миёна
Чунон ки дар боло rайд карда шуд, [укумати подшо[ии рус саъй менамуд, ки бо ро[и иrтисодb ва дипломатb мавrеи худро дар Осиёи Миёна муста[кам карда, нуфузи [укмфармои худро дар Бухоро, Хева ва Хerа
Уxуми reшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна
Дар соли 1864 [уxуми rатъии кeшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна сар шуд. Дар мо[и сентябри соли 1864 Чимкент забт гардид. Сипас reшуни подшо[b ба тарафи Тошканд [аракат кард. Дар охири мо[и апрели соли
Таъсиси генерал-губернатории Туркистон ва пешравии минбаъдаи reшун[ои подшо[b
{укумати подшо[b барои идора кардани rисмати ишuолшудаи Осиёи Миёна дар соли 1867 бо фаро гирифтани вилоят[ои Сирдарё ва {афтруд генерал-губернатории Туркистонро таъсис намуд. Дар сари он генерал-а
Муборизаи Англия ва Россия барои доираи нуфуз. Вусъати мулк[ои Россия дар Осиёи Миёна
Пешравии reшун[ои Россияи подшо[b дар Осиёи Миёна наrша[ои империяи Британияро вайрон намуд. Дар соли 1869 Англия роxеъ ба таъсиси давлати «буфер», яъне бетараф дар байни минтаrа[ои та[ти тасарруфи
Уxуми reшун[ои подшо[b ба Туркманистон
Нимаи дувуми сол[ои 70-ум ва ибтидои сол[ои 80-уми асри ХIХ давраест, ки доира[ои [укмрони Россия амалиёти худро дар rисмати uарбии Осиёи Миёна, яъне дар Туркманистон вусъат меди[анд. Дар ин иrдом
Масъалаи Помир» ва [алли он
Охирин муаммои раrобати байни Англия ва Россия дар асри ХIХ, ки дар ва[лаи аввал бояд [ал мешуд, «масъалаи Помир» буд.
Кe[истони бузурги Помир ба ду rисмати асосb xудо мешуд: яке Помири Uа
А{АМИЯТИ ПРОГРЕСИВИЮ ТАЪРИХИИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА
Дар ваrти [амро[ шудан ба Россия дар Осиёи Миёна муносибат[ои патриархалии феодалb [укмфармо буданд. Давлат[ои Осиёи Миёна аз тамоми xа[они мутамаддин rариб xудо буданд. Аз тараrrиёт бозмондани rув
Ду мар[алаи сиёсати иrтисодии [укумати мутлаrа дар Осиёи Миёна. Ро[ ёфтани муносибат[ои капиталистb
Сиёсати дар Осиёи Миёна xорикардаи [укумати мутлаrаи подшо[иро ба ду мар[ала xудо кардан мумкин аст: мар[алаи якум аз аввали футу[от то сол[ои 90-ум ва мар[алаи дувум аз замони барrарор гардидани д
А[воли косибон
Дар сол[ои аввали баъди ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна косибb ба андозае ривоx ёфт. Сабаб [амин буд, ки дар Осиёи Миёна шумораи аскару афсарони армияи подшо[b хеле афзуд, барои таъмини он[о бо
ВАЗЪИЯТИ ОММАИ ХАЛR ДАР КИШВАРИ ТУРКИСТОН ВА АМОРАТИ БУХОРО
Дар натиxаи ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна шакл[ои асримиёнагии хоxагb беш аз пеш вайрон гардид: дар сол[ои 80-ум нуфуси ша[р[о афзуда, нахустин корхона[ои саноатb ба вуxуд омаданд. Дар дохили
АРАКАТ{ОИ ХАЛRB ДАР ОСИЁИ МИЁНА ВА ДАР ОН{О ИШТИРОК КАРДАНИ ТОXИКОН
Дар хоки генерал-губернатории Туркистон ва [амчунин дар rаламрави аморати Бухоро муттасил шeру ошeб[ои халrb ба амал меомаданд. Дар ин [аракат[о тоxикон низ баробари дигар халr[ои Осиёи Миёна фаъол
Ошeб[ои халrb дар бекии Балxувон
Дар сол[ои 70-уми асри ХIХ дар бекии Балxувон ошeб[ои пурзeри халrb ба амал омаданд. Соли 1870 ду [азор де[rонон аз худсарию зиёд шудани миrдори хироxу закот ба шeр омада, rалъаи Балxувонро му[осир
Ошeб[о дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна
Соли 1872 дар Хуxанд, соли 1873 дар Пашb ном де[аи Eротеппа ошeб[ои калон шуданду барои rатъи он[о [атто аскар даъват карданд. Соли 1875 дар Eротеппа [ам мардум сахт ошeб бардоштанд, ки сабабаш [ам
Тараrrиёти саноатии кишвари Туркистон. Сармояи банк[о
Дар охири асри ХIХ ва аввали асри ХХ капитализм дар Россияи подшо[b ба мар[алаи олb, мар[алаи империалистии тараrrиёти худ rадам ни[од.
Капитализми навбаромади Россия ба иrтисодиёти кишвар
А[воли ме[наткашон
{оxати гап нест, ки [амаи ин дасиса[о ба дeши ме[наткашон бори гарон мегардид ва он[оро ба uуломони якумраи як олам судхeрон табдил медод. Миrдори rарзе, ки пахтакорон аз муассиса[ои rарзди[андаву
ВАЗЪИЯТИ АМОРАТИ БУХОРО ДАР АРАФАИ РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907
Аморати Бухоро дар давраи аз соли 1868 то охири асри ХIХ истиrлолияти худро торафт бештар аз даст меди[ад. Дар соли 1886 дар Бухоро «Агентии сиёсии императории Россия» таъсис меёбад, ки он ба вазир
Равнаrи муомилоти тиxорат
Пас аз анxоми сохтмони ро[и о[ани Тошканд, ки Осиёи Миёнаро бо Оренбургу Москва пайваст, тиxорат хеле равнаr ёфт. Масалан, агар соли 1865 содироти Бухоро 3306 [азор сeми тилло ва воридоташ 1913 [аз
А[воли а[ли ме[нат
Дар хоxагии rишлоr ривоx ёфтани муносибат[ои пулию молb таxзияи де[rононро хеле тезонд–дар як rутб бой[ои кулак ва дар rутби дигар камбаuалон, батрак[ои безамин (мардикорон, ятимон, хизматгорон), м
Шeру ошeб[ои халrb
Авxи шeру ошeб[ои халrb дар беки[ои uарби Помир [одисаи xудогонаву мустасно набуд. Худи [амин хел [одиса[о ва дар [амин шакл дар но[ия[ои гуногуни аморати Бухоро ба амал меомаданд. Дар Бухорои шарr
РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907 ВА ИШТИРОКИ МЕ{НАТКАШОНИ ТОXИК ДАР ОН
В.И.Ленин навишта буд: «Капитализми xа[онb ва [аракати рус дар соли 1905 Осиёро тамоман бедор карданд. Сад[о миллион а[олие, ки дар бе[аракатии асримиёнагb хорузор ва ва[шb гаштааст, ба [аёти нав в
Ривоxи минбаъдаи [одиса[ои револютсионb
Дар ин давра газетаи «Самарrанд», ки ба он болшевикони дар боло номбурда М.В.Морозов ва П.В.Позняков (сонитар М.В.Морозов ба Тошканд кeчида омад) ро[барb мекарданд, тарuиботу ташвиrоти револютсиони
Вазъияти кишвари Туркистон ва аморати Бухоро баъд аз револютсияи сол[ои 1905–1907 ва то Xанги якуми xа[онb
Ба [укуматдорони подшо[b муяссар гардид, ки муваrrатан uолиб омада, аввалин револютсияи русро буub кунанд. Аммо он[о зиддият[ои оштинопазиреро, ки пояи империяи калони подшо[иро суст мекарданд, [еx
Авx гирифтани фаъолияти миллатчиёни буржуазb
Робитаи миллатчиёни буржуазии Туркистону Туркия [анeз дар охири асри ХIХ сар шуда буд (дар ин кор миллатчиёни тотор [ам са[м гузоштаанд), яъне дар [амон даврае сар шуда буд, ки панисломия ва пантур
Таъсири харобиовари xанги соли 1914 ба иrтисодиёти Россия
Дар соли 1914 Xанги якуми империалистии xа[онb сар зад. Азобу кулфати xанг, талафоти бисёри одамон, белаёrатии [айъати фармонди[ии [укумати подшо[b ва хиёнаткори[ои бевоситаи [укуматдорони намоёнта
Саршавb ва xараёни шeриш
Ошeб[ои аввалин дар ша[ри Хуxанд сар шуданд. Аз рeи таrсимот мувофиrи вилоят ва уезд[ои кишвари Туркистон уезди Хуxанд бояд 9 [азор мардикор медод. Ба мардикоргирb 4(17) июли соли 1916 бояд шурeъ м
РЕВОЛЮТСИЯИ БУРЖУАЗB-ДЕМОКРАТИИ ФЕВРАЛИ 1917 ВА А{АМИЯТИ ОН ДАР {АЁТИ ХАЛRИ ТОXИК
Xанги якуми xа[онb, ки оrибат ва ифодаи бe[рони умумии капитализм ба шумор мерафт, ин бe[ронро тезутунд гардонда империализми xа[ониро суст намуд. Коргарон ва солдат[о 27 феврали (12 марти) соли 19
Маорифпарварb дар нимаи дувуми асри ХIХ – ибтидои асри ХХ
Ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна ба равнаrи маданияту санъату адабиёт объективона мусоидат кард. Олимони тараrrипарвари Россия дар бобати тадrиrи иrтисодиёт, этнография, таърих, забон, адабиёт,
Фаъолияти адибони пешrадами тоxик
Дар ибтидои асри ХХ фаъолияти баъзе адибони пешrадами тоxик басо вусъат ёфт. {айрат, Са[бо, Асирb, Айнb ва баъзе дигарон аз xумлаи он адибон буданд. Шиносоb бо адабиёти рус ба эxодиёти он[о таъсири
Монография ва маrола[о
Абаев В.И., 1945.– В.И. Абаев. Надпись Дария I о сооружении дворца в Сузе.–«Иранские языки», 1. М.–Л., 1945. (Серия Iranica. Материалы и исследования по иранским языкам», № 3).
Сарчашма[о
Абдурраззоrи Самаркандb. - Notice de l’ourage persaё1ёёn qui a pour tite Matla-assaadein ou-madjma albahrein I) Матлаъ-ус-саъдайн ва маxмаъ-ул-ба[райн
et qui continent Lhistore des de
РEЙХАТИ ИХТИСОРА{О
АДД — Автореферат докторской диссертации
АКД — Автореферат кандидатской диссертации
АПТ — «Архитектурные памятники Туркмении». Ашхабад
Ар. СССР — «Архитектура СССР»,
ФЕ{РИСТИ АШХОС
Абаев В.И.- 56, 59, 62
Аббоси 1- 551, 552
Аббосиён - 323, 324, 325, 329, 411
Аббот – Д.- 613
Абулазизхон - 553, 567, 568, 569
Абдуламин - 551
Новости и инфо для студентов