Фаъолияти адибони пешrадами тоxик - раздел Образование, ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН Дар Ибтидои Асри Хх Фаъолияти Баъзе Адибони Пешrадами Тоxик Басо Вусъат Ёфт. ...
Дар ибтидои асри ХХ фаъолияти баъзе адибони пешrадами тоxик басо вусъат ёфт. {айрат, Са[бо, Асирb, Айнb ва баъзе дигарон аз xумлаи он адибон буданд. Шиносоb бо адабиёти рус ба эxодиёти он[о таъсири бузург расонд.
{айрат (1878–1902) шоири боистеъдод ва uазалсарои забардаст буд. Аммо шаклу мазмуни кe[наи назм ба {айрат тангb мекарданд ва e дар назм ро[[ои нав меxуст. Дар [аёти тираву тори аморати Бухоро вай нури умеде надида, рe[афтода шуд ва дар эxодиёташ [ам о[анг[ои яъсу [узну uаму андe[ хеле афзуд. Вале гуфтан даркор, ки {айрат шеър[ое низ дорад, ки дар он[о о[анг[ои иxтимоb равшан ба назар мерасанд ва шоир дар ин шеър[ояш халrро ба маърифат даъват намуда, дар ро[и бе[будии мардум xа[д карданро сифати олии инсон мешуморад. Са[бо худаш амалдори олимартаба буд, унвони тerсабо дошт. Аммо авомфиребию [арисию xо[илии дарбориён ва амалдорони амир ба ин шоири поквиxдон маъrул нашуд. Са[бо аз дарбор рафт. Ашъори вай асосан лирикb бошад [ам, вале [аxви сахт [ам бисёр ба назар мерасад. Соли 1918 Са[бо бо фармони амир барои иштирок дар не[зати озодихо[ии халr ба rатл расонида шуд.
Тошхexа Асирb (1864–1915) дар Хуxанд зиндагонb мекард. Бо косибb камбаuалона рeз мегузаронд, касбаш сангиосиётарошb буд. Асирb шоири инсондeст буд ва мегуфт, ки вазифаи адабиёт тавсифи аrлу дониш аст. Асирb дар ашъораш бою мулло[ои риёкорро сахт танrид карда, он[оро «худозадагони ро[и дин» меномад ва дар xои дигар мегeяд: «{ама хумории майхонаи шароратанд, чb мe[тасиб, чb мударрис, чb rозию, чb раис».[1859] Дар як шеъраш Асирb менависад:
О[, аз ин xинси наxосаттинатони зe[дкеш,
Xуз ба оби теu натвонb мута[[ар доштан.
Анкабутонанд [ангоме, ки гиранд эътикоф,
Сайди мазлуме uараз дар зери чодар доштан.
Суфпeшонанд, аммо дар uами дебои Рум,
Аз куло[ ин xо [авои зеби rайсар доштан.
Xумла тарророни ро[и дину имони туанд.
Чашм бар [амёни симу кисаи зар доштан.
Аз сару кори намозу рeзаи эшон мапурс!
Хешро дар зери бори охират дар доштан.[1860]
Асирb тарuиботчии фаъоли илму дониш буд ва аrидае дошт, ки бо ро[и маърифат халrро аз xа[олат ва таассуби динb ра[о додан мумкин аст. Вай имони комил дошт, ки мактаб[ои дунявb, илму маданият мардумро хушбахт карда метавонанд. Масалан, вай дар як шеъраш мегeяд:
Шуморо шояд акнун xа[д кардан,
Uами исло[и кори хеш хeрдан,
Макотиб[ои нав эxод кардан,
Ра[и дарси наве иршод кардан,
Rироатхона[о барпо намудан,
Маrоми масли[ат иншо намудан,
Ба авлоди азиз миннат ни[одан,
Ба нури дидагон фан ёд додан,
Сару кори дигар бояд гирифтан
Ба ро[и тоза бояд пеш рафтан,
Сари худ дар [ама сeрох хастан,
Зи [ар дар ро[и истиrбол xустан.[1861]
Садриддин Айнb (1878–1954) [ам аз адибони тараrrипарвари он давра буд, ки соли 1909 аввалин китоби дарсии дунявb «Та[зиб-ус-сибён»-ро таълиф кард. Дар [амон сол[о Айнb бисёр шеър[ое навишта буд, ки ба масъала[ои му[имми иxтимоb бахшида шудаанд.
Тамоми адибони мазкур дар эxодиёти худ хусусият[ои мусбати маорифпарварии А[мади Донишро ма[фуз дошта, бо ро[и маърифат ба халr хизмат мекарданд, аморатро зери танrид мегирифтанд ва бо Россия алоrаву робита карданро ташвиr менамуданд. Вале бояд rайд кунем, ки он[о фаъолияти маорифпарварии худро бо вазифаю талаботи револютсия, ки рeз аз рeз вусъат меёфт, мутобиr карда натавонистанд, ба [амин сабаб, аrидаи он[о ва, умуман, фаъолияти он[о ба андозае ма[дуд ва либералb буд. Зиёда аз ин баъзе аз ин адибон пайрави идеологияи xадидизм шуданд. Тадриxан, адибони равшанфикр ва дилсофу поквиxдон ба андозаи ривоxи револютсия боварb [осил карданд, ки ба кeчаи xадидb даромада хато рафтаанд. Он[о бо мурури замон фа[миданд, ки фаrат партияи коммунистb rудрат дорад ба халr озодии [аrиrb ва маърифат оварад. Ба rавли устод Айнb, партия eро ва e барин бисёр зиёиёни поквиxдони xeяндаро «аз ботлоrи xадидизм берун кашид». Ин rабил одамони ботинан тараrrипарвар xадидиро rатъиян тарк карда, ба мавrеи бинокори сотсиализм, ба мавrеи маърифати коммунистии халr rарор мегирифтанд.
ФЕ{РИСТ{О
ТАВСИФИ САРЧАШМА{О
Мадрак[ои археологb барои та[rиrи таърихи сохти xамоаи ибтидоb дар Осиёи Миёна (бо баназаргирии маълумот оид ба но[ия[ои муштарак) сарчашмаи асосb ба шумор мераванд. Барои аниr кардани му[ити атроф маълумоти палеографb ва геологb мадад мерасонад. Баъзе унсур[ои маданияти маънавии одамони а[ди rадим дар фолклор, этнография ва забони халr[о боrb мондаанд. Гирдоварb ва истифодаи маxмeи маълумот[о, ба[аммуrоисакунии он[о имконият меди[анд бо таърихи rадим ошно гардида, тар[и умумии инкишофи xамоа[ои rадимтарини одамон дар [удуди Осиёи Миёна муайян карда шаванд. Хусусан аз он сабаб, ки [оло исте[солоти моддb бештар та[rиr шуда, масъала[ои иxтимоb ва идеология ба таври бояду шояд мавриди тадrиr rарор нагирифтаанд. Чуноне ки К.Маркс навишта буд, «чи тавре ки боrимонда[ои устухон[о барои тадrиrи намуд[ои [айвон[ои [африётb а[амият дошта бошанд, боrимонда[ои восита[ои ме[нат, [ам барои та[rиrи форматсия[ои бар[амхeрдаи xамъиятию иrтисодb [амон rадар а[амият доранд.»[1862]
Му[аrrиrони таърихи Осиёи Миёна [ангоми тадrиrи давраи парокандашавии сохти xамоаи ибтидоb бидуни манбаъ[ои дар боло зикргардида дар ихтиёри худ боз маълумот[ои rисм[ои rадимтарини осори [индb – «Веда[о» ва форсии «Авесто»-ро доранд.
{ангоми та[rиrи а[ди rадимтарин миrдори сарчашма[о хеле меафзояд.[1863] Хусусан маъхаз[ои гуногунмазмун зиёданд. «Авесто» манбаи му[им ба шумор рафта, дар фасл[ои xудогонаи он роxеъ ба тарзи зиндагb, маданият ва идеологияи халr[ои эронинажод, аз xумла (э[тимол, пеш аз [ама) халr[ои rадими Осиёи Миёна маълумот меди[анд. Бисёр воrеа[ои сиёсb ва [аёти мадании халr[ои Осиёи Миёна дар катиба[ои шо[они [ахоманишb, ки рeи санг, асбоб[ои филизb ба забони rадимии форсb ё дигар забон[о сабт шудаанд, акс гардидаанд. Дар катиба[о ва навиштаxоти расмии сулола[ои минбаъдаи эронb – Сосониён низ доир ба таърихи Осиёи Миёна мадрак[о мавxуданд. Барои таърихи давлати Кушониён катиба[ои бохтарии аз Сурхкeтал (Афuонистон) ёфташуда хеле му[им аст; навиштаxоти ба забон[ои миёнаи [индии аз {индустон, Афuонистон ва Осиёи Миёна бадастомада низ ба а[амияти калон молик аст.
Дар таълифоти муаллифони юнонb ва римb оид ба таърихи сиёсb ва этникb, иrтисодию иxтимоb, маданb ва географияи таърихии Осиёи Миёна дар а[ди rадим материал[о хеле фаровонанд. Муаллифони баъзе асар[ое, ки то ба замони мо расидаанд, дар Осиёи Миёна набуданд, вале аз rайд[о ва хотироти [амватанони худ, – [арбиён, тоxирон ва сайё[оне, ки дар давра[ои гуногун ба ин кишвар сафар карда буданд, инчунин [уxxат[ои расмb ва uайрирасмb истифода бурдаанд. Албатта, муаллифони rадим бевосита аз сарчашма[о истифода набурдаанд. Бинобар ин, дар асар[ои он[о баъзе ноаниrb ё та[рифи воrеа[о дида мешаванд. Таrлид намудан ба анъана[ои таърихнависии юнонию римb баъзан боиси нодуруст инъикос намудан ё ба[о додан ба воrеаю [одиса[о мегардид. Rатъи назар аз ин сарчашма[ои юнонию римb яке аз манбаъ[ои му[имми хатb ба шумор мераванд ва аксар маълумоти гирдовардаи он[о rимати калони илмиро дороянд. Бинобар ин, аз асар[ои {еродот (а. V то м.), Ктесий (а. IV то м.), Ксенофонт (а. V то м.), Полибий (а. II то м.), Помпеи Трог (а. 1 то м., баъзе порча[ои асари e дар осори Юстин муаллифи а. II ё III милодb боrb мондааст), муаррихони охир[ои а. I то м. – а. II милодb– Квинт Курсий Руф, Плутарх, Страбон, Арриан, инчунин асар[ои муаллифони минбаъда – Аммиан Марселлин, Прокопии Кесарb васеъ истифода бурда шудааст.
Баъзе маълумот[ои оид ба таърихи Осиёи Миёна дар сарчашма[ои хитоb (аз чоряки охири а. II сар карда), ки баъди ба ин кишвар сафар кардани сафири хитоb Чжан-Сян боrb мондаанд, мавxуданд. Ин[о мадрак[ое мебошанд, ки дар солнома[ои сулола[ои хитоb, хотироти сафир[о, пиллиграмма[о боrb мондаанд, яктарафа, субъективb буда, дар он[о идеологияи сулолаи «хан» ва бузургдавлатb мавrеи калон дорад.
Барои та[rиrи давра[ои ало[идаи таърихи rадими Осиёи Миёна, хусусан [амон замоне, ки як rисми ин кишвар ва {индустон дар [айъати як давлат буданд, сарчашма[ои гуногуни [индb, аз xумла катиба[о а[амияти калон пайдо мекунанд.
Дар солнома[ои сурёнии а. VI (хусусан асари Иешу Стилит), осори муаррихони аср[ои IV–V арман (Егише Варданет, Фавст Бузанд, Моисей Хоренский ва диг.), асар[ои ба забони форсии миёна– па[лавb таълиф гардида оид ба таърихи rадим ва ибтидои аср[ои миёнаи Осиёи Миёна маълумоти зиёд мавxуд аст. Таърихи а[ди rадим ва аср[ои миёнаи Осиёи Миёна, дар асар[ои ба забони арабию форсb таълифшуда инъикос ёфтаанд (асари Табарb ва тарxумаи тоxикии он аз тарафи Балъамb, асари Берунb ва диг.). Аз ин xи[ат «Шо[нома»-и безаволи Абулrосим Фирдавсb rобили rайд аст.
Тавсифи вазъияти Осиёи Миёна дар арафа ва давраи ба [айъати хилофати араб дохил шудани он дар адабиёти арабию форсb мавxуд аст. Аз катиба[ои рунии rадимии туркb низ материал[ои му[им пайдо кардан мумкин аст. Се архиви дорои [уxxат[ои ма[аллb кашф карда шудаанд: дар Нисо – портb (а. I то м.), дар Тупроrrалъа–хоразмb (а. III м.), дар rалъаи Муu – суuдb (а. VII м.). Инчунин миrдори зиёди катиба[ои дар рeи маснуоти гуногун ва осори санъат сабтшуда ба даст омаданд. А[амияти чунин маъхаз[ои ма[аллb ни[оят калон аст.
Умуман, манбаъ[ои хаттb доир ба таърихи rадим ва ибтидои аср[ои миёнаи Осиёи Миёна парокандаанд. Дар rисми асар[ои хеле дур аз Осиёи Миёна таълифгардида баъзе воrеа[ои таърихb нодуруст тасвир ё маънидод карда шудаанд. Давра[ои то rарн[ои милодb ва бисёр протсесс[ои му[имтарини таърихb ва таърихию маданb хеле кам ё тамоман инъикос нагаштаанд. Баъзе мадрак[оро аз материал[ои этнография, фолклор, забоншиносb, аз xумла этно- ва топонимика, ономастика пайдо намудан мумкин аст; барои [алли масъала[ои этногенез материал[ои палеонтропологb роли калон мебозанд. Вале мар[ала[ои инкишофи таърихи rадим ва аср[ои миёнаи Тоxикистонро тан[о дар якxоягии тадrиrи манбаъ[ои хаттb бо материал[ои нумизматикию археологb муайян кардан мумкин аст. Мадрак[ои нумизматикие, ки дар тeли якуним аср дар асар[ои олимони рус, советb, инчунин хориxb нашр гардидаанд, якxоя бо манбаъ[ои хаттb баъзе давра[ои сохти таърихи сиёсиро муайян менамоянд. Он[о барои муайян кардани таърихи маданият, аз xумла, санъат ва идеология, аниr намудани алоrа[ои тиxоратb ёрии калон мерасонанд. Бисёр ваrт сиккашиносb ягона манбаест, ки ин ё он воrеаро равшан мегардонад. Захира[ои манбаъ[ои археологb оид ба Осиёи Миёнаи а[ди rадим ва ибтидои аср[ои миёна хеле зиёданд. Масъала[ои асосии таърихи rадим дар асоси та[rиrи ин материал муайян карда мешаванд, ки вай на фаrат барои масъала[ои таърихи маданият (муайян намудани чи[ат[ои таърихи маданияти моддию маънавb, алоrа[ои вай), балки барои аниr кардани тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда, географияи таърихb, алоrа[ои иrтисодb, этногенез хеле му[им аст.
Давраи ба [айъати хилофати араб дохил гардидани Осиёи Миёна дар асар[ои муаррихони арабизабон тасвир шудааст.[1864] Дар ин xо пеш аз [ама асари компилятивии ба таърихи умумиxа[онb оиди Табарb (ваф. 923) «Таърих-ар-русул ва ал-мулук», асари хеле му[ими таърихии Балозурb (ваф. с 892) «Китоб футe[ ул-булдон» (дар он роxеъ ба юриш[ои [арбии араб[о маълумот [аст), таълифоти Ибни Асир (ваф. с. 1231), таърихи умумиxа[онии Яъrубb (ваф. с. 897) ва uайраро номбар кардан зарур аст. Инчунин дар осори хитоию туркии rадим низ мадрак[о мавxуданд.
Материал[ои тозае, ки [оло ба даст омадаанд, архиви аз rалъаи Муu ёфтшудааст, ки он [уxxат[ои расмии ихшид[ои суuдb, муносибати [окимони Осиёи Миёна ва араб[о ва мадрак[ои археологиро дар бар магирад.
Таърихи давлат[ои Осиёи Миёна дар аср[ои IХ–ХIII дар манбаъ[ои гуногуни хаттb [аматарафа инъикос шудааст. Бидуни асар[ои умумии тоxикb, инчунин осори гуногуни ба забон[ои арабb ва форсb таълифёфтаро номбар кардан зарур аст: асари Гардезb, ки с. 1050 таълиф гардидааст; асар[ои ба ягон сулолаю [оким оид ва ё ёддошт[о, ба монанди таълифоти Бай[аrb (ваф. с. 1077); таърихи вилоят[о ва ша[р[о (аз он[о «Таърихи Бухоро»-и Наршахb му[имтар аст); луuат[ои тарxимаи[олию xуuрофb (Самъонb, ваф. 1167; Ёrут, ваф. с. 1229), rомус[о (му[имтарини он[о аз они Юсуфи Хоразмb, ох. а. Х), маxмeи хуxxат[ои расмb ва со[аи [уrуr.
Дар таълифоти xуuрофb, маълумотномаи маъмурию xуuрофb, тавсифи саё[ат[о дорои маълумоти хеле бой мебошанд. Яке аз аввалин муаллифоне, ки тавсифи географии но[ия[ои гуногунро боrb гузоштааст, Ибни Хурдодбе[ (асараш с. 846/47 таълиф ёфта, с. 885/86 бори дувум та[рир шудааст) буд. Муаррих Яъкубb xуuрофидон [ам буд. Таrрибан с. 903 асари ба xуuрофия оиди Ибни Фаrе[ таълиф шуд. Дар сол[ои минбаъда xуuрофидон[о Ибни Русто (такр. с 943), Ибни Фазлон (сол[ои 921–922 ба Осиёи Миёна омада буд), Rудама (таrр, с. 928), Масъудb (с-[ои 947–950), Истахрb (такр. с. 941), Ибни Хавrал ва Муrаддасb (нимаи дувуми а. Х) асар[ои xуuрофии худро эxод карданд. Вале асар[ои ба забони тоxикb таълифгардида [ам буданд. Асари муаллифи гумном «{удуд-ул-олам» (с. 982–83), «Xа[оннома»-и Ба[ром (ибтидои асри ХIII) аз rабили чунин асар[оянд. Асар[ои мансуби дигар жанр[о [ам манбаъ[ои му[ими таърихb мебошанд. «Сиёсатнома»-[уxxати сиёсb, пандномаи охири асри ХI, ибтидои асри ХII, «Ча[ор маrола»-и Низомии Арeзии Самарrандb (соли нимаи асри ХII таълиф шудааст) «Xавомеъ-ул-[икоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт»-и Авфb (таrр с. 1228 навишта шудааст), асар[ои дигари илмию адабии ба забон[ои тоxикb, арабb, туркb таълифёфта ба [амин гурe[и манбаъ[о дохил мешаванд. Rайд намудан зарур аст, ки аз xи[ати [удуд, хронология ва мавзeъ ин маъхаз[о як хел нестанд. Масалан, таърихи давлат[ои То[ириён, Сомониён ва Uазнавиён хеле муфассал тасвир шудааст, аммо доир ба таърихи Rарохониён маълумот хеле кам аст. Ё худ дар бораи иrтисодиёти аср[ои IХ–Х (хусусан оид ба обёрb, хоxагии rишлоr, савдо, топографияи ша[р[о, сарват[ои зеризаминb ва истихроxи он[о, андоз[о) маълумот[о зиёданд, вале структураи ташкили [унармандb, [аёти ша[риён, муносибат[ои иxтимоb дар асрхои IХ– ХII дар маъхаз[о xои намоёнро ишuол накардаанд.
Бинобар ин, дигар намуд[ои манбаъ[о, хусусан мадрак[ои нумизматикb ва археологb а[амияти аввалиндараxа пайдо мекунанд.
Таърихи Осиёи Миёнаро истило кардани муuул[о дар асар[ои се [амзамони он воrеа[о Ибни Асир, Xувайнb ва Насавb [аматарафа тасвир шудаанд. Тасвири пурраи воrеа[ои вобастаи ин замон дар «Таърихи xа[онкушой»-и Xувайнb (с. 1260 таълиф шудааст) дода шудааст. Ин таълифот боз аз он xи[ат му[им аст, ки дар он таърихи Хоразмшо[иён низ инъикос ёфтааст. Xувайнb аз манбаъ[ои гуногун, аз xумла муuулb истифода кардааст. Дар таълифоти e баъзан идеализатсияи [окимони муuул ба назар мерасанд. Умуман, ин асар барои ин давра сарчашмаи асосb мебошад. Асар[ои таърихии Рашидуддин [ам хеле му[иманд. Таълифоти энсиклопедияи таърихии e «Xомеъ-ут-таворих» сол[ои 1310–1311 ба охир расид. Таrрибан дар [амин давра Вассоф асари ба таърихи муuул[о оиди худро эxод кард. Каме дертар асар[ои xуuрофию таърихии {амдулло[и Rазвинb ба миён омаданд. Якчанд дигар асар[о, хусусан таълифоти Xамол Rаршb (ибтидои асри ХVI), маъхаз[ои муuулb, арманb ва uайраро номбар кардан зарур аст. Сайё[они аз Хитой (Чан-чун), Европаи uарбb (Марко Поло ва диг.), мамлакат[ои мусулмонb ба Осиёи Миёна сафаркарда хотироти худро боrb гузоштаанд, ки дар он[о маълумоти конкретb оид ба ин кишвар мавxуданд. {уxxат[ои ба ваrфи маrбара ва хонаrо[и Сайфуддини Бохарзb (1326–1333) оид хеле му[иманд. Xаб[а[ои иxтимоию иrтисодии таърихи худи Осиёи Миёна дар маъхаз[о мукаммал тасвир нагаштаанд. Бинобар ин, [иссаи та[rиrоти нумизматикb барои муайян кардани [одисаю воrеа[о ва xараён[ои дар маъхаз[о акснаёфта хеле калон аст. Баръакс мадрак[ои археологb доир ба ин замон камтаранд.
Дар а[ди Темур ва Темуриён асар[ои зиёди таърихb ба миён омаданд, ки аксари кулли он[о ба забони тоxикb, rисман ба забони арабb ва туркии rадим таълиф шудаанд. Асоситаринашон ин[оянд: «Рeзноман uазавоти {индустон»-и Uиёсуддин Алb; «Зафарнома»-и Низомуддини Шомb (с. 1404 [ангоми дар [аёт будани Темур таълиф шудааст); асари [амноми Шарафуддини Яздb (с. 1424–25 таълиф гардидааст); таълифоти xуuрофию таърихии {офизи Абрe (с-[ои 1417–1425 тартиб дода шудаанд); асари таърихии Абдурраззоrи Самарrандb (соли 1470 ба охир расондааст); асари таърихии Мирхонд (охири а. ХV) ва набераи e Хондамир (с. 1524 ба охир расондааст). Аз асар[ои регионалb хусусан таълифоти Исфизорb оид ба таърихи {ирот ва вилояти он а[амияти калон дорад, ки дар он оид ба иrтисодиёт хеле материал[о фаровонанд. Асар[ои хусусият[ои тарxумаи[олb доштае, ки тарзи зиндагb ва [аёти маънавии Осиёи Миёнаро инъикос кардаанд, хеле зиёданд. «Бадоеъ-ул-ваrоеъ»-и Восифb, «Бобурнома»-и За[ируддини Бобур аз rабили чунин асар[оянд. Ма[зарот ё [уxxат[ои rозигии [амон давра боrb монданд, ки а[амияти бузурги сарчашмавb доранд. Маълумот[ои му[им ва муфид дар rайд[о ва хотира[ои сайё[он, хусусан дар асари Рюи Гонзалес де Клавихо, ки ба дарбори Темур омада буд, боrb мондаанд.
Нумизматикаи ин давра пурра кор карда нашудааст, [арчанд ки баъзе масъала[ои дар манбаъ[ои хаттb акснаёфта та[rиr гардиданд (масалан, исло[оти пулии Улуuбек). Аз маданияти моддb ёдгори[ои меъморb бештар мавриди та[rиr rарор гирифтаанд. Барои омeзиши таърихи аср[ои ХVI– ХVIII сарчашма[ои наrлb хеле зиёданд. Ин[о солнома[ои таърихии ба забон[ои тоxикию eзбекb таълифёфта мебошанд. Баъзе [уxxат[ои таърихb дар давра[ои гузашта [ам буданд, вале тан[о дар аср[ои ХVI–ХVIII миrдори он[о хеле афзуд: [азор[о [уxxат[ои гуногунмазмуни аз но[ия[ои гуногуни Осиёи Миёна бадастомада, архив[о ва u. Ин [уxxат[о доир ба таърихи иrтисодию иxтимоb материал[ои беба[о доранд.
Аз миёнаи а. ХVI сар карда муносибат[ои иrтисодию дипломатии Россия бо хони[ои Осиёи Миёна инкишоф ёфтанд. Дар [уxxат[ои идора[ои давлатb ва Вазорати кор[ои хориxb, rайд[ои боxхона[о ва ведомост[о, [исобот[ои сафирони рус, тоxирон, асирони [арбb доир ба со[а[ои мухталифи [аёти мардуми Осиёи Миёна маълумот[ои гуногун мавxуданд.
Rисми зиёди сарчашма[ои гуногуни наrлии аср[ои ХVII–ХVIII бо супориши шо[ону [окимон тартиб дода шуда буданд. Масалан, бо супориши Нодирму[аммади Аштархонb соли 1634 Му[аммад ибни Валb асари «Ба[р-ул-асрор фи-маноrиб-ул-ахбор»-ро тартиб дод. Ба uайр аз ин, таърихи сулолаи Аштархониён дар асари Му[аммадюсуфи Муншb «Таърихи Муrимхонb» акс ёфтааст.
Таърихи ибтидои асри ХVIII дар асари Мирму[аммад Амини Бухорb «Убайдуллонома» тасвир шудааст. Ин асар давоми «Таърихи Муrимхонb» ба шумор меравад. Давоми бевоситаи «Убайдуллонома» «Таърихи Абулфайзхон»-и Абдурра[мони Толеъ мебошад. Ин асар воrеаю [одиса[ои чорда[ соли аввали [укмронии Абулфайзхонро (1711–1747) дар бар мегирад. Дар он xанг[ои феодалb, байнихудb, харxу марxи дарборb ва пароканда гардидани [окимияти марказb, ки хоxагии баъзе вилоят[оро хароб карда, мамлакатро заиф гардонда буданд, муфассал тасвир гардидаанд. Дар охири асри ХVIII сарчашмаи наrлb асари маш[ури «Тe[фаи хонb» ба табъ расид, ки дар он воrеа[ои байни сол[ои 1722– 1782 дар Осиёи Миёна баамаломада тасвир шудааст. Асар аз ду rисм иборат аст. Rисми якум воrеа[ои сол[ои 1721–1758-ро дар бар гирифта, ба rалами Му[аммадвафои Карминагb тааллуr дорад. Rисми дувум воrеа[ои сол[ои 1758– 82-ро тасвир кардааст, ки онро Олимбек навиштааст. Дар асар xанг[ои феодалb, хусусан муборизаи амирони манuит бо [окимони {исор, Eротеппа, Хуxанд, Xиззах, Кeлоб ва uайра инъикос гардидаанд.
Барои та[rиrи таърихи нимаи дувуми асри ХVIII ва ибтидои асри ХIХ-и халrи тоxик асари маш[ури Му[аммад Яъrуб «Гулшан-ул мулук» ба а[амияти калон молик аст. Асар боз аз он xи[ат пурrимат аст, ки муаллифаш ба табаrаи дорои Манuития тааллуr дошта, шо[иди бисёр воrеа[о буд ва он[оро аниr тасвир кардааст.
Дар мукотиба[ои дипломатии байни хон[ои Осиёи Миёна ва подшо[они рус, rайд[ои тоxирони осиёимиёнагb ва сафирон роxеъ ба таърихи нимаи дувуми асри ХVIII-и Осиёи Миёна маълумот[ои xолиби диrrат мавxуданд. Аз ин xи[ат [исоботи сафирони рус, ба монанди И. Д. Хохлов, бародарон Пазухин[о, Флорио Беневени, материал[ои тоxир Н. Григорйев rимати калон доранд. Он[о дар бораи сохти давлатb, вазъияти хоxагии rишлоr ва исте[солоти [унармандb, инчунин савдои хориxии хон[ои Осиёи Миёна маълумоти муфассал меди[анд. Хотира[ои Ф.Ефремов дар бораи саё[ати нe[солаи e ва хизмат карданаш дар сафи reшуни хон[ои Осиёи Миёна а[амияти калонро дорост.
Барои та[rиrи таърихи Бухорои охири асри ХVIII маълумоти М. Бекчурин, С.Бурнашев, rайд[ои Мирзошамси Бухорb ва тавзе[оти В.В.Григорйев ба ин rайд[о аз а[амият холb нестанд. Барои та[rиrи таърихи Бухоро ва хонии Хerанд дар нимаи якуми асри ХIХ «Таворихи авоил ва авохир»-и Муинb, «Таърихи амир {айдар»-и мулло Ибодулло[ ва мулло Му[аммад, «Фат[нома»-и Бухорb, «Зафарномаи Хисравb»-и муаллифи гумном, «Шо[номаи Умархон», «Таърихи му[оxирон»-и шоира Дилшод, «Мунтахаб-ут-таворих»-и Му[аммад {акимхон, асари назмии шоир Фазлии Намангонb ва дигарон ёрии калон мерасонанд.
Таърихи асри ХIХ, хусусан нимаи дувуми он дар «Таърихи Шо[рухb»-и Муллониёз Му[аммад, «Зафарномаи Худоёрхон»-и Абдуuафур, «Таворихи манзума»-и Имом Алии Rундузb хеле хуб инъикос гардидааст. Маорифпарвари маш[ури халrи тоxик А[мади Дониш (1827–1897) дар осори худ, хусусан дар асари таърихии «Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони Манuития» аrибмонb ва бепарвоии [окимони аморати Бухороро мо[ирона тасвир кардааст. Асари Мирзоазими Сомb «Тe[фаи шо[b» ба масъала[ои иxтимоии аморат бахшида шудааст.
Баъзе маълумот[о роxеъ ба таърихи асри ХIХ тоxикон, арафа ва давраи револютсияи якуми буржуазию демократии рус дар архив[ои ша[р[ои Душанбе, Тошканд, Москва, Ленинград ва дигар ша[р[о ма[фузанд. Сайё[они рус ва му[аrrиrони асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ (Н. В. Хаников, В. П. Наливкин, А.Л.Кун, А.Д.Гребенкин ва дигарон) дар бораи таърихи халr[ои Осиёи Миёна маълумоти пурrимат меди[анд. Дар асар[ои му[акrиrони тореволютсионb баробари идеализатсия кардани баъзе [одиса[о маълумот[ои xолиби диrrати характери иrтисодидошта мавxуданд.
Дар боби охирини китоби дувум илова ба сарчашма[о асар[ои муаррихони советb низ истифода шудаанд, ки дар он[о доир ба таърихи Тоxикистон дар арафа ва давраи револютсияи феврали 1917 маълумоти му[им [аст.
Хулоса, та[лили мухтасар ва [атто тан[о номбаркунии сарчашма[о имконият меди[анд тасаввурот пайдо кунем, ки барои та[rиrи таърихи тоxикон дар а[ди rадимтарин, rадим, аср[ои миёна ва давраи нав манбаъ[ои гуногуну бой мавxуд буданд. Сарчашма[ои фаровони наrлb барои бе[тар та[rиr гардидани таърихи сиёсb, инчунин таърихи адабиёт[1865] ва илм мадад мерасонанд. Дар назар доштан зарур аст, ки баъзе асар[ои таърихшиносии замони феодалии Осиёи Миёна – панегирикb, uаразнок буда, муаллифони он[о ба тасвири вазъияти оммаи халr, [аёти иrтисодию иxтимоb мароr зо[ир накардаанд. Бинобар ин, та[rиr ва муrоисаи даrиrи маxмeи сарчашма[о, хусусан манбаъ[ое, ки дар он[о доир ба таърихи [аёти иrтисодию иxтимоb маълумот[о мавxуданд, зарур аст. Илова ба ин, материал[ои нумизматикb ва археологb бояд васеъ истифода бурда шавад. Дигар намуд[ои манбаъ[ои хаттиро бо ба[исобгирии мавrеи синфии муаллифон ва мураттибони он[о аз xи[ати танrидb омeхтан зарур аст. Муаррихи марксист илова ба та[лили расмии сарчашма[о он[оро аз мавrеи синфb та[rиr мекунад.
Манбаъ[ои хаттb асосан аз рeи нашр[ои интиrодии матн[о истифода шуданд: юнонию румb аз рeи серияи «The loeb Classical Library» бо ба[исобгирии нашр[ои русb ва тарxума[о истифода шуд; асар[ои xуuрофидон[ои араб – аз рeи серияи «Bibliotheca geographorum arabicorum»[1866] ва нашр[ои ало[идаи минбаъда: бисёр асар[ои асримиёнагb аз рeи силсилаосори Гибб.
Дар баъзе маврид[о мо тарxума[ои русb ва забон[ои Европои uарбии асар[ои муаллифони шарrро истифода кардем. Дар [олати набудани нашр[ои интиrодии сарчашма[ои асримиёнагb баъзе дастнавис[о ва нашр[ои факсимилb истифода бурда шуданд.[1867]
САРЧАШМА{О ВА АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА*
Все темы данного раздела:
ДУШАНБЕ
НАШРИЁТИ «ДОНИШ»
2008
САРЧАШМАИ ХУДШИНОСИИ МИЛЛB
Агар кас гузаштаи аxдоди худро надонад, инсони комил нест!
Ин хитобаи сода, вале дар айни замон xиддии бузургони илму адаби мо аз rаъри аср[о ба гeш мерасад ва [ушдор меди[
МУRАДДИМА
Халrи тоxик ба итти[оди бузурги миллат[ои сотсиалистb, ки Иттифоrи Республика[ои Советии Сотсиалистиро ташкил додаанд, дохил мешавад. Вай [амро[и бародари калони худ – халrи кабири
Осори палеолити поин
Замони пайдоиши нахустин одамонро дар сарзамини Осиёи Миёна ба таври яrин муайян кардан хеле душвор аст, зеро осори аз [ама rадимаи [аёти он[о боrb намондааст. Ба гумони баъзе олимон, гeё Осиёи Миё
Осори палеолити миёна
Дар Осиёи Миёна аз мар[илаи баъди [аёти башари аввалия – палеолити миёна ёдгори[ои фаровон боrb мондааст. Ин замони нашъунамои маданияти мусте, замони мавxудияти неандертал[о буд, ки дар [удуди пал
Осори палеолити боло
Тахминан 40–35 [азор сол пеш ташаккули навъи имрeзаи башар Homo sapiens сурат мегирад.
Дар ин давра асбобу олоти сангb босуръат такмил меёбад. Ба ивази се-чор намуди асосии олат[ои замони
Тавсифи xамъияти палеолит
Мо дар асоси материал[ои археологb инкишофи тадриxии rувва[ои исте[солкунандаи xамъияти давраи палеолити Осиёи Миёнаро мавриди тадrиr rарор додем. Аммо масъалаи такомули тадриxии иxтимоии ин xамъия
МЕЗОЛИТ ВА НЕОЛИТ
Замони мезолит ва неолитро одатан ба 10–15 [азор сол тахмин мекунанд. Лекин давоми ин давраи [аёти инсонb дар [ар ма[ал [ар хел будааст. Дар асоси маълумот ва мадрак[ои мавxудаи археологb ба чунин
Осори мезолит
Осори давраи мезолит хусусан дар ма[ал[ои со[или Каспb ба таври муфассал тадrиr шудааст. Намунаи барxастаи он бозёфти диrrатангези А.П.Окладников - uори Xабал мебошад. Маълумот ва мадрак[ои аз ин x
Осори неолит
Тахминан 9–7 [азор сол rабл аз ин асри нави санг оuоз ёфтааст.
Дар Осиёи Миёна се умумияти мадании таърихиро, ки аз якдигар бо шароити зиндагb ва осори худ фарr мекунанд, метавон аёнан муш
Rадимтарин тасвир[ои рeи санг
Тасвир[ои рeи санг, ки барои дарк намудани тафаккури башари rадим ва тасаввуроти нисбат ба му[ит пайдокардаи e кeмак мерасонанд, мавриди таваxxe[и му[аrrиrони таърихи бостон rарор гирифтаанд.
Гузариш ба сохти rавмии падарb
Асри биринxb му[имтарин давраи таърихи инсоният мебошад. Дар ин давра чи дар тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда ва чи дар сохти иxтимоии xамъият таuйироти xиддb ба вуreъ меояд: истихроx ва гудозиш
Rувва[ои исте[солкунанда
Бо мурури аср[о олоти исте[солот беш аз пеш такмил ёфта, техника тараrrb намуд. Яке аз равия[ои ин тараrrиёт ба пайдоиши фулузгудозb оварда расонид. Илм дар ихтиёри худ мадрак[ои аниr ва даrиrи ба
Вилоят[ои таърихию мадании Осиёи Миёна
Сайри тараrrиёти таърихии а[ди биринxb дар rисмат[ои мухталифи Осиёи Миёна яксон набуд. Дар ин бобат ду вилояти калонро метавон зикр кард: 1) xанубу uарбb (xануби Туркманистон); 2) шимолу шарrb (rи
Сохти xамъиятb
Масъалаи сохти xамъиятии а[ди биринxb мавриди ба[су мунозира[ои бени[ояти мутахассисон rарор гирифтааст. Роxеъ ба ин масъала бисёр аrида ва фарзия[ои ба [ам мухолиф мавxуданд.
Бештар муло[
Умумияти [индуэронb. Ориёи[о
Протсесс[ои этникие, ки дар Осиёи Миёнаи а[ди биринxb ба амал меомаданд, [ам барои тараrrиёти ояндаи худи ин сарзамин ва [ам барои таърихи як rатор кишвар[ои [амсоя, ки аз {индустон то Аврупои xану
Ро[[ои кeчиши тоифа[ои [индуэронb ва комплекс[ои археологии Осиёи Миёна
Тоифа[ои [индуэронb то замони аз [ам xудо шудани худ дар куxо сукунат доштанд, кай ва бо кадомин ро[[о кeчидан аз ма[ал[ои аслии гузаштагони ин ва ё он тоифа[ои эронb ва [индуориёb ба амал омад? До
Металлургияи о[ан
Материал[ои археологb бо rиёси баъзе мадрак[ои забонb ва [амчунин сарчашма[ои хаттии rадим, ки ба давра[ои баъдтар тааллуr доранд, манзараи [аёти xамъиятии Осиёи Миёнаи охири [азораи II – ибтидои [
Маскан[о
Ёдгори[ои асри аввали о[ан дар Осиёи Миёна назар ба ёдгори[ои пешини аср[ои санг ва биринxb ни[оятдараxа кам кашф ва та[rиr гардидаанд.
Дар xануби Туркманистон баъзе маскан[ои rадима, ки [
Авесто» [амчун сарчашмаи таърихb
«Авесто», ки аз маxмeи матн[ои пайравони оини зардуштb иборат аст, му[имтарин маъхази оид ба таърихи rадимтарини Осиёи Миёна мебошад. {оло uайр аз теъдоди андаке дар Эрон, зиёда аз 100 [азор зардуш
Масъалаи ташаккули rадимтарин давлат[о
Та[лили вазъи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна нишон меди[ад, ки мамлакат дар мар[илаи гузариш ба xамъияти синфb буд. Комилан табиист, ки дар баъзе аз но[ия[ои мутараrrии Осиёи Миёна аввалин давлат[о
Зардуштия
Дар боло ишора кардем, ки «Авесто» – маxмeи аносири аxноси мухталиф ва дар замони гуногун ба вуxуд омадааст. Кай[ост, ки му[аrrиrон доир ба таxзияи ин аносир ва муайян намудани xанба[ои rадимтарини
Ба вуxуд омадани давлати {ахоманиши[о
Пайдоиши нахустин падида[ои давлат дар Эрон ба аср[ои IХ-VII пеш аз милод тааллуr дорад[188]. Дар ин аср[о аксари но[ия[ои Эрони uарбb ба [айъати давлат[ои Ошур ва Урарту дохил мешуд (вилоят[ое, ки
Футу[оти Куруши II дар Осиёи Миёна
Натиxа[ои давраи аввали фаъолияти Куруши II ин буд, ки давлати {ахоманишb ба иrтидори бузурге со[иб гардид, нуфуси мамлакат ва манбаъ[ои моддии он афзуд. {амаи ин барои амалb гардидани ният[ои Куру
Шeриши зидди Хахоманиши[о дар а[ди Дорои I
Uалабаи бодиянишинони Осиёи Миёна бар Куруши II дар [алли таrдири давлати {ахоманишb роли калоне бозид. Аз як тараф, бунёдгузори тавонои давлати {ахоманишb кушта шуд, аз тарафи дигар, писар ва вали
Осиёи Миёна дар [айъати давлати {ахоманишb
Мувофиrи маълумоти сарчашма[о, rисмати му[ими Осиёи Миёна дар [айъати давлати {ахоманишb rарор гирифта буд. Дар навиштаxоти Тахти Xамшед rайд шудааст, ки давлати {ахоманишb аз сарзамини «сакои[ои п
Сохти иxтимоию иrтисодb, маданият ва дини Суuд, Хоразм ва Бохтар дар аср[ои VI–IV пеш аз милод
Сохти xамъиятии халr[ои шарrиэронии Осиёи Миёна дар давраи [укмро-нии сулолаи [ахоманиши[о, чунон ки аз тадrиrи тамоми сарчашма[ои мавxуда маълум мегардад, аз сохти xамъиятии эрониёни uарбb мо[ията
ОСИЁИ МИЁНА ВА ЭРОН ДАР А{ДИ САЛТАНАТИ {АХОМАНИШИ{О
Давлати бузурги [ахоманишb, ки яке аз пуриrтидортарин империя[ои xа[они а[ди rадим [исоб меёфт, мавxудияти худро беш аз 200 сол ниго[ дошта, дар таърихи Шарrи бостонb мавrеи ба назар намоёне ишuол
Тараrrии Маrдуния
Дар а[ди салтанати Файлаrуси II (359–336 пеш аз милод) иrтидори Маrдуния афзуда, марказиятнокb ва итти[оди он устувор мегардад, ки дар ин бобат бар[ам додани майл[ои xудоихо[ии аъёну ашрофи маrдунb
Шикасти давлати {ахоманишb
Искандар ба тавассути хабар[ое, ки аз Форс мерасид, аз вазъияти ноустувори давлати {ахоманишb ба хубb ого[ гардида буд.[231]
Подшо[и [ахоманишb Ардашери II Мнемон 115 писар дошт. Пас аз фа
Му[ориба[о дар дамга[и Осиёи Миёна
Дар сарчашма[ои хаттb роxеъ ба чораxeи[ои Бесс баъзе маълумот мавxуд аст. Аввалан, e кeшиш кард, ки xи[ати rонунии [окимияти худро таъмин намояд. Зу[уроти чунин кeшиш[ои Бессро дар ахбори Диодор (Х
Rувва[ои [арбb ва [унари xангии халr[ои Осиёи Миёна
Халr[ои Осиёи Миёна бо кадомин rувва[о муrобили Искандари Маrдунb муrовимат карданд? Бояд rайд кард, ки камбудии асосии rувва[ои мудофиавии Осиёи Миёна марказият надоштани он[о буд. Дар даврае, ки
Амалиёт[ои [арбb дар Мовароунна[р
Арриан (III, 28, 9-10) воrеаро ба rарори зайл наrл мекунад: «Ваrте ки ба Бесс наздик расидани Искандарро хабар доданд, e аз дарёи Окс (Амударё– Б.U.) убур намуд: кишти[оеро, ки он[о аз дарё гузашта
Шeриши сол[ои 329–327 пеш аз милод
Ба муборизаи ба[ри истиrлолияти Суuд ва Бохтар сипа[солори ма[аллb Спитаман, ки яке аз симо[ои хеле барxаста дар таърихи аxдоди rадими халrи тоxик буд, сарварb мекард. Дар соли 329 Спитаман бо rувв
Инrирози империяи Искандари Маrдунb ва оrибати футу[оти маrдуни[о
Искандар Бобулро пойтахти давлати нави худ rарор дод ва асосан [амон усули мамлакатдории давраи {ахоманиши[оро нига[ дошта, бо тамоми [астиаш барои ба даст овардани ягонагии давлат саъй намуд. Аз с
ОСИЁИ МИЁНА ДАР {АЙЪАТИ ДАВЛАТИ СЕЛЕВКИЁН
Яке аз сарлашкарони Искандари Маrдунb - Селевк соли 312 пеш аз милод дар Бобулистон ба сифати сатрап мавrеъ ёфт. Минбаъд дар муддати нe[ сол вай тадриxан [укми худро ба Uарбу Шарr, аз xумла, ба Эро
Пайдоиш ва таърихи давра[ои аввали Порт ва Юнону Бохтар
Дар айни муборизаи байни ду бародарон (Селевки II ва Антиохи Гиеракс) барои со[иб шудан ба тахт аз давлати Селевкиён порт[о xудо шуданд, ки ба он[о Андрагор ном юноние сардорb мекард. Мувофиrи риво
Муборизаи зидди истилокории Селевкиён
Сипас, ахбори маъхаз[о моро ба да[сола[ои охири асри III пеш аз милод меоварад. Дар ин мобайн Порт давлати муrтадир гардид. Барои муста[кам кардани [окимияти худ Ашкониён баробари rувваи яроr, инчу
Равнаrи давлати Юнону Бохтар
Масо[ати давлати Юнону Бохтарро писари Евтидем Деметрий аз [исоби хоки {индустон вусъат дод. Юстин (ХII, 6,4) Деметрийро «шо[и [индувон» меномад. Страбон (ХI, II, I) мегeяд, ки {индустонро Деметрий
Давлати Юнону Бохтар
Ни[оят кам будани маъхаз[ои таърихb имкон намеди[ад, ки сохти давлатb ва xамъиятии Юнону Бохтар муфассал тавсиф карда шавад. Дар а[ди [окимони тавонотар давлат ба андозае со[иби марказият буд ва да
Давлати Порт
Агар бо сана[ои ин фасл ма[дуд нашавем ва материал[ои давраи сонитарро ба назар гирем, маълумот дар бораи сохти дохилии давлати Порт нисбат ба Юнону Бохтар бештар аст. Баъзе маълумот[ои муаллифони
Дигар но[ия[ои Осиёи Миёна
Яке аз му[имтарин но[ия[ои зироатии Осиёи Миёна – Фарuона мувофиrи маълумоти маъхаз[ои охири асри II пеш аз милод дар давраи пешина ва дар давраи Юнону Бохтар со[иби иrтисодиёти мутараrrие буд. Рос
Кeчманчиён ва Порт
Соли 138/7 ба тахти Порт Фар[оди II нишаст. Худи Фар[од [анeз хурд буд ва давлатро модараш идора мекард. Амнияти мамлакат талаб мекард, ки подшо[ дар шарr бошад. Вале кор якбора ранги дигар гирифт
Масъалаи пайдоиши йуxи[о
Xараёни воrеа дар Юнону Бохтар тамоман дигар буд. Барои фа[мидани он ва фа[мидани вазъияти умумии Осиёи Миёна ба воrеа[ое муроxиат кардан даркор, ки дар шимолу шарrи хоки Осиёи Миёна ба вуreъ омада
Страбон Помпей Трог
Аси[о Аси[о
Пасиан[о (асиан[о) Асиан[о
Та[ори[о Тахори[о
Сакараул[о (=сакараук[о) Сараук[о (=сакарук[о)
Акнун ба маъхаз[ои хитоb муроxиат мекунем. Дар он[о усуни
Амлаи rатъb ба Юнону Бохтар
Соли 206 пеш аз милод, да[[о сол rабл аз он, ки йуxи[о ба хоки Осиёи Миёна дохил шуданд, дар сар[ад[ои давлатии Юнону Бохтар аллакай урду[ои сершумори кeчманчиён меистоданд. Таназзули минбаъдаи дав
Бохтар ва Суuд
Аз тарафи йуxи[о истило шудани Бохтар боиси минбаъд пароканда ва uайримутамарказ шудани он гардид. Ваrт[ои аввал дар [ар як ша[р ва ма[ал[ои атрофи он [оким менишаст. Ин тарзи идора аз замон[ои дав
Давлати rадимии Фарuона – Даван
Дар маъхаз[ои хитоии аср[ои II–I пеш аз милод Даван ном як кишвари васеи пурсарвати серодам тасвир шудааст. Аксарияти куллии му[аrrиrон – [ам рус[о ва [ам хориxиён Даванро дар Фарuона xой меди[анд.
Халr[о ва но[ия[ои шимолb
Яке аз халr[ое, ки дар мушкилb дастгири фарuонаги[о шуд, канuуй[о буданд (талаффузи rадимиаш khan-kiah). Дар сарчашма[о Канuуй муфассал тасвир шудааст. Аз як тараф Канuуй бо Даван, яъне Фарuона, [а
Порт. Uалабаи Порт бар Рим
Иrтидори Порт дар а[ди Ме[рдоди II ни[оят афзуд. Баъд аз сари вай (соли 88/7 пеш аз милод) кори Порт аввал омад накард. Дар [амин ваrт Рим дар шарr сиёсати ни[оят таxовузкорона мебурд. {ар ду тараф
Давраи аввали давлати Кушон
Дар Осиёи Миёна ва инчунин дар но[ия[ои xануби он – то худи хоки шимолу uарби Покистон бисёр ваrт танга[ое ёфт мешаванд, ки дар он[о аз миён боло сурати марде тасвир шудаасту он мард дар сар пешона
Масъалаи хронологияи Кушон
Масъалаи хронологияи Кушон, ки олимон сад сол боз бо xeшу хурeш му[окима мекунанд, [оло [ам масъалаи дандоншикан аст. Ба назари аввал кор осон менамояд – катиба[оеро, ки дар {индустону Покистон ёфт
Забти сарзамин[о
«{окими Гуйшуан Киотсзюкю» (ба rавли П.Пелйо, ин ном дар rадим K’iəudz ‘iəu kiəp талаффуз карда мешудааст), ки дар маъхаз[ои Хитой зикр шудааст, [амон Куджула Кадфиз мебошад, ки дар
Исло[оти пулии Кадфизи II
Кадфизи II дар сиёсати пул исло[оте ба амал оварда, танга[ои тиллоро ба муомилот андохт. Одатан, чунин аrида маъмул буд, ки вазни танга[ои тиллоии Кадфизи II дар асоси меъёри вазни танга[ои римb –
Канишка ва равнаrи давлати Кушон
Маш[уртарин шо[и Кушон - Канишка мебошад. Та[лили номи вай дар илм боиси мубо[исаву мунозираи дурударозе гардид. Г.Бейли из[ори андеша кард, ки rисми аввали ин ном аз калимаи «kan» («хурд, xавон»)
Таназзули давлати Кушон. Кушониён ва Сосониён
Мувофиrи катиба[ои [индb баъди Канишка ба тахт Васишка нишаст, вале тангае бо номи e нест, танга[ое [астанд, ки дар онњо Хоэрко (аслан Хоэшко, зеро дар хатти бохтарb овози «ш» бо «р» ифода мешуд) з
Бохтари шимолb
Ба туфайли тадrиrот[ои муфассалу мунтазами археологии территорияи Осиёи Миёна, Афuонистон ва шимоли {индустон имкон шуд, ки масъалаи як навъ тамаддуни ша[рb будани империяи Кушонро пеш гузорем. Баu
Суuд, Фарuона, Чоч, Хоразм
Ша[ру манзил[ои давраи Кушониёни Суuд, Фарuона, Чоч нисбат ба ша[ру манзил[ои давраи Кушониёни Бохтари шимолb хеле камтар тадrиr шудаанд.
Калонтарин ша[ри он давра Самарrанд буд. Дар Суuд
Хоxагии rишлоr. Обёрb
Тадrиrи муфассали археологии майдон[ои фарох нишон меди[ад, ки дар он давра тамоми но[ия[ои асосии Осиёи Миёна барои зироат истифода мешуданд. Дар води[о бо киштукор (асосан киштукори обb) ва чорво
Бинокорb ва [унармандb
{ангоми [африёти археологb чунин намуд[ои иморату иншоот ёфт шуданд: 1) rаср[о, 2) маъбад[о, 3) бино[ои истиrоматb, 4) корхона[о, 5) анбор[о, 6) rалъа[о, 7) иншооти обёрb ва u. Аксари ин иморату ин
Савдои дохилb ва хориxb
Ба давраи Кушониён системаи мутараrrии пулb, ни[оят гуногун будани rимати танга[о ва хеле зиёд будани шумораи он[о хос мебошад. {амаи ин далолат мекунад, ки дар мамлакат исте[соли мол ва гардиши он
Осори хаттb
Дар давраи Кушониён дар со[аи маданияти маънавии халr[ои Осиёи Миёна дигаргуни[ои xиддb рeй доданд. Ин давраи пури [одиса[ои ни[оят мураккабу аксаран мухталиф, давраи ба [ам омехтани тамоилу [одиса
Аrоиди маз[абb
Аrоиди маз[абии давраи Кушониён ни[оят печдарпеч ва муракккаб аст. Rисми асосии а[олии Осиёи Миёна мисли пештара зардуштияро мепарастид. Масалан, суuди[о бино бар номи он[о (зиёда аз 20), ки дар «М
ИСТОРИОГРАФИЯИ МАСЪАЛА{ОИ ФОРМАТСИЯИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДИИ UУЛОМДОРИИ ОСИЁИ МИЁНАИ RАДИМ
Нотавонии илми буржуазb, алалхусус [ангоми чун як чизи том омeхтани таърихи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна ва Шарr маълум шуд. Муаррихони буржуазb барои шар[у тафсири ин масъала[о усулеро пеш гириф
Таrсимоти иxтимоb ва молумулкb
Аллакай дар охири [азораи III ва аввали [азораи II пеш аз милод дар Туркманистони xанубb таrсимоти молумулкb равшан ба назар мерасад. Дар Теппа[исор ном осори эронb, ки ба [амин давра[о тааллуr дор
Таркиби xамъияти Осиёи Миёна дар охири [азораи I пеш аз милод ва ибтидои [азораи I милодb
Дар танга[ои Юнону Бохтар ва давра[ои баъдтар ва инчунин дар танга[ои Кушониён чунин унвони юнонb ё худ шарrиэронии сардори давлат сабт гардидаанд – «волb», «шо[», «ша[аншо[». Дар як мe[ри [индb ба
Давлати Сосониён
Дар ибтидои асри III милодb дар натиxаи xанг[ои дурударози пурта[лукаи зидди рими[о ва низову хархаша[ои дохилb давлати Порт завол ёфт. Зиддияти синфии байни ашрофу uуломдор ва а[ли xамоату uуломон
Кидориён
Мадраки асосb роxеъ ба Кидориён дар ахбори маъхаз[ои зерин [астанд. Дар солномаи Бэй-ши ривоят мешавад, ки [окими йуxи[о аз [амлаи жож[о хавф бурда, дарбори худро ба ша[ри Боло кeчонд. «Пас аз ин п
Хиёниён
Соли 346/47 шо[и Сосониён Шопури II дар сар[ади шарrии давлати худ меистод, зеро ба он xо, ба rавли Аммиан Марселлин (16, 9, 4), «хиёниёну авсан[о», ки худ «еусан» мегуфтаанд, [уxум карданb будаанд
Айтолиён
Инак, дар ахбори муаррихи арман, ки ба соли 450 нисбат дорад, «кишвари [айтолиён» номбар шудааст. Егише Вардапет хабар меди[ад, ки сол[ои 453–454 Яздгурди II боз ба шо[и Кушониён дарафтоданb шуд, в
Масъалаи пайдоиши хиёниён ва [айтолиён
Нависандаи суриёнии аввали асри VI Яшу Стилат менависад, ки: «хиёниён, ки худ гунн [астанд».[594] Вале ин даъворо бечунучаро rабул кардан лозим не. Дар назари муаллифони онзамонаи uарб тамоми кeчма
Xамъияти [айтолиён
Прокопий Кесарский дар бораи «гунн[ои сафед» – [айтолиён гап зада, навишта буд, ки он[о «аз rадим» муrимb мебошанд, «ба як подшо[ итоат мекунанд» ва «давлати rонунb» доранд. Менандр аз номи [айъати
Не[зати Маздак
Дар [удуди аср[ои V–VI дар Эрони Кайrубодшо[ (сол[ои 488–531) бар зидди муносибат[ои феодалb, ки нав ташаккул меёфт, баромад[ои тавонои оммаи халr ба вуreъ омад.[655] Ба ин не[зат шахсе сардорb мек
Хоrонии турк ва нуфузи [окимияти он дар Осиёи Миёна
Дар асри VI хеле дур аз [удуди Осиёи Миёна дар Олтой зери унвони «Хоrонии турк» (сол[ои 551-744) итти[оди давлатие пайдо шуд, ки дар таърихи Осиёи Миёна роли му[им бозид. Турк[о дар сарчашма[о бо н
Турк[о ва {айтолиён
{анeз ваrте ки турк[о ба Осиёи Миёна сар медароварданд, бояд ба {айтолиён дучор меомаданд. Ваrте Хоrонии турк ба нияти тасхири Осиёи Миёна афтод, задухeрд ногузир гардид.
Вазъияти {айтолиё
Низои турк[о ва Сосониён. Иrтисодиёт ва сиёсат
{амин ки давлати {айтолиён бар[ам дода шуд, байни собиr иттифоrчиён низоъ хест. Дере нагузашта алангаи низоъ боло меравад ва акнун сабаб на манмани[ои сиёсии тарафайн, балки зиддияти манфиат[ои иrт
Муносибати хоrони турк ва [окимони ма[аллb. Синтези Осиёи Миёнаву турк
Аввал[о сиёсати турк[о, ки Осиёи Миёнаро ишuол карда буданд, аз сиёсати {айтолиён фарrи казоb надошт,[693] яъне он[о ба [окимони ма[аллb андоз муrаррар карданд, сулола[ои пештара боrb монданд ва rо
Не[зати Абрeй
А[воли а[ли ме[нат ни[оят вазнин буд.[702] Ба ин муносибат маълумоти не[зати Абрeй ни[оят му[им аст. Ин маълумот аз як боби асари Абдурра[мон Му[аммади Нишопурb (асри ХI) – «Хазината-л-улум» («Хази
Маълумоти сарчашма[о дар бораи вазъияти Тахористон дар асри VI – ибтидои асри VIII
Номи «Тахористон» бори аввал дар як асари тарxумавии соли 383 зикр мешавад.[707] Маъхаз[ои хитоb ин мамлакатро «Тухоло» (Т'оu-hо-1о, Тоu-hо-1-о ё Тоu-hои-1о)[708] номидаанд.
Тахористон но[
Таърихи сиёсb
Мо дар боло наrл карда будем, ки дар а[ди Туншаху (вафоташ соли 630) хоrонии uарбии турк Тахористонро забт намуд. Сюан-сзан, ки андаке баъди ин воrеа[о ба ин xой[о омадааст, волии турк[оро дид.[733
Обёрb. Хоxагии rишлоr
Аз афти кор, аксарияти мардуми Тахористон машuули зироат буд. Дар ривояти Сон Юн (ниг. ба боло) ба вуxуди обёрb ишорате [аст. Албатта, дар водb шабакаи мукаммали обёрb буд: дар но[ия[ои баландтар л
Унармандb ва тиxорат
Дар Тахористон конковb хеле ривоx дошт. Аз рeи хабари сайё[он ва маълумоти содироти ин ё он мол[756] мо медонем, ки дар ин сарзамин санг[ои rиматба[о ва аз афти кор, пеш аз [ама, лаъли маш[ури Бада
Бинокорb. Меъморb
Дар Тахористон бисёр ша[р[о, rаср[ои де[rонон ва ибодатго[[о [африёт шудаанд. {африёте, ки дар Тирмиз шуд (сол[ои 1936–1938 зери ра[барии М. Е. Массон), маълумоти аниrи равшан надод, ки дар он давр
Санъати тасвирb
Санъати рассомb дар Балаликтеппа, Аxинатеппа ва Rалъаи Кофарни[он махсусан муфассал инъикос шудааст. Дар яке аз хона[ои чоркунxаи Балаликтеппа дар сат[и девори кабудранги сиё[ча як силсила расм[о к
Айкалтарошb, кандакории чeб ва дигар намуд[ои санъат
Баъзе асар[ои санъати [айкалтарошb дар осори гуногун дучор мешаванд. Дар Аxинатеппа як силсила муxассама[ои буддоb ба даст омад. Тамоми [айкал[ои буддоb аз лой буда, аз дарун rафасаи чeбин надоранд
Тавсифоти умумb
Номи «Суuд» дар маъхаз[ои гуногунзабон дар муддати мадид дучор мешавад.[802] Му[аrrиrи маш[ур В. Томашек тахмине пеш ни[од, ки калимаи «суuд» аз калимаи умумиэроние бармеояду маънояш «рахшидан», «д
Сюан-сзан ва Хой Чао дар бораи Суuд
Сюан-сзан ба Суuд соли 629 омад. Вай менависад, ки Самокиён ё Самосзан (Самарrанд) – мулкест, ки аз шарr ба uарб тeл кашидааст. Андозаи пойтахти кишвар баробари Тирмиз будааст. Мулки Самокиён аз чо
Таърихи сиёсb
Ал[ол мадракоти кофb нест, ки таърихи сиёсии Суuд, алалхусус, таърихи сиёсии мулк[ои он тартиб дода шавад. Маъхаз[о фаrат маълумот[ои берабти ало[ида-ало[ида меди[анд.
Дар ибтидои асри VII
Обёрb. Хоxагии rишлоr
Се канали асосии обёрb, ки замин[ои xануби Самарrандро шодоб мекард, дар аср[ои миёна аз Вараuсар («Сари дарuот») ном ма[алле ([озир номи ин ма[ал «Работи Хоxа») сар мешуд. В.В.Бартолд rайд карда б
Унармандb ва тиxорат
Кe[[ои атрофи Суuд пур аз маъданиёт аст. Мувофиrи маъхаз[ои хаттb, баъзеи он[о истихроx карда мешуд. Масалан, маълумоти аниr [аст, ки тилло ва навшодир истихроx мешуд.[851] Тилло на фаrат истихроx
Мустамликадории Суuдиён
Мустамликадории суuдиён дар ин давра, аз як тараф, ба [аёти тиxоратию иrтисодb ва, аз дигар тараф, ба протсесс[ои умумии иxтимоию иrтисодb ва сиёсb вобаста буд, ки дар дохили худи xамъияти суuдиён
Кашфи Rалъаи кe[и Муu ва [африёти Панxакенти rадим
Дар тадrиrи давра[ои аввали таърихи асримиёнагии Суuд кашфиёту тадrиrот[ои археологb чунон маrому а[амиятеро со[иб аст, ки зо[иран ин гуна маrому а[амияти он[о дигар дар [еx куxо ба назар намерасад
Самарrанд, Варахша ва дигар бошишго[[ои ша[рb
Маркази Суuд ша[ри Самарrанд буд. Ша[р дар димнаи Афросиёб xой дошт.[901] Вусъати димна 219га аст. Дар Афросиёб Н.И. Веселовский, В.В. Бартолд, В.Л.Вяткин [африёт гузаронидаанд. {африёте, ки А.И. Т
Бинокорb
Дар боб[ои пешина мо камубеш бисёр масъала[ои бинокориро аз назар гузарондем. Дар аввал[ои аср[ои миёна дар Суuд ва, умуман, дар тамоми Осиёи Миёна масоле[и асосии деворзанb похса ва хишт[ои калони
Санъати тасвирb
Осори санъати тасвирb аз Панxакенти rадим, Варахша ва Самарrанд падид омад.
Дар Панxакент дар 60 хона расми рeи девор ёфт шуд. Ин шумораи зиёд нишон меди[ад, ки одати ороиши девор[ои хона
Айкалтарошb. Санъати мусиrb ва раrсb
Дар санъати Суuд дар баробари рассомb [айкалтарошb [ам маrоми му[им дошт. Масоле[и [айкалсозb гил, гаx ва чeб буд.
Дар Панxакент [айкали азими гилb ёфт шуд. Ин [айкал замоне айвони маъбадр
Хати суuдb ва адабиёти он
Чи тавре дар боло гуфта гузаштем, хати суuдb аз хати оромb бармеояд. Дар он даврае, ки ал[ол мавриди назар аст, хати суuдb хати курсив буд. Одатан дар амалия 18-19 [арфи алифбо ба кор мерафт ва баъ
Аrоиди маз[абb
Дар бораи аrоиди маз[абии а[ли Суuд дар маъхаз[ои гуногуни суuдb, хитоb, арабb ва тоxикию форсb маълумот ба назар мерасад. Вале муrоисаи ин маълумот[о кори ни[оят душвор аст, ба ин сабаб дар бораи
Уструшан
Дар маъхаз[ои хитоb ин но[ия Сао (Саои шарrb), ё худ Су-дуй-ша-на (Suо-tuâi-şа-nâ)[959] номида шудааст. Маълумоти маъхаз[о дар бораи ин но[ия ни[оят кам аст. «Тан-шу» хабар меди[ад
Фарuона
Дар маъхаз[ои хориxb Фарuона дар аср[ои VI-VII Фейхан, Бохан, Паханна номида шудааст. Дар асоси ин транскрипсия ва номи суuдии Фарuона гуфтан мумкин аст, ки дар rадим Фарuона Фар[о]uона ё Фраuона т
СОХТИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB. ТАШАККУЛИ МУНОСИБАТ{ОИ ФЕОДАЛB
Маъхаз[ои хаттb дар бораи сохти иxтимоию иrтисодии давра[ои аввали асримиёнагии Осиёи Миёна он rадар маълумоти воrеb намеди[анд, ки сохти иxтимоию иrтисодии аср[ои V–VIII Осиёи Миёнаро, алалхусус,
Арабистон дар арафаи ислом
Дар асар[ои таърихшиносb аксар ваrт аrибмондагии араб[о дар арафаи пайдоиши ислом таъкид мешавад. Ин аrида яктарафа ва нодуруст аст. Соли 1853 Ф.Энгелс навишта буд: «Дар xое, ки араб[о зиндагии муr
Пайдоиши ислом. Шикасти давлати Сосонb
Чанд сухан дар бораи пайдоиши ислом. Му[аммад пайuамбари Олло[и таоло ва яккаву ягона гардид. E аслан аз калонтарин маркази Арабистон – ша[ри Макка буд, чун дар зодго[и худ ба чизе муваффаr нашуд,
Парокандагии сиёсии Мовароунна[р дар миёна[ои асри VII
Араб[о аз [амон рeзе, ки ба Эронзамин rадам гузоштанд, uасб кардани вилоят[ои дар ин сeи Омударё воrеъгардидаи Осиёи Миёна, яъне Мовароунна[рро маrсади асосии худ rарор доданд. Чи навъе ки дар «Таъ
Ба сар[ади Осиёи Миёна расидани лашкари араб. {амла[ои нахустин ба Мовароунна[р
Мувофиrи ривоят[ои араб, лашкари ислом пас аз му[орибаи назди На[ованд (с.642) reшуни шикастхeрдаи сосониро таъrибкунон, гeё то фавти халифа Умар, яъне то соли 644 бо туркони Тахористон алоrа пайдо
Муборизаи суuдиён, тахористони[о ва дигар халr[ои Осиёи Миёна бар зидди истилогарон
Аъёну ашрофи араб фаrат пас аз он ки дар замони хилофати Абдулмалик ибни Марвон (685–705) низоъ[ои дохилии хилофатталабb бар[ам хeрда, шeриш[ои мардуми кишвар[ои тобеъ фурe нишонда шуданд, ба истил
Мудофиаи Самарrанд
Чунон ки дар боло оварда шуд, [укмрони Самарrанд подшо[и Суuд - Тархун бо араб[о сул[ кард. E дар айни ваrт e[дадор шуд, ки ба он[о хироx меди[ад. Пас аз як сол Rутайба бародараш Абдурра[монро баро
Иттифоrи Суuд, Чоч, Фарuона ва Туркон
Дар сол[ои 712–713 ба муrобили араб[о иттифоrи хоrони турк ва се давлати калони истиrлолияти худро ниго[ дошта - Суuд, Чоч ва Фарuона баромад мекард.
Низоъ[ои байнихудии ашрофи Суuд ба он
А[воли халr[ои Осиёи Миёна
Араб[о дар тамоми ша[ру де[а[ои бузурги Осиёи Миёна rувва[ои [арбии худро гузошта, бо пуштибонии он[о а[олии ма[аллиро дар зери итоат ниго[ медоштанд ва молиёт xамъоварb мекарданд.
{укмрон
Муборизаи суuдиён, фарuони[о ва туркон дар сол[ои 720–722
Дар таълифоти таърихшиносb го[е ба иштироки Хитой дар муборизаи зидди араб[о ишора карда мешавад. Ин тамоман дар заминаи uалат ва иштибо[ ба миён омадааст. Дар [аrиrат, чунон ки сарчашма[ои хаттb ш
Муборизаи Хатлонзамин бар зидди истилогарон
Мардуми далер ва озодихо[и Хатлон (Хаталон) ба истилогарони араб муrобилати сахт нишон доданд. Он ваrт[о Хатлон тамоми хоки гурe[и район[ои Кeлоб ва водии Вахшро дар бар мегирифт ва дигар но[ия[ои
Оrибати ба хилофати араб [амро[ карда шудани Осиёи Миёна
{ангоми ба[о додан ба а[амияти таърихии аз тарафи араб[о истило шудани Осиёи Миёна, чунон ки дар баъзе тадrиrот ба шакли пардапeшида ба назар мерасад, набояд ба ифроту тафрит ро[ дод. Дар ваrти та[
Гурe[[ои мухолиф дар хилофат
Рe[ияи душманона нисбат ба [окимияти хилофат на тан[о дар Осиёи Миёна, балки дар дигар кишвар[ои та[ти тасарруфи араб[о низ хеле пурrувват буд. Усули идораи халифа[ои араб на фаrат норизоияти оммаи
Не[зати Абeмуслим
Абeмуслим аслан аз оилаи барзгар баромада, бар тибrи баъзе маълумот, дар аввал[о uулом будааст. Абeмуслим дар наздикии бузургтарин ша[ри Хуросон – Марв rарорго[и худро таъин намуда, [амчун «як шахс
Шeриши Сумбоди Муu ва не[зати Муrаннаъ
Дар замони хилофати Аббосиён а[воли оммаи васеи халr на тан[о бе[тар нашуд, балки назар ба давраи Умави[о боз бадтар гардид. Оидоти замини иxора бештар ба шакли молb буд. Аз замин[ои лалмb нисфи [о
Rувват гирифтани ашрофи феодалии ма[аллb
Шeриш[ои пай дар пайи халr[ои Мовароунна[р, ки аз замони мавриди ис-тилои хилофат rарор гирифтани Осиёи Миёна сар карда, ба муrобили [укм-ронии араб[о давом менамуд, пас аз хобонидани шeриши Муrанн
Таъсиси давлати Сомониён
Сарсилсилаи хонадони Сомониён – Сомон аслан аз вилояти Балх ё худ атрофи Самарrанд ва ё аз Тирмиз буд.[1087] Ба тибrи маълумоте, e дини исломро rабул карда, дар шахсияти [окими Хуросон Асад ибни Аб
Сохти давлатb ва ташкили дастго[и идораи он
Асосгузори давлати Сомониён Исмоили Сомонb ба хубb медонист, ки таъмин кардани истиrлолияти Мовароунна[р ва аз хилофати Араб озодона нашъунамо ёфтани вай фаrат [амон ваrт мумкин мешавад, ки дар ин
Низоъ[ои байнихудии феодалb ва суст шудани давлати Сомониён. Истилои Rарохониён
Баъд аз вафоти Исмоили Сомонb (с.907), дар аввал[ои салтанати А[мад ибни Исмоил (907-914) якбора дар якчанд вилоят[о исён сар зад. {окимони Самарrанд, Рай ва Систон шeриш бардоштанд. Пас аз хобонид
Хоxагии rишлоr
Аксари а[ли ме[нат машuули зироат ва чорводорb буд. Зироати обb дар Осиёи Миёна ва дар Хуросон ба uояти равнаr расид, шабакаи пурвусъати ан[ору канал[о ва иншооти мураккаби обёрb самараи зироатро н
Исте[соли маъдан ва кe[корb
Исте[соли маъдан низ хеле равнаr гирифт. Дар Фарuона о[ан, rалъагb, нуrра, симоб, мис, сурб ва, инчунин мум, сангпахта, фирeза, навшодир ва u. исте[сол мекарданд; аз Rарамазор, аз rарибии Хуxанд ну
Исте[соли шиша ва сафололот
{ангоми тадrиrи ша[ру де[оти асримиёнагb бевосита дар болои хок ва [ангоми [африёти археологb дар маuзи rабат[ои археологb, андаруни вайронаи бинову хона[о, чуrури[ои ахлотпартоb ва u. бисёр шишаи
Дигар намуд[ои касбу [унар
Дигар намуд[ои касбу [унар ва ма[сулоти он[оро, ба мисли шишагарb ё кулолb, ин rадар муфассал тавсиф кардан аз имкон берун аст. Дар ин [олат мо асосан ба маъхаз[ои хаттb истинод карда метавонем. Ма
Бинокорb ва меъморb
Дар маъхаз[ои хаттb хабар дода мешавад, ки дар аср[ои IХ-Х бисёр бинову иморат[о сохта шуда буд, вале аз он[о хеле кам то ба рeз[ои мо омада расидаанд.[1123]
Бисёр кeшку rаср[о, сарою дeко
Тиxорат ва муомилоти пул
Калонтарин ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои IХ–Х марказ[ои тиxорати дохили вилоят[о, байни вилоят[о ва баъзеи он[о маркази тиxорати байни мамлакат[о буданд. Вале тиxорат на фаrат дар ин гуна марказ[о
Бухоро – маркази давлати Сомониён
Асри VIII барои а[олии ша[р[ои Мовароунна[р асри бени[оят вазнин буд. Наршахb дар «Таърихи Бухоро» навиштааст, ки араб[о соли 709 Бухороро ишuол карда, на фаrат нисфи [авлии [ар як а[олии ша[рро ка
Созмони инъомоти феодалb ва заминдории шартb
Асри Х давраи феодализми мутараrrb мебошад. Давлати Сомониён давлати феодалие буд, ки манфиати заминдорону тоxирони калонро дастгирb менамуд. Ана ба [амин сабаб зикри равнаrи хоxагb, ривоxи зироат,
Рентаи феодалb, [аёти де[rонон ва не[зат[ои халrb
Дар а[ди То[ириён ва Сомониён «тамuазании» де[rонон, ки он[оро то ба дараxаи uулом паст мекард, rатъ гардид ва зотан ба rатъи ин одати бера[монаву пурозор исёни Муrаннаъ дар Мовароунна[р (ки дар бо
Анxоми ташаккули халrи тоxик
Дар [амон даврае, ки [окимият дар Мовароунна[ру Хуросон дар дасти Сомониён буд, ташаккули халrи тоxик анxом ёфт. Дар шароити нави истиrлоли давлатb бисёр анъана[ои мадании пештара боз таxдид гардид
Тараrrиёти адабиёти бадеb
Вазъияти сиёсии Осиёи Миёна [анeз дар ибтидои асри IХ барои тараrrии адабиёти нави китобии тоxик, ки бар асоси эxодиёти да[анакии халr rарор гирифта буд, шароити мусоид фаро[ам овард, вале ин шарои
Илму фан
Комёби[ои илму фанни давраи сомонb камтар аз муваффаrият[ои адабиёти нафиса набуд. Аммо фарr дар ин буд, ки асар[ои илмb мисли пештара аксаран ба забони арабb таълиф меёфтанд. Забони арабb дар байн
Муборизаи бесамари Абeибро[ими Мунтасир барои аз нав барrарор намудани [окимияти Сомониён
Дар сол[ои аввали асри ХI, пас аз забт кардани Мовароунна[р ба Rарохони[о лозим омад ба муrобили амалиёти бародари Абдулмалик Абeибро[им Исмоил ибни Нe[, ки дар му[ориба[ои зидди Rарохониён бо номи
Халrи тоxик дар давраи салтанати Uазнавиён
Давраи [амчун як маркази сиёсb сар бардоштани Uазнин [анeз аз аввал[ои нимаи дувуми асри Х сар мешавад.[1196]
Дар сарчашма[ои таърихb Сабуктегин [амчун асосгузори сулолаи Uазнавиён дар аср
Салxуrи[о ва суrути давлати Uазнавиён
Як гурe[ амалдорони олимаrоми дарбори uазнавb бо сардории [оxиб ба васияти султон Ма[муд амал намуда, писари хурди e - Му[аммадро ба тахт нишонданд. Вале писари бузурги вай - Масъуд аз ин [ол бохаб
Давлати Uури[о
Дар аср[ои миёна кишвари кe[истониеро, ки дар сарга[и {арируд воrеъ гардида, аз {ирот то Бомиён ва [удуди Кобулу Uазна вусъат дошт, «мамлакати Uур» меномиданд. Ин мамлакат аз тараф[ои uарб, шимол в
Салxуrи[о ва Низомулмулк
Xанги Дандонаrон, ки дар соли 1040 сурат гирифта, таrдири давлати Uазнавиёнро [ал карда буд, боиси тамоман ба Хуросон со[иб шудани Салxуrиён гардид.[1209]
Туuралбеки Салxуrb (1040–1063) па
Не[зати исмоилия
Не[зати исмоили[о [1212] таrрибан муддати чорсад сол дар таърихи Осиёи Миёна ва Эрон роли калоне бозb кард. Ф.Энгелс навишта буд: «Оппозитсияи револютсионb нисбат ба феодализм дар тамоми давраи аср
Rарохониён
Таърихи Осиёи Миёнаи а[ди Rарохониён [анeз ба дараxаи кофb омeхта нашудааст. Манбаъ[ои хаттb доир ба xараёни вуrуоти сиёсb ва низоми дохилии давлати Rарохониён фаrат маълумоти xузъb меди[анд. Муарр
Rарохониён ва rарахитои[о
Дар аввали чоряки дувуми асри ХII мардуми сершумори кидонb {афтрудро бо ша[ри Баласоuун ишuол намуда, империяи бузурги худро, ки то шимоли шарrии дарёи Енисей рафта мерасид, таъсис карданд. Сипас,
Хоразм ва давлати Салxуrb
Uалабаи Rарахитои[о дар соли 1141 Салxуrиёнро хеле заиф гардонид.
Дигар аз воrеа[ои rобили диrrате, ки дар ин давра ба амал омада, яке аз омил[ои рe ба суrут ни[одани давлати салxуrb гарди
Иrтаъ ва заминдории шартb дар аср[ои ХI–ХII
Дар аср[ои ХI–ХII иrтаъ ва иrтаъдорb, яъне ба тариrи хизматона инъом карда шудани замин[ои кишт хеле ривоx ёфт, вале ин усул барои давлат[ои Uазнавиён, Rарохониён, Салxуrиён ва Хоразмшо[иён якранг
Моликияти замин ва де[rонон
Яке аз протсесс[ои хоси иxтимоии давраи мавриди та[rиr таuйир ёфтани [айъати заминдорони калон ва, [атто миёна мебошад. То истилои араб со[ибони асосии замин де[rонон буданд. Вале пас аз истилои ар
Ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои ХI–ХII
Тараrrиёти босуръати ша[р[о, исте[солоти молb ва тиxорати пулb аз му[имтарин аломат[ои давраест, ки мо ба та[rиrи он пардохтаем.
Ша[р[ои Осиёи Миёна калонтар ва а[олии он[о зиёдтар мегарди
Касбу [унар дар аср[ои ХI–ХII
Маркази асосии касбу [унар ва тиxорат ша[р буд. Касбу [унари ша[рии онваrта аксаран ба тавассути маълумот ва мадрак[ои бостоншиносb омeхта шудааст. Бостоншиносон, беш аз [ама, доир ба тавлиди масну
Муомилоти пул
Тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда, беш аз пеш xудо шудани касбу [унар аз хоxагии rишлоr, инкишофи минбаъдаи исте[солоти молb, алоrаи наздик бо rабила[ои бодиянишин боиси ривоxи доду гирифт дар до
Бинокорb, меъморb ва [унари амалb
Аз аср[ои ХI–ХII ва ибтидои асри ХIII миrдори зиёди осори меъмории мe[ташам то замони мо омада расидааст. Ин албатта, бесабаб нест. Агар теъдоди ин бино[ои таърихb бо маълумоти роxеъ ба сохтмони rа
Илму адаби тоxик дар асри ХI– аввали асри ХIII
Таuйироти сиёсии охир[ои асри Х, яъне аз байн рафтани давлати сомонb, ба Мовароунна[р со[иб шудани Rарохони[о ва ба дасти Uазнавиён гузаштани Хуросон ба [аёти фаннb ва адабии халrи тоxик таъсир нак
Па[н шудани тасаввуф ва ро[ ёфтани он ба адабиёти форсу тоxик
Яке аз му[имтарин хусусият[ои ин давра ба адабиёт ро[ ёфтани uоя[ои тасаввуф мебошад. «Тасаввуф», ки дар адабиёти илмии ба забон[ои аврупоb бо номи «суфизм» маълум аст, xараён ва назария[ои идеолог
Уxуми eрдуи Чингизхон ба Осиёи Миёна
Давлати хоразмшо[b дар сол[ои бистуми асри ХIII боз [ам бештар сабзида, uайр аз Хоразм ва Мовароунна[р Афuонистони кунунb ва rисмати бузурги Эронро низ дар бар мегирифт. Вале xанбаи марказият ёфтан
Мудофиаи rа[рамононаи Хуxанд. Темурмалик
Он rисмати лашкари муuул, ки барои забт кардани Хуxанд фиристода шуда буд, агарчи муддати зиёде ин ша[ри rадими тоxиконро ба му[осира гирифт, вале дар ишuоли он муваффаrияте ба даст оварда натавони
Футу[оти минбаъдаи Чингизхон дар Осиёи Миёна
Истилогарони муuул а[олии зиндамондаи Бухоро, Самарrанд ва Хуxандро ба азобу уrубат[ои да[шатангезе гирифтор намуда, пас аз андак таваrrуф ба тарафи дашти Rаршb ва Тирмиз [аракат карданд. Он[о ша[р
Аёти хоxагb пас аз истилои муuул
Чингизхон давлати бузурги императории ташкилкардаашро дар байни писарони худ таrсим намуд.
Писари калони e - Xуxb [анeз дар соли 1207 ба идора кардани «халr[ои xангалнишин» e[дадор гардида
Шeриши Ма[муди Торобb
Аз сол[ои 30-юми асри ХIII дар байни а[олии во[а[ои зироатb ва пешаварони ша[р xунбиши зидди золимони аxнабb ва ма[аллb шурeъ гардид. Ин xунбиш махсусан дар Бухоро пурrувват шуд ва дар соли 1238 шe
Мангуrоон ва [окими тоxир - Масъудбек
Аз истилои Осиёи Миёна ва Эрон дере нагузашта дар байни хон[о ва ашрофи муuул нисбат ба а[олии муrимии но[ия[ои забтшуда ду тамоюл ба таври равшан падидор гардид. Асос[ои иxтимоии ин тамоюлот аз та
Исло[оти пулии Масъудбек. Rисман барrарор шудани [аёти ша[р ва тиxорат
Дар ибтидои сол[ои 70-уми асри ХIII Масъудбек му[имтарин исло[оти пулb ба амал овард.[1307] Ин аз uалабаи нави хеле xиддb ва пайдарпаи тамоюли дувум гуво[b медод. Исло[от соли 1271 эълон шуда, асос
Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХIV
Кабакхон аввалин [укмрони муuул аст, ки умеди худро тамоман ба Мовароунна[р алоrаманд намуд. Худи e аслан бутпараст буда, дини исломро rабул накарда буд, вале бо уламои ислом доир ба мавзeъ[ои динb
Категория[ои моликияти замин. Суюрuол
Муносибати иxтимоию иrтисодии замони муuул[о, таъсири истило ва фармонфармоии он[о ба созмон[ои гуногуни иxтимоию иrтисодии давлати [улокуи[о [аматарафа омeхта шудааст.[1319] Албатта, мушо[ида ва х
Категория[ои де[rонон. Масъалаи сохти крепостноb. Uуломb
Де[rонон дар замони муuул[о, мисли пештара ва давра[ои баъдина, гуногунтаркиб буданд. Гурe[е аз он[о дорои имтиёз ва моликияти хусусb буда, ба давлат назар ба дигарон камтар андоз мепардохтанд (зо[
А[воли пешаварон
Сиёсати ба rайди асорат даровардани а[олb, ки муuул[о xорb мекарданд, махсусан дар муносибати он[о бо пешаварон возе[у равшан зо[ир мегардад. Дар ин бобат ша[одати яке аз маъхаз[о хеле xолиб аст. Т
Меъморb. Касб[ои амалb. Санъат
Вусъати фаъолияти бинокорb, ки дар миёна[ои асри ХIII ва алалхусус, асри ХIV ба вуreъ пайваст, ба [олати муrаррарb даромадан ва, сипас, нисбатан боло рафтани [аёти ша[р ва умуман хоxагии мамлакатро
Илму адаби тоxик дар асри ХIII – миёна[ои асри ХIV
Аз тарафи eрду[ои Чингизхон истило шудани Осиёи Миёна ба тараrrиёти фан ва адабиёт зарбаи калоне расонид. Дар асри ХIII ва авоили асри ХIV адабиёт махсусан дар Осиёи Саuир, xануби Эрон ва {индустон
Темур ва аввалин rадам[ои e дар ро[и ба даст овардани [окимият
Хон[ои муuул батадриx дини исломро rабул карда, ба атрофи худ намояндагони уламо ва тоxиронро xамъ намуда, сиёсати марказият додани [окимияти [омиро пеш гирифтанд. Чунин рафтори он[о норизогии пешв
Xунбиши сарбадорон
Дар [амин гуна як ваrти навмедb ва ла[заи мураккаб мардуми за[маткаш ташаббуси мудофиаи ша[рро ба дасти худ гирифтанд.[1333] {ангоме ки а[олии Самарrанд ба масxиди xомеъ омаданд, Мавлонозода ном як
Ба сари [окимияти Мовароунна[р омадани Темур ва футу[оти минбаъдаи e
Пас аз забт шудани Самарrанд муносибати байни амир {усайн ва Темур вайрон гардид. Темур дар ваrти [укмронии амир {усайн [окими Ша[рисабз ва Rаршb буда, ба муrобили муттафиrи собиrи худ ба таври мах
Муборизаи сулолавии Темуриён
Пас аз марги Темур давлати бузурги императории ташкилкардаи e аз по афтода, Мовароунна[р ба са[наи мубориза[ои хунини сулолавb табдил ёфт. Темур [анeз дар ваrти [аёти худ давлатро дар байни фарзанд
Укмронии Улуuбек
Ваrте ки Шо[рух писари понзда[солаи худ - Улуuбекро [укмрони Самарrанд таъин кард, зимоми [окимият амалан дар дасти сипа[солори номдор, [амразми Темур амир Шо[малик буд. Аз ваrти ба тахт нишастани
Rатли Улуuбек. Низоъ[ои феодалb
Улуuбек пас аз вафоти Шо[рух (1447) муддате чанд ша[ри пойтахтии {иротро xои истиrомати худ rарор дод. Вале дар [амин ваrт eзбекони бодиянишин ба Самарrанд [уxум карда, ша[рро ба му[осира гирифтанд
Вазъи умумии хоxагb ва истисмори де[rонон
Дар замони Темуриён вазъияти хоxагии rишлоr назар ба замони муuул[о хеле бе[тар гардид. Xанг[ои Темур харобиовар буданд, e мардуми бисёреро нобуд сохт, хусусан дар ша[ру rишлоr[ои муrобилатнишондод
Категория[ои моликияти феодалон ба замин. Суюрuол дар асри ХV
Замин ва об аз рeи [уrуrи моликият ба [амон категория[ое, ки собиrан вуxуд доштанд, таrсим мешуд. Мо дар боло милк[ои де[rононро хотиррасон намудем. Дар давоми асри ХV захираи замин[ои ваrф, хусуса
Тиxорат
Падидаи аз [ама шоёни таваxxe[и [аёти иrтисодии асри ХV дараxаи баланди тараrrиёти касбу [унар ва тиxорати пулии дохилb буд. Чb навъе ки аз та[rиrи rиёсии мадрак[ои сиккашиносии аср[ои IХ-ХVIII маъ
Ша[р ва касбу [унар
Ма[з дар асри ХV ва ибтидои асри ХVI ба болотарин [адди тараrrиёти худ расидани муносибат[ои моливу пулb як [одисаи xудогона ва мунфарид набуд. Вай [амон мавrеи дар [аёти ша[р[ои онваrтаи Осиёи Миё
Бинокорb ва меъморb
Аз асри ХV ба замони мо миrдори зиёди ёдгори[ои мe[ташами меъморb боrb мондааст, вале ин фаrат як rисмати камест аз он чи ки дар он даврони таърих ба вуxуд омада буд. Темур ва Темуриён сохтмони бин
Санъати наrrошb ва миниётур
Чунон ки манбаъ[ои хаттb ша[одат меди[анд, иморат[ои бошукe[, алалхусус, rаср[ои Темур ва Темуриён аксаран бо тасвир[ои тамоми рeи девор[о зинат меёфтанд. Сюжети он[оро манзара[ои xангу му[осираи ш
Илму адаб дар нимаи дувуми аср[ои ХIV-ХV
Яке аз олимони маъруфи замони Темур, ки бор[о дар мубо[иса[ои илмии дарбори e ширкат намудааст, Саъдуддин Масъуд ибни Умари Тафтозонb (1332-1389) мебошад. Саъдуддини Тафтозонb то охири умри
Сиёсати дохилии Шайбонихон
Дар охир[ои асри ХV ва ибтидои асри ХVI eзбек[ои бодянишин бо сардории Му[аммад Шайбонихон Мовароунна[ри марказb ва андаке баъдтар тамоми rисмати боrимондаи давлати Темуриёнро забт намуданд. Давлат
Муборизаи байни Шайбониён ва Бобур
Дар сарзамини па[новари давлати Шайбониён чанд сол сул[у осоиш [укмфармо гардид ва ба ин восита [аёти хоxагии мамлакат rадре рe ба бе[будb ни[од. Вале дар соли 1510 якбора аз ду самт – [ам аз шимол
Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХVI
Дере нагузашта Шайбониён [амаи вилоят[ои Осиёи Миёна: Тошканд, Фарuона, {исор ва u.-ро аз сари нав ба зери тасарруфи худ гирифтанд. Вале сарзамини Осиёи Миёна тамоман ба харобb рe ни[ода буд. {уxум
Моликият ва истифодаи замин
Дар асри ХVI замин аз рeи [уrуrи моликият, мисли пештара, ба 5 категория таrсим мешуд. Истилокори[ои Шайбониён дар ин xи[ат ягон дигаргунии xиддие ба миён наовард. Бо вуxуди ин, баъзе [одисот ва та
Касбу [унар, тиxорати дохилb ва муомилоти пулb
Дар адабиёти илмb доир ба вазъияти исте[солоти [унармандии Осиёи Миёнаи асри ХVI ду фикри ба [ам мухолиф баён ёфтааст: баъзе муаллифон чунин мепиндоранд, ки касбу [унар пас аз истилои Шайбониён рe
Тиxорати хориxb. Муносибат[ои дипломатb
Устувор гардидани муносибат[ои иrтисодb ва дипломатb бо Россия омили тараrrиёти таърихии Осиёи Миёна дар асри ХVI буд[1450]. Ин бештар аз [ама дар нимаи дувуми аср, ки рафтуомади сафирони рус ба Ос
МАСЪАЛАИ ЭТНОГЕНЕЗИ ХАЛRИ EЗБЕК
Масъалаи этногенези халrи eзбек фаrат дар илми таърихнигории марксистии советb аввалин бор бар асоси илмb гузошта шуд. Дар асар[ои шарrшиносони тоинrилобии рус ва [амчунин хориxb нуrтаи назаре [укм
Бинокорb ва меъморb
Дар асри ХVI бинокорb хеле авx гирифт. Хусусан, сохтмони бино[ои маъмурb, хоxагb ва маданию маишb вусъати зиёде пайдо намуд, ки ин яке аз xи[ат[ои хоси ин давра ба шумор меравад. Дар бисёр ша[р[о в
Адабиёти бадеb ва таърихнигории тоxик дар асри ХVI
Чи навъе ки дар боло rайд карда шуд, адабиёт ва фан, ки дар замони [укмронии Улуuбек хеле пеш рафта буд, ба зудb пас аз марги e дар натиxаи таъсири иртиxопарастонаи рe[ониёни ислом ва дарвешон ба [
Низоъ[ои байнихудии феодалон дар асри ХVII
Хони Шайбониён - Абдуллохони II соли 1598 вафот кард ва ба xои e писараш - Абдулмeъмин ба тахт нишаст. Лекин азбаски e монанди падараш дар мамлакатдорb таxрибаи кофb надошт, гурe[[ои хусуматпарвари
Афзудани парокандагии феодалb. Сиёсати дохилии Убайдуллохон
Дар давраи [укмронии кeто[муддати Убайдуллохон (1702–1711) муборизаи байни [укумати марказb ва феодалон хеле шиддат ёфт. Убайдуллохон охирин кас аз хонадони салтанатии Xониён буд, ки дар ро[и ма[ду
Вазъи хоxагb. Даромади замин. Андоз[ои ша[р
Чунон ки аз гуфта[ои боло маълум гардид, [укумати марказb, дар воrеъ, иrтидори xиддие надошт. Xониёнро [атто расман ду пойтахт буд – Бухоро ва Балх. Дар Бухоро худи хон нишаста, дар Балх валиа[даш
Ба дасти феодалон xамъ шудани моликияти замин
Дар айни замон ба дасти феодалони калони xудогона ва шайхони бонуфуз xамъ шудани мулк ва сарват[ои замин ба вуreъ меомад. Алалхусус, амирони тоифа[ои eзбек дар а[ди салтанати Xониён ба заминдорони
Xунбиш[ои халrb
Зулму ситами тоrатшикан ва истисмори бера[монаи феодалb, xанг[ои дохилb ва фаrру гуруснагb норозигии оммаи халrро ни[оятдараxа зиёд кард. Ин буд, ки дар ма[ал[ои гуногун дам ба дам шeру ошeб[ои хал
Касбу [унар, тиxорат, муомилоти пулb
Дар давлати Xониён шароит барои тараrrиёти касбу [унар ва тиxорати дохилию хориxb хеле номусоид буд ва ба rадри авx гирифтани низоъ[ои салтанатталабb ва xанг[ои феодалb боз [ам бадтар мешуд. Баъзе
МАДАНИЯТИ МОДДB ВА МАЪНАВB МЕЪМОРB ВА САНЪАТ
Хусусият[ои [аёти хоxагb ва иxтимоию иrтисодии аср[ои ХVII–ХVIII ба со[аи меъморb низ наrши маълуме гузошт. Нуфуз, [окимият ва сарвати табаrа[ои фавrонии тоифа[ои eзбек, алалхусус амирон торафт афз
Адабиёти бадеии тоxик ва солнома[ои таърихии асри ХVII – ибтидои асри ХVIII
Дар а[ди Xониён ду маркази адабb вуxуд дошт, ки яке Бухоро ва дигаре Балх буд. Дар ин давра адабиёти тоxик назар ба асри ХVI бештар ба тараrrb рe ни[од. Лекин дар замони Суб[онrулихон шароит ба дар
Уxуми Нодиршо[ ба Бухоро ва Хева
Дар миёна[ои асри ХVIII Осиёи Миёна, ки дар натиxаи xанг[ои дохилb пароканда ва аз хароби[ои иrтисодb хеле заиф шуда буд, ба [уxуми шо[и Эрон Нодиршо[и Афшор дучор гардид. Нодиршо[ дар му[ориба[ои
Оuози [укмронии Манuития
Соли 1747, аз кушта шудани Нодиршо[ дере нагузашта, Му[аммадра[имбb Абулфайзхонро бо ду писараш ба rатл расонид ва бо [имояти табаrаи ашроф ва рe[онb ба тахти хонии Бухоро нишаста, дар соли 1753 ба
МУБОРИЗА ДАР РО{И МУСТА{КАМ КАРДАНИ АМОРАТИ БУХОРО
Чунон ки дар боло rайд карда шуд, норизоятии оммаи халr тамоми аморати Бухороро фаро мегирифт. Дониёлбb на фаrат худсари[ои феодалонро бартараф карда натавонист, балки худаш торафт бештар мутеи куш
Аморати Бухоро дар нимаи аввали асри ХIХ
Пас аз фавти Шо[мурод писараш - амир {айдар (1800– 1826) ба тахти аморат нишаст.
Вай аксарияти ваrтро ба мутолиаи асар[ои фиr[ ва муноrаша[ои бемаънии шар[у [ошия[о сарф мекард. Шояд аз [а
Давлати хонии Хerанд дар нимаи аввали асри ХIХ
Таърихи хонии Хerанд бо вуxуди ба андозаи фаровон мавxуд будани манбаъ[ои мeътамад, мадрак[ои мустанад ва хотироти сайё[он [анeз ба дараxаи кофb тадrиr нашудааст.[1559]
Дар асри ХVIII Фарu
Нобудшавии а[олb ва харобии хоxагb дар натиxаи xанг[ои байни давлат[ои феодалb
Мо [ангоми баёни воrеа[ои таърихии аморати Бухоро ва хонии Rerанд бор[о xанг[ои барои Eротеппа сарзадаро ёдоварb намудем.[1562] Дар нимаи дуввуми асри ХVIII Eротеппа мулки калоне буд, ки ба [айъати
Rувва[ои исте[солкунанда
Масо[ати аморати Бухоро 180 [азор километри мураббаъро ташкил мекард.[1570] Ма[ал[ои ин сарзамин аз xи[ати xойгиршавии а[олb яксон набуданд: води[ои Зарафшон ва Rашrадарё сернуфуз ва Бухорои Шарrb
Тиxорат
Н.В.Хаников таъкид мекунад, ки Бухоро, Самарrанд ва Rаршb марказ[ои асосии тиxорати аморати Бухоро ма[суб меёфтанд.[1614] Ба радифи ин марказ[о Ша[рисабз ва дар Бухорои Шарrb {исор ва Кeлобро низ б
Заминдории феодалb. А[воли оммаи халr
Усули заминдории феодалb дар охири асри ХVIII-нимаи аввали асри ХIХ, умуман [амон тавре ки дар замон[ои гузашта буд, боrb монд.[1637] Вале бо вуxуди ин, баъзе тафовут[о дар истило[от ва сохти замин
Муборизаи синфb
А[олии ша[ри Бухоро ва но[ия[ои атрофи он бор[о ба муrобили амирони манuит шeриш бардоштанд. Ин rабил шeриш, аз xумла, дар соли 1758 барпо гардида, шeришчиён дар кeча[ои ша[р сангар[о сохта буданд.
МУНОСИБАТ{ОИ ИRТИСОДИИ БАЙНИ ОСИЁИ МИЁНА ВА РОССИЯ. ТАДRИRИ ОСИЁИ МИЁНА АЗ ТАРАФИ ОЛИМОНИ РУС
Соли 1781 мутарxим М. Бекчурин ба сифати сафири [укумати Россияи подшо[b ба Бухоро фиристода шуд. Вазифаи асосии сафорат муайян кардани имконоти инкишофи тиxорати Россияву Бухоро ва ба воситаи Росс
Тавсеаталабии Британия дар Осиёи Миёна ва раrобати Англияву Россия
Инкишофи муносибат[ои мутаrобилаи тиxоративу сиёсии байни Россия ва давлат[ои Осиёи Миёна аз ибтидои асри ХIХ бо мудохилаи rувваи севум ба мушкилот рe ни[од. Ба rадре, ки империяи Британия мавrеи х
Тадrиrи илмии давлат[ои Осиёи Миёна
Чунон ки гуфта шуд, [укуматдорони подшо[b аз натиxа[ои умумии музокироти намояндаги[ои дипломатии худ дар Бухоро, Хева ва Хerанд rонеъ нагардида буданд. Кeшиш[ои истифода бурдани робита[ои иrтисодb
Бинокорb ва меъморb
Дараxаи тараrrиёти санъати меъмории Осиёи Миёна алалхусус дар бобати сохтмони бино[ои бошукe[ дар давраи мавриди тадrиr назар ба асри гузашта хеле поин рафт. «Дар нимаи асри ХVIII бинокори[ои азими
Аёти илмb ва адабb
Дар шароите, ки мамлакат аз xи[ати иrтисодb хеле аrиб монда, нуфуз ва эътибори рe[ониёни иртиxоии ислом бе[ад пурrувват мегардид, дар бораи тараrrиёти бомуваффаrияти [аёти илмb xои [арф задан [ам н
Инкишофи минбаъдаи робита[ои тиxоратию сиёсии Россия бо давлат[ои Осиёи Миёна
Чунон ки дар боло rайд карда шуд, [укумати подшо[ии рус саъй менамуд, ки бо ро[и иrтисодb ва дипломатb мавrеи худро дар Осиёи Миёна муста[кам карда, нуфузи [укмфармои худро дар Бухоро, Хева ва Хerа
Уxуми reшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна
Дар соли 1864 [уxуми rатъии кeшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна сар шуд. Дар мо[и сентябри соли 1864 Чимкент забт гардид. Сипас reшуни подшо[b ба тарафи Тошканд [аракат кард. Дар охири мо[и апрели соли
Таъсиси генерал-губернатории Туркистон ва пешравии минбаъдаи reшун[ои подшо[b
{укумати подшо[b барои идора кардани rисмати ишuолшудаи Осиёи Миёна дар соли 1867 бо фаро гирифтани вилоят[ои Сирдарё ва {афтруд генерал-губернатории Туркистонро таъсис намуд. Дар сари он генерал-а
Муборизаи Англия ва Россия барои доираи нуфуз. Вусъати мулк[ои Россия дар Осиёи Миёна
Пешравии reшун[ои Россияи подшо[b дар Осиёи Миёна наrша[ои империяи Британияро вайрон намуд. Дар соли 1869 Англия роxеъ ба таъсиси давлати «буфер», яъне бетараф дар байни минтаrа[ои та[ти тасарруфи
Уxуми reшун[ои подшо[b ба Туркманистон
Нимаи дувуми сол[ои 70-ум ва ибтидои сол[ои 80-уми асри ХIХ давраест, ки доира[ои [укмрони Россия амалиёти худро дар rисмати uарбии Осиёи Миёна, яъне дар Туркманистон вусъат меди[анд. Дар ин иrдом
Масъалаи Помир» ва [алли он
Охирин муаммои раrобати байни Англия ва Россия дар асри ХIХ, ки дар ва[лаи аввал бояд [ал мешуд, «масъалаи Помир» буд.
Кe[истони бузурги Помир ба ду rисмати асосb xудо мешуд: яке Помири Uа
А{АМИЯТИ ПРОГРЕСИВИЮ ТАЪРИХИИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА
Дар ваrти [амро[ шудан ба Россия дар Осиёи Миёна муносибат[ои патриархалии феодалb [укмфармо буданд. Давлат[ои Осиёи Миёна аз тамоми xа[они мутамаддин rариб xудо буданд. Аз тараrrиёт бозмондани rув
Ду мар[алаи сиёсати иrтисодии [укумати мутлаrа дар Осиёи Миёна. Ро[ ёфтани муносибат[ои капиталистb
Сиёсати дар Осиёи Миёна xорикардаи [укумати мутлаrаи подшо[иро ба ду мар[ала xудо кардан мумкин аст: мар[алаи якум аз аввали футу[от то сол[ои 90-ум ва мар[алаи дувум аз замони барrарор гардидани д
А[воли косибон
Дар сол[ои аввали баъди ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна косибb ба андозае ривоx ёфт. Сабаб [амин буд, ки дар Осиёи Миёна шумораи аскару афсарони армияи подшо[b хеле афзуд, барои таъмини он[о бо
ВАЗЪИЯТИ ОММАИ ХАЛR ДАР КИШВАРИ ТУРКИСТОН ВА АМОРАТИ БУХОРО
Дар натиxаи ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна шакл[ои асримиёнагии хоxагb беш аз пеш вайрон гардид: дар сол[ои 80-ум нуфуси ша[р[о афзуда, нахустин корхона[ои саноатb ба вуxуд омаданд. Дар дохили
АРАКАТ{ОИ ХАЛRB ДАР ОСИЁИ МИЁНА ВА ДАР ОН{О ИШТИРОК КАРДАНИ ТОXИКОН
Дар хоки генерал-губернатории Туркистон ва [амчунин дар rаламрави аморати Бухоро муттасил шeру ошeб[ои халrb ба амал меомаданд. Дар ин [аракат[о тоxикон низ баробари дигар халr[ои Осиёи Миёна фаъол
Ошeб[ои халrb дар бекии Балxувон
Дар сол[ои 70-уми асри ХIХ дар бекии Балxувон ошeб[ои пурзeри халrb ба амал омаданд. Соли 1870 ду [азор де[rонон аз худсарию зиёд шудани миrдори хироxу закот ба шeр омада, rалъаи Балxувонро му[осир
Ошeб[о дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна
Соли 1872 дар Хуxанд, соли 1873 дар Пашb ном де[аи Eротеппа ошeб[ои калон шуданду барои rатъи он[о [атто аскар даъват карданд. Соли 1875 дар Eротеппа [ам мардум сахт ошeб бардоштанд, ки сабабаш [ам
Тараrrиёти саноатии кишвари Туркистон. Сармояи банк[о
Дар охири асри ХIХ ва аввали асри ХХ капитализм дар Россияи подшо[b ба мар[алаи олb, мар[алаи империалистии тараrrиёти худ rадам ни[од.
Капитализми навбаромади Россия ба иrтисодиёти кишвар
А[воли ме[наткашон
{оxати гап нест, ки [амаи ин дасиса[о ба дeши ме[наткашон бори гарон мегардид ва он[оро ба uуломони якумраи як олам судхeрон табдил медод. Миrдори rарзе, ки пахтакорон аз муассиса[ои rарзди[андаву
ВАЗЪИЯТИ АМОРАТИ БУХОРО ДАР АРАФАИ РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907
Аморати Бухоро дар давраи аз соли 1868 то охири асри ХIХ истиrлолияти худро торафт бештар аз даст меди[ад. Дар соли 1886 дар Бухоро «Агентии сиёсии императории Россия» таъсис меёбад, ки он ба вазир
Равнаrи муомилоти тиxорат
Пас аз анxоми сохтмони ро[и о[ани Тошканд, ки Осиёи Миёнаро бо Оренбургу Москва пайваст, тиxорат хеле равнаr ёфт. Масалан, агар соли 1865 содироти Бухоро 3306 [азор сeми тилло ва воридоташ 1913 [аз
А[воли а[ли ме[нат
Дар хоxагии rишлоr ривоx ёфтани муносибат[ои пулию молb таxзияи де[rононро хеле тезонд–дар як rутб бой[ои кулак ва дар rутби дигар камбаuалон, батрак[ои безамин (мардикорон, ятимон, хизматгорон), м
Шeру ошeб[ои халrb
Авxи шeру ошeб[ои халrb дар беки[ои uарби Помир [одисаи xудогонаву мустасно набуд. Худи [амин хел [одиса[о ва дар [амин шакл дар но[ия[ои гуногуни аморати Бухоро ба амал меомаданд. Дар Бухорои шарr
РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907 ВА ИШТИРОКИ МЕ{НАТКАШОНИ ТОXИК ДАР ОН
В.И.Ленин навишта буд: «Капитализми xа[онb ва [аракати рус дар соли 1905 Осиёро тамоман бедор карданд. Сад[о миллион а[олие, ки дар бе[аракатии асримиёнагb хорузор ва ва[шb гаштааст, ба [аёти нав в
Ривоxи минбаъдаи [одиса[ои револютсионb
Дар ин давра газетаи «Самарrанд», ки ба он болшевикони дар боло номбурда М.В.Морозов ва П.В.Позняков (сонитар М.В.Морозов ба Тошканд кeчида омад) ро[барb мекарданд, тарuиботу ташвиrоти револютсиони
Вазъияти кишвари Туркистон ва аморати Бухоро баъд аз револютсияи сол[ои 1905–1907 ва то Xанги якуми xа[онb
Ба [укуматдорони подшо[b муяссар гардид, ки муваrrатан uолиб омада, аввалин револютсияи русро буub кунанд. Аммо он[о зиддият[ои оштинопазиреро, ки пояи империяи калони подшо[иро суст мекарданд, [еx
Авx гирифтани фаъолияти миллатчиёни буржуазb
Робитаи миллатчиёни буржуазии Туркистону Туркия [анeз дар охири асри ХIХ сар шуда буд (дар ин кор миллатчиёни тотор [ам са[м гузоштаанд), яъне дар [амон даврае сар шуда буд, ки панисломия ва пантур
Таъсири харобиовари xанги соли 1914 ба иrтисодиёти Россия
Дар соли 1914 Xанги якуми империалистии xа[онb сар зад. Азобу кулфати xанг, талафоти бисёри одамон, белаёrатии [айъати фармонди[ии [укумати подшо[b ва хиёнаткори[ои бевоситаи [укуматдорони намоёнта
Саршавb ва xараёни шeриш
Ошeб[ои аввалин дар ша[ри Хуxанд сар шуданд. Аз рeи таrсимот мувофиrи вилоят ва уезд[ои кишвари Туркистон уезди Хуxанд бояд 9 [азор мардикор медод. Ба мардикоргирb 4(17) июли соли 1916 бояд шурeъ м
РЕВОЛЮТСИЯИ БУРЖУАЗB-ДЕМОКРАТИИ ФЕВРАЛИ 1917 ВА А{АМИЯТИ ОН ДАР {АЁТИ ХАЛRИ ТОXИК
Xанги якуми xа[онb, ки оrибат ва ифодаи бe[рони умумии капитализм ба шумор мерафт, ин бe[ронро тезутунд гардонда империализми xа[ониро суст намуд. Коргарон ва солдат[о 27 феврали (12 марти) соли 19
Маорифпарварb дар нимаи дувуми асри ХIХ – ибтидои асри ХХ
Ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна ба равнаrи маданияту санъату адабиёт объективона мусоидат кард. Олимони тараrrипарвари Россия дар бобати тадrиrи иrтисодиёт, этнография, таърих, забон, адабиёт,
Монография ва маrола[о
Абаев В.И., 1945.– В.И. Абаев. Надпись Дария I о сооружении дворца в Сузе.–«Иранские языки», 1. М.–Л., 1945. (Серия Iranica. Материалы и исследования по иранским языкам», № 3).
Сарчашма[о
Абдурраззоrи Самаркандb. - Notice de l’ourage persaё1ёёn qui a pour tite Matla-assaadein ou-madjma albahrein I) Матлаъ-ус-саъдайн ва маxмаъ-ул-ба[райн
et qui continent Lhistore des de
РEЙХАТИ ИХТИСОРА{О
АДД — Автореферат докторской диссертации
АКД — Автореферат кандидатской диссертации
АПТ — «Архитектурные памятники Туркмении». Ашхабад
Ар. СССР — «Архитектура СССР»,
ФЕ{РИСТИ АШХОС
Абаев В.И.- 56, 59, 62
Аббоси 1- 551, 552
Аббосиён - 323, 324, 325, 329, 411
Аббот – Д.- 613
Абулазизхон - 553, 567, 568, 569
Абдуламин - 551
Новости и инфо для студентов