Авесто» [амчун сарчашмаи таърихb - раздел Образование, ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН «Авесто», Ки Аз Маxмeи Матн[Ои Пайравони Оини Зардуштb Иборат Аст, Му[Имтарин...
«Авесто», ки аз маxмeи матн[ои пайравони оини зардуштb иборат аст, му[имтарин маъхази оид ба таърихи rадимтарини Осиёи Миёна мебошад. {оло uайр аз теъдоди андаке дар Эрон, зиёда аз 100 [азор зардуштиён дар {индустон зиндагb менамоянд, ки ононро одатан «порсиён» меноманд. Порсиён натан[о дини rадима, балки матн[ои rадимии диниро ма[фуз медоранд.
Дар миёна[ои асри ХVIII Анкетил Дюперрони франсавb, ки нисбат ба омeзиши дину маз[аб[ои rадим шавrу раuбати махсусе дошт, ба {индустон сафар намуд. Ӯ назди мeбадони порсb маросими динb ва хондани матн[ои rадимиро (ба дараxае ки мeбадон балад буданд) омeхт ва якчанд дастхатро харида гирифт. Ба ватан баргашта, баъдан e тарxумаи франсавии «Авесто»-ро бо мул[аrоти чанде аз матн[ои марбут ба он интишор дод[130]. Ба воситан ин корнамоии илмии e маълумот дар бораи «Авесто» дастраси а[ли илми Европа гардид. Вале тарxумаи Дюперрон хеле ноrис буд. Аксари порча[оро e нодуруст фа[мида ва ё комилан нафа[мида буд.
Дар асри ХIХ ба сабаби инкишофи забоншиносии муrоисавb наздикии забони «Авесто» бо забон[ои rадимии хуб омeхташуда ва аз рeи бисёр ёдгори[о маълуми [индb-ведоb (бо ин забон «Ригведа» ва ёдгори[ои rадими дигари {инд навишта шудаанд) ва санскрит исбот гардид. {амчунин пайдо шудани мифто[и дувумин забони маш[ури эронии rадим – форсии rадим, мутолиа ва баррасии минбаъдаи адабиёти зардуштии пасазавестоb ва истифодаи васеи маълумот[ои забоншиносии муrоисавии [индуаврупоиро rайд кардан зарур аст. Омeзиши забон[ои эронии миёна, аз он xумла забон[ои мурда (хоразмb, суuдb, хутану сакоb) ва зиндаи (забон[ои помирb) эронии шарrb низ а[амияти бисёр калон дошт. {амаи ин кори тарxумаи илмии «Авесто»-ро нисбатан осон намуд[131]. Вале ба ин ниго[ накарда, тарxумаи «Авесто» [анeз мушкилоти зиёде дорад ва мeътабартарин мутахассисон [ам баъзе xой[ои му[ими «Авесто»-ро ба таври мухталиф тарxума мекунанд[132].
Муддат[ои зиёде «Авесто» мисли дигар ёдгори[ои динb ва [амосии [индb ва эронb ба таври шифо[b, ки ягона шакли даrиrан ма[фуз мондан буд (uайр аз баъзе таuйироти муайяне дар талаффуз), наrл карда мешуд. Ин тарзи наrл ва хониш боз муддати дуру дарозе, пас аз сабти хаттии «Авесто» [ам, дар иxрои ниёиш, таълим ва uайра, инчунин дар ма[фуз мондани матни анъанавии он а[амияти умда дошт.
То ба вуxуд овардани алифбои авестоии [озиразамон (яъне алифбое, ки дастхат[ои то замони мо расидаи «Авесто» китобат шудаанд) матн[ои авестоие вуxуд доштанд, ки бо алифбои дар аср[ои VI–V пеш милод дар Эрону Осиёи Миёна мустаъмали оромb таълиф ёфта буданд. Тибrи навиштаxоти зардуштии давраи форсии миёна, ки доир ба бисёр масъала[ои таърихи пешини зардуштия маълумоти даrиrе надошт, дар замони {ахоманиши[о маxмeи китоб[ои «Авесто» мавxуд буда, [ангоми забти Искандари Маrдунb аз байн бурда шуд, баъдтар шо[и ашконb -Валахш (яъне Вологес, одатан eро бо Вологеси I, ки дар асри I милодb [укмфармоb кардааст, айни як кас мешуморанд) фармон дод, ки баrияи матн[ои авестоb ва он чb ба таври шифо[b байни мeбадон монда буд, xамъ оварда шавад[133]. Олимони имрeза чунин маълумотро, яъне аслан вуxуд доштани «Авесто»-и замони {ахоманишиёнро беасос мешуморанд ва баъзе[о, [атто ба мавxудияти матни ашконии «Авесто» [ам шуб[а доранд. Вале, зо[иран «Авесто»-и хаттb дар нимаи дувуми давраи Порт (Парфия) ва яrинан дар оuози давраи сосонb вуxуд дошт. Дар асоси баъзе мадрак[ои асноди порт[о, ки аз Насо ёфт шудааст, И.М.Дяконов ва В.А.Лившитс тахмин доранд, ки дар шарrи давлати Порт дар асри I пеш аз милод матни хаттии «Авесто», [еx набошад, rисмати xудогонаи он, мавxуд буд[134].
Баъдтар «Авесто» бо алифбое, ки махсус барои навишти он ихтироъ шуда буд, китобат гардид. Ин алифбо дар заминаи хати па[лавb (яъне [уруфи китоб[ои зардуштии форсии миёна), ки инкишофи яке аз намуд[ои хати оромиасос [исоб меёбад, ба вуxуд омадааст. Вале алифбои авестоb хеле зиёдтар (бештар аз ду баробар) [уруф, аз xумла, 14 [арфи садонок дорад. Ин алифбои бо тамоми xузъиёташ коркардашуда имкон медод, ки матн[ои «Авесто» бо ниго[ доштани тарзи талаффузи анъанавии гeяндагони он аз давраи пайдоиши ин ёдгорb хеле даrиr ва са[е[ сабт гардад; ба замми ин чунин сабт бо як rатор хусусият[о (бештар марбут ба хусусият[ои rадимаи ла[xавb) симои забони эронии rадимаро, ки [ангоми пайдоиши матн[ои авестоb мустаъмал буд, пурра ва комилан инъикос менамояд.
Алифбои авестоb зо[иран дар асри VI, аниrтараш дар замони Хусрави I (531 – 579) ба вуxуд оварда шудааст[135]. Матн[ои бозмондаи «Авесто», ки rадимтарини он[о ба аср[ои ХIII ва ХIV тааллуr доранд, ба [амин китобати давраи охири сосонb мансуб мебошанд.
Китобати «Авесто» ба алифбои то замони мо расидааш аслан дар асоси наrли лафзии он сурат ёфтааст. Худи номи «Авесто» аз калимаи форсии миёнаи араstāk, баъдан аbastāv – ба маънии «асос» (ва ё мувофиrи тафсироти дигар «гузориш», «дастур», «ниёиш» ва u.)[136] аст, ки бевосита ба матни ма[фузмондаи «Авесто» нисбат дорад[137]. Замима[ои он «Занд» (калимаи форсии миёнаи zand «дониш», «таълимот») номида мешуданд. Зо[иран, матни хаттии «Авесто» (дар сабти алифбои кe[на ва шояд дар давра[ои аввали китобати нав) ва [амчунин дигар иловаву тафсир[ои дастури авестоиро низ «Занд» мегуфтанд. Вале баъдтар номи «Занд» бештар ба тарxума ва тафсири дар замони Сосониён анxомгирифтаи «Авесто» ([амаи дастхат[ои rадимии «Авесто» дорои тарxумаи та[туллафзb ба забони форсии миёна мебошанд) нисбат дода мешуд.
Аз [амин xост, ки муддат[ои зиёде дар илми Европа номи нодурусти «Авесто» – «Занд-Авесто» ва номи забони авестоb дар шакли «забони зандb» ривоx дошт.
«Авесто» дар зарфи мавxудияти чандинасраи худ бор[о кодификатсия шудааст. Чунон ки сарчашма[о хабар меди[анд, xамъоварb ва танзими rавонини «Авесто» дар замони Вологеси I Ашконb (зо[иран, асри I милодb), Сосониёни аввалия (асри III), Шопури II (асри IV), ки та[рири пура[амияти китоби муrаддас зери ро[барии Атурпати Ме[роспандом анxом ёфт ва ни[оят, пас аз [аракати маздакиён, дар а[ди Хусрави I (асри VI), ки аз «Авесто» баъзе матн[ои дар аср[ои IV – V вуxуддошта партофта шуданд, ба вуreъ пайвастааст.
Пас аз ин та[рири охирин «Авесто» аз 21 китоб (наск) иборат буд, ки ном ва мазмуни мухтасари он[о аз рeи асари оид ба дини зардуштb дар асри IХ таълифкардаи Денкарт маълум аст (ин хулоса на аз рeи матни авестоb, балки аз рeи тарxумаи форсии миёнаи «Авесто» аст)[138]. «Авесто»-и то замони мо расида ча[оряк rисмати китобати давраи охири сосониро ташкил меди[ад. Ин, пеш аз [ама, фасл[оеро дар бар мегирад, ки барои тоату ибодат заруранд; xузъ[ои мавxудаи «Авесто», китоб[ои «Ясно» ва uайра низ мувофиrи [амин маrсад тартиб ёфтаанд. Аз ин китоб[о тан[о «Видевдат» комилан ба яке аз китоб[ои «Авесто»-и rадим мутобиrат мекунад.
«Авесто»-и имрeза аз китоб[ои «Ясно» – «назр», «ниёз», маxмeи матн[ои маросимb; «Яшт[о» («Яшт»– «ниёиш», «ситоиш»), суруд[о дар васфи худоёни дини зардуштb; «Видевдат» – «rонун ба муrобили девон» (шакли баъдинаи нодурусташ «Вандидод»), дастур[о дар бораи покизагb [ангоми тоату ибодат (як rатор муrаррароти динb ва шаръb, порча[ои асотири rадим, [амосb ва uайраро дар бар мегирад); «Виспрат» – «[ама род[о» (номи баъдинаи каме носа[е[и он «Виспарад»), аз маxмeи дуо ва матн[ои ибодатb иборат аст. Uайр аз ин, ба «Авесто» якчанд rисмат[ои [аxман хурд ва кама[амият дохил мешаванд[139].
Аз 72 боби «Ясно» 17-тоашро «Гот[о» («Суруд[о»-и пайuамбар Зардушт - асосгузори зардуштия), 7-бобро «Ясна [апта[атb» («Яснои {афтбоба»), ки аз xи[ати забон ва замони офариниш ба «Гот[о» наздик аст, ташкил менамоянд. Ла[xаи «Гот[о» ва «Яснои {афтбоба» нисбат ба xузъи дигари «Авесто», ки «Хурд-Авесто» ном гирифтааст, кe[натар мебошад ва аз он бо хусусият[ои ла[xавb фарr мекунад.
Баъзе му[аrrиrон (П.Тедеско, А.Мейе) забони авестоиро ба забон[ои эронии uарбb нисбат додаанд, дигарон (мисли Х.Нюберг) онро аз гурe[и забон[ои шарrиэронb ме[исобанд. Аrида[ои дигаре низ мавxуданд, ки муво-фиrи он[о ин забон дар байни забон[ои эронb мавrеи ало[ида (К.Гоффман) ва ё дар байни гурe[и забон[ои uарбb ва шарrb мавrеи васатb дорад (В.{еннинг). Як rатор хусусияти ало[идаи забони авестоb, аз xумла, ла[xаи «Гот[о» бо забон[ои шарrиэронb мувофиrат мекунанд. Дар «Хурд-Авесто» таъсири забон[ои эронb (аз он xумла, забон[ои uарбb) дар минтаrае, ки забони авестоb [амчун забони муrаддас интишор ёфта буд, [ис карда мешавад.
Масъалаи замон ва макони пайдоиши xузъ[ои «Авесто» то имрeз аз бисёр xи[ат ба[снок аст. Мувофиrи анъанаи дини зардуштb, ки дар замони Сосониён тасдиr ёфтааст, замони зиндагии Зардушт ва офарида шудани «Гот[о»-ро ба охири асри VII – нимаи аввали асри VI пеш аз милод нисбат меди[анд. Ин аrидаро му[аrrиrоне тарафдоранд, ки анъанаи мазкурро комилан асоснок мсшуморанд. Вале баъзе олимон ба са[е[ии он шак доранд; онон rайд мекунанд, ки ин анъана дар давраи баъдтар тасдиr ёфтааст ва э[тимолан пайдоиши он xанбаи ривоятb дорад. Дар замони [озира, ба [ар [ол, бо мушкилb метавон ба эътимоднокии ин таърих бовар намуд, гарчанде имкон дорад, ки, дар [аrиrат, Зардушт дар охири асри VII – оuози асри VI пеш аз милод зистааст.
Мувофиrи ривоят[ои маъмули давраи сосонb ва баъдина, Зардушт дар Атропатена (Озарбойxон) ва ё аз Роuи мидb (Райи асримиёнагии наздики Те[рон) баромадааст. Вале ин маълумот [оло беэътимод шумурда шудааст; [аrиrатан [ам материал[ои «Хурд-Авесто» ба мавxудияту [окимияти деринаи xамоаи пайравони Зардушт дар Роu ишорат мекунанд; ин [олат, бешуб[а, аз он сабаб рeй додааст, ки но[ияи мазкур, ки дар rисмати шимоли шарrии Мод (Мидия) xой дошт, нахустин но[ияе буд, ки таълимоти Зардушт аз шарr ба он ро[ ёфт.
Ривояти хеле rадима мавxуд буд, ки тибrи он Зардушт гeё дар Бохтар зистааст. Ин ривоят дар асари муаллифи юнонb Ктесий (охири асри V-оuози асри IV пеш аз милод) ифода ёфтааст[140]. Ба ин ривоят пайравb намуда, баъзе олимон (аз rабили X.Мултон) гумон кардаанд, ки «Гот[о» дар Бохтар офарида шудаанд, [амчунин забони он[оро дар давраи rадим авестоb [исобидаанд (дар асри ХIХ В. Гейгер ва дигарон [амин гуна аrида доштанд). Вале баъзе маълумот[о ин аrидаро тасдиr намекунанд, ёдгори[ои ба наздикb кашфгардидаи забони Бохтари давраи кушонb бошад, онро аз э[тимол дур месозанд.
Ж.Дармстетер, В.Xексон ва баъзе дигар олимон, баъдтар дар сол[ои 30–40 асри ХХ Э.Хертсфелд ва муаллифони дигар, ки Зардуштро [амзамони {ахоманишиёни нахустин, аз xумла, Дорои I шуморидаанд, фаъолияти eро ба шимоли uарби Эрон нисбат меди[анд. Вале, мувофиrи аrидаи маъмули замони [озира, «Гот[о» то ба миён омадани давлати [ахоманишb тартиб ёфтаанд ва аз сeи пайдоиши худ ба Эрони uарбb муносибат надоранд.
Мувофиrи аrидаи му[аrrиrони [озиразамон, пеш аз [ама, ба маълумоти географии худи «Авесто» истинод мекунанд, «Гот[о» ва rисмат[ое, ки ба он аз xи[ати замон наздикb доранд, дар яке аз но[ия[ои Осиёи Миёна ва ё минтаrа[ои муxовири шимоли uарби Афuонистон ва шимоли шарrи Эрон офарида шудаанд. Дар ин бобат аrида[ои мухталиф баён карда мешаванд. Масалан, баъзе[о ба но[ияи xараёнго[и миёна ва поёноби дарёи Аму ва ё аслан ба Хоразм ишора мекунанд (С.П.Толстов ва диг.); дар ин маврид нуrтаи назари rабулнамудаи И.Маркварт, Э.Бенвенист ва олимони дигар, ки мамлакати асотирии Аирйанам Ваеxа[ «Фарохнои Ориёно» – ватани эрониён ва дини зардуштиро бо Хоразм айният меди[анд, ба асос гирифта мешавад; ба uайр аз ин ба но[ия[ои байни дарёи Аму ва дарёи Сир, яъне ба Суuд ва ё но[ия[ои [амсояи он (Х.Нюберг) ба сар[ад[ои скифу сакои[ои осиёимиёнагb (В.И.Абаев) ва но[ия[ои со[или ба[ри Арал ва поёноби дарёи Сир (Г.Виденгрен); ба Марв, Суuд ва Хоразм (Ж.Дюшен-Гюйимен) ва uайра ишорат[о кардаанд.
Нуrтаи назаре (дар кор[ои В.{еннинг, К.Барр, И.Гершевич, Р.Сеннер ва дигарон) ба таври васеъ па[н гардидааст, ки мувофиrи он «Гот[о» дар [удуди конфедератсияи давлати Хоразм, ки пеш аз забткори[ои {ахоманишиён мавxуд буд, офарида шудаанд (дар ин маврид ба санаи анъанавии Зардушт, ки дар боло ба он ишора рафт, пайравb мешавад). Ба ин мавзеъ но[ия[ои rисмати xануби Хоразм низ дохил мегарданд ва махсусан Марuиёну Ориё [амчун макони офарида шудани «Гот[о» шинохта мешаванд (В.{еннинг ва диг.; академик В.В.Струве аз рeи асос[ои дигар ба Марuиён [амчун ватани дини зардуштb назар менамуд); ба rавли В.{еннинг, матн[ои авестоии баъдина имкон дорад дар Систон эxод гардидаанд[141]. Вале rатъи назар аз ин ки оё чунин конфедератсияе бо сарварии Хоразм вуxуд дошт (маълумоти муаллифони rадим ба ин суол xавоби мусбат меди[анд), далел[ои муайяне оид ба муносибати Зардушт ба он мавxуд нестанд.
Ба замми ин, му[аrrиrоне, ки ба «санаи анъанавии Зардушт» пайравb намуданро зарур намешуморанд ва ё аслан онро эътимоднок намедонанд, одатан офариниши «Гот[о»-ро ба замони басе rадимтар, яъне замони пеш аз [уxуми {ахоманиши[о ба Осиёи Миёна нисбат меди[анд. Масалан, И.М.Дяконов[142] дараxаи инкишофи xамъияти тасвирнамудаи «Гот[о»-ро ба назар гирифта, гумон менамояд, ки он[о бояд пештар аз асри VI ва то нимаи дувуми асри VII пеш аз милод эxод шуда бошанд. Эд. Мейер ва баъзе донишмандони дигар дар ваrти худ, [атто имкони ба rариби[ои соли 1000-ум ва ё ибтидои [азораи I пеш аз милод нисбат доданро [ам из[ор карда буданд. Ва муаллифи яке аз охирин асар[ои бузурге оид ба дину маз[аб[ои эронb - Г.Виденгрен менависад, ки бо камоли боварb метавон замони зиндагии Зардуштро ба давраи байни сол[ои 1000–600 пеш аз милод, [еx набошад, ба давраи пеш аз пайдоиши давлати [ахоманишb нисбат дод[143].
Ба аrидаи чанде олимон (аз он xумла, И.М.Дяконов, Г.Виденгрен ва диг.) «Авесто»-и аввала то миёнаи асри VI пеш аз милод дар шарrи Мидия, дар Роu пазируфта шуд, аз он xо таълимоти он дар шакли таuйирёфта бошад [ам, дар Эрони uарбb па[н гардид. Му[аrrиrони дигар интишори uоя[ои «Гот[о»-ро ба uарб, ба замони {ахоманиши[ои нахустин (замони Куруш ба rавли В.Хинтс, замони Дорои I ба rавли В.{еннинг, И.Гершевич ва u.) нисбат меди[анд.
Ба [амин тариr, ба хулосае бояд омад, ки замони фаъолияти Зардушт ва офариниши «Гот[о» пештар аз охири асри VII - аввали асри VI пеш аз милод мансуб аст, вале ма[з ба [амин замон ва ё як-ду аср пештар муносибат доштани он[оро мо яrинан гуфта наметавонем. Доир ба макони пайдоиши «Гот[о», гарчанде [оло ягон но[ияи муайянеро бо боварии rатъb ном бурдан мумкин нест, бо вуxуди ин, метавон тасдиr кард, ки он дар минтаrаи Осиёи Миёна ва ё но[ияи [амсар[ади он воrеъ буд. Дар ин бора [удуди географии худи «Авесто» ва маxмeи мамолики дар он номбаршуда шо[иди мeътамаде шуда метавонанд.
Номгeи нисбатан пурраи ин мамолик дар боби аввали «Видевдат» оварда шудааст. Дар ин xо дар силсилаи «бе[тарин кишвар ва мамлакат[о»-и офаридаи А[урамаздо ин[о номбар мешаванд: Аирйанам Ваеxа[, «Гава, макони суuдиён», «Моуруи [но[ияи Марв] тавоно, ростипараст», «Ба[ди (Бохтар) зебо бо дирафш[ои афрошта», «Нисайа, ки байни Моуру ва Ба[ди воrеъ аст», {арайва (но[ияи {ирот) ва но[ия[ои дигар то мавзеъ[ои {инд ва {арахвати (Арахозия) дар xануби шарrb, {айтуманта дар водии {илманд дар xануб, кишвар[ои гургониён ва Роu (дар шимоли шарrии Мидия) дар uарб. {амин тавр, xа[онбинии географии тартибди[андагони ин матни авестоb таrрибан тамоми но[ия[ои асосии Осиёи Миёна ва минтаrа[ои [амсар[ади он – Афuонистону Эрони шимоли шарrиро дар бар мегирад. Аслан, матни дар ин шакл то замони мо расида нисбат ба rисмат[ои дигари «Авесто» ба давраи баъдтар, ба замоне дахл доранд, ки зардуштия ба таври васеъ па[н шуда буд. Баъзе[о аrида доранд, ки асоси ин матнро порчае ташкил мекард. ки дар он теъдоди камтари кишвар[о номбар шуда буданд.
«Суруд дар васфи Митра» («Яшт»-и Х, «Ме[р Яшт»), ки дар ои [ам номгeи якчанд кишвар[о омадааст, ба давра[ои нисбатан rадимтаре муносибат дорад. Ин «Яшт» яке аз бе[тарин намуна[ои шеърияти авестоb (ва ё эронии rадим) мебошад. Дар ин xо, аз xумла тавсифоти пуробуранги кишвар[ое, ки «сипа[бадони маuлубнашавандаи он[о корзор[ои беададе месохтанд, кe[[ои баланди пурчарого[ ба шахси парастори чорпоён хидмат мекарданд, кeл[ои булeрин ба масо[ати бузург па[н шуда, дарё[ои васеи пуроб ба сeи Ишкат ва Парут, {ироту Марв, Uави Суuд ва Хоразм равон буданд», дода шудааст[144].
Ба минтаrаи дар ин порча тасвиршуда бояд [амчун ба минтаrае назар кард, ки дар он аз [ама пештар дини зардуштb па[н гардид ва, ба аrидаи мо, дар яке аз ин кишвар[ои номбурда ватани нахустин матн[ои авестоиро бояд xуст. Rайд кардан зарур аст, ки дар ин xо но[ия[ое номбар мешаванд, ки бо Бохтар [амсояву [амсар[ад буданд ва ё rисман дар замони пеш аз {ахоманиши[о ба таркиби он дохил мешуданд. Аз ин рe, Бохтар бо «дирафш[ои афрошта», чи тавре ки он дар «Видевдат» ёд мешавад, агар нахустин набошад, яке аз он кишвар[оест, ки дар манотиrи он дини зардуштb аввалин бор па[н гардид.
Дар матн[ои «Хурд-Авесто» мутта[идшавии таълимоти Зардушт, ки аз тарафи пайравони e инкишоф дода шуд, бо uояву русумот ва образ[ои ба таблиuоти аввалияи пайuамбар бегона, вале дар «Хурд-Авесто» инъикосёфта, мушо[ида мегардад. {атто «Яснои {афтбоба», ки ба [амон ла[xаи «Гот[о» тартиб ёфта буд, гузашт[ои зиёде бо оин[ои па[ншуда дорад. Як силсила суруд[ои «Авесто» худоён ва персонаж[ои асотириро (мисли Митра ва {авма) васф мекунанд, ки аз rадим боз ориёиён он[оро ситоиш мекарданд, вале аз тарафи пайuамбар дар «Гот[о» рад гардидаанд. Ин натиxаи созиш бо дину маз[аб[ои rабилавb буд, ки дар [удуди давлат[ои бузурги [ахоманишb, Порт ва Сосониён па[н гардида буданд ва дар замони мавxудияти он[о xузъ[ои «Хурд-Авесто» эxод гардида, тартиб ва та[рир меёфтанд. Вале чунин дину оин[о ва дастур[ои маросимb ба таври сохта тавассути ибора[ои «чунин гуфт А[ура-Маздо ба Зардушт...» ва дигар васила[ои та[рирb дар он аз номи Зардушт оварда мешаванд. Ба истиснои ин фиrра[ои илова чанде порча[ои «Хурд-Авесто», махсусан «Яшт[о», аз рeи мундариxаи худ нисбат ба замони мураттаб гардидани «Гот[о» rадимитаранд.
{амин тавр, «Авесто» натан[о доир ба дини зардуштb, балки доир ба баъзе оину маз[аб[ои эронии rадим ва русумоти rабилавие, ки ба замони умумияти [индуаврупоb дахл доранд, маълумот меди[ад. Дар баробари ин «Авесто» му[имтарин ёдгорb дар бобати омeзиши айёми бостон, маданияту маишат, созмон[ои иxтимоb ва сиёсии давр, [амчунин осори [амосии rабила[ои эронии Осиёи Миёна ва Эрон мебошад.
Xараёни махлутшавии таълимоти Зардушт бо дигар маз[аб[ои эронb дар миёнаи асри V пеш аз милод сурат ёфт.
Замони офариниши «Яснои {афтбоба»-ро асри VI – оuози асри V пеш аз милод, иншои «Яшт[о»-и rадимитар (ва махсусан «Ме[р Яшт»)-ро да[а[ои нахустини асри V пеш аз милод ме[исобанд[145]. Вале дар ин сурат, одатан, дар назар дошта мешавад, ки «Гот[о» дар оuоз ва ё нимаи аввали асри VI пеш аз милод мураттаб шудаанд. Вале э[тимол дорад он[о пештар эxод шудаанд, аз ин рe, rисмат[ои аз xи[ати замон пасоянди «Авесто», «Яснои {афтбоба» ва «Яшт[о»-и аввалинро метавон ба замони боз [ам rадимтар нисбат дод ва он[оро байни санаи аниr муайян нагардидаи Зардушт ва миёнаи асри V пеш аз милод xой дод. Мураттаб кардани матн[ои дигари «Хурд-Авесто» аз замони нишондодашуда пасонтар низ идома дошт, баъзе аз он[о, э[тимол, дар аср[ои якуми [азораи I милодb ташаккул ёфта бошанд.
Чунон ки аз гуфта[ои боло равшан мегардад, [ангоми истифодаи «Авесто» [амчун маъхази таърихb бояд гуногунxанбагии он, ки ифодакунандаи давра[о ва [атто а[д[ои мухталифи таърихb мебошанд, таъсири аrоиду тасаввуроти му[аррирон ва тартибди[андагон ба матни то замони мо бозрасида ба назар гирифта шаванд. Дар ин [олат, [атто як фиrра чун [амбастаи маълумоти замон[ои мухталиф ба назар мерасад.
Ба [амаи ин ма[дудият[о ниго[ накарда, «Авесто» му[имтарин ва ягона маъхазест барои равшан намудани таърихи rадимтарини эрониёни шарrb, яъне мардуми Осиёи Миёна, Афuонистон ва он rисмати Эрон, ки дар шафати Осиёи Миёна воrеъ гардидааст.
Xамъияти Осиёи Миёна мувофиrи маълумоти «Авесто»
Маxмeи нисбатан комилтари маълумоти «Авесто» дар масъалаи тавсифи xамъият асари В.Гейгер «Маданияти Эрони шарrb дар а[ди бостон» мебошад[146]. Дар муддати пас аз соли 1882 ин асар аз бисёр xи[ат кe[на шудааст, вале, мутаассифона, асаре [аммонанди он аз xи[ати дарбаргирии материал [оло ба миён наомадааст. Ба uайр аз диди нави филологb-лингвистb дар чунин асар маълумоти «Авесто»-ро мумкин аст аз назари комёби[он нави археологb тадrиr кард. Умед аст, ки эроншиносон ва бостоншиносони мо дар сол[ои наздик чунин асари заруриро ба вуxуд меоранд.
Му[аrrиrон хусусияти xамъияти авестоиро тадrиr намуда, ча[орзина будани онро rайд намудаанд. Дар «Яшт»-и Х, 115 оварда шудааст: «Сарвари динии хонадон нманйа; сарвари динии авлод – висйа; сарвари динии rабила - зантума; сарвари динии мамлакат - да[йума: сарвари олии динb – «заратуштротэма» номида мешавад[147].
Ба [амин тариr, оила нмана ном дошт. Сарвари чунин оилаи патриархалb кадхудо – нманопати, яъне «худованди хона» буд, зани калонb дар оила нманопатни – «кадбону» номида мешавад. Мавrеи зиёдро ишuол кардани зани калонb дар оилаи тоxикон, махсусан сокинони ма[ал[ои назди Помир, бо [укмронии [азорсолаи ислом ниго[ накарда, то замони мо боrb мондааст. Материал[ои этнографие, ки дар мавзеъ[ои гуногуни Помир xамъоварb шудаанд, ба ин ша[одат меди[анд.
Як далели дигар, вале uайримустаrиме оид ба роли баланди занон дар Осиёи Миёнаи rадим мавxуд аст. Чунон ки маълум аст, дар замон[ои rадим [укмрони но[ия[ои Осиёи Миёна – Уструшон ва Суuд лаrаби «афшин» доштанд[148]. Таxзия ва та[лили таърихию этимологии ин истило[ро В.И.Абаев анxом додааст. E тафсир[ои кe[на ва дар [аrиrат беасосро рад намуда, ин истило[ро бо калимаи дар забони осетинb боrимондаи äfsin – «кадбону» муrоиса намуд[149]. Ба аrидаи В.И.Абаев занон – сарварони rабила[ои сакоb-массагетb бояд [амин унвонро медоштанд. Аз он[о ин истило[ баъдтар ба но[ия[ои [амсояи Осиёи Миёна гузашта, нисбат ба мардони сарвар истифода шудааст[150]. Ба [амин тариr, истило[е, ки дар байни осетин[о маънии «кадбону»-ро дошт, дар Осиёи Миёнаи rадим тадриxан нисбат ба мардони [укмрон истифода гардид.
Дар матн[ои авестоb калимаи «нманйа» аъзои оиларо ифода менамояд, дар баробари ин, чунон ки И.Гершевич исбот кардааст, истило[и мазкур эзиди нига[бони хонадонро низ ифода мекунад, ки мувофиrи тасаввуроти rадимии мардуми рус номи «парии хонагb»-ро гирифтааст. {амчунин эзидони rабилавb мавxуд буданд, ки он[оро «висйа» меномиданд.[151] Амали ин эзидон rисман бо амалиёти фраваши[о – фаришта[ои нига[бон ва рe[и тамоми мавxудот мутобиr мебошад[152].
Ба [айъати оила узв[ои ноrисул[уrуr – вира, вайса ва парийатар низ дохил мешуданд. Вира маънии «мард», «сарбоз»-ро дорад, вале маънии «uулом»-ро низ метавонад ифода кунад. Масалан, дар «Яшт»-и Х, 28 оид ба Митра сухан меравад, ки вай ба он хонадоне, ки хайрхо[ аст «галаву рама ва вира[ои зиёд», яъне uуломонро таrдим медорад. Умуман, [ангоме ки дар «Авесто» номбурд ва муrобилгузории чорпоён ва вира оварда мешавад, вира одатан uуломро ифода мекунад. Вайса ва парийатар, тибrи баъзе матн[о, ба [айъати оила [амчун узв[ои хурд дохил мешудаанд[153].
Итти[одия[ои нисбат ба оила калонтар аз риштаи падарb «нафа» ном доштанд. Он[о со[иби замини кишт, чарого[ ва дигар дороии дигари умумb буда, моликияти аъзои итти[одияро ришта[ои [амраъйb ва кафолат ба [ам мепайваст. Ин гурe[[о хеле бузург буданд ва наздики 100 марди комил[уrуr ба он дохил мешуд. Оид ба мавrеи чунин гурe[[о, аз xумла, гилаи Зардушт ша[одат меди[ад: «Бизоатмандон ва муттафиrон аз ман рe тофтанд, xамоа нисбат ба ман номе[рубон аст, [амчунон ки ша[риёрони дурeuпарасти кишвар[о номе[рубонанд» («Ясно»-и 46, 1)[154].
Rабила («вис») аз якчанд гурe[[ои бизоатманд иборат буд, сардори rабила «виспати» ном дошт. «Вис» натан[о rабила, балки маскани а[ли rабила – де[ро низ ифода мекунад. Дар аввал, зо[иран, ин макони зист аз якчанд хонадон иборат буд. Баъдтар вай батадриx хусусият[ои xамоаи кишоварзиро со[иб шудааст[155].
Xавонон [ангоми ба камол расидан (овони 15-солагb) маросими иртиrаро ба дин ва xамоа мегузаштанд. Дар маxлиси гурe[и бизоатмандон ба он[о камарбанд ва пиро[ани муrаддас бахшида мешуд. Ба ин амал [амчун «таваллуди дувум»-и инсон назар мекарданд. Тан[о пас аз ин xавон узви комил[уrуки xамоа мегардид, дар маросим[ои динb иштирок менамуд, e[дадори[о гирифта ва аrди нико[ баста метавонист.
Аксари масъала[ои хонаводаро шeрои rабила, ки сарварони гурe[[ои бизоатманд ба он дохил мешуданд, [ал мекард. Шeро масъала[ои [аёти дохилb, исте[солb ва xамъиятии марбут ба анxоми вазоифи динb ва [уrуrb, uайр аз ин масъала[ои муносибат бо rабила[ои дигарро [ал менамуд[156].
Мувофиrи матн[ои «Авесто», дар xамъияти онзамона тафриrаи иxтимоию молумулкb хеле васеъ инкишоф ёфта буд. Дар боло мо ба uуломон ишорат кардем. Дар rисмат[ои мухталифи «Авесто» ба кадхудоён ва шахсоне ишора мешавад, ки галаву рамаи фаровонеро со[ибанд. Чорпо боигарии асосb ба [исоб мерафт, вале маълум аст, ки боигарии дороён натан[о чорпо, балки замину сарват[ои дигар низ буд.
Дар «Авесто» гурe[[ои «иxтимоb-касбb» ба монанди рe[онb, сарбозу дучархасавор, де[rони чорводор ва (як бор) [унарманд номбар мешаванд. Баъзе олимон аrида доранд, ки ин таrсимоти иxтимоb ба давраи умумияти [индуэронb дахл дорад ва аз ин сабаб rобили таваxxe[ нест; дигарон бошанд, ба таври асоснок мeътаrиданд, ки он инъикоскунандаи [аrиrати (дар замони пайдоиши «Авесто» ва баъдтар) вуxуддоштаи таърихb мебошад, аз ин рe, [ангоми таxдиди xамъияти «Авесто» бояд ба мадди назар дошта шавад[157].
Дар баробари мардуми оддb xамъият дорои «родмардон» ва «ашрофон» буд. Яке аз истило[от ба маънии «родмард», «ашроф»– «азата» («асилзода») аст. Аксаран вай сарвари виса (rабила) ва оилаи худ мебошад. Та[лили таxзияи комили этимология ва эволютсияи калимаи «азата»-ро Г.Бейли анxом додааст. Дар забони форсии миёна – па[лавb он маънои «зодаи хонадони шо[», «родмард», «озодасл»-ро дошт[158].
Аз [амин xо калима[ои тоxикии «озод» ва «озода» сар задааст, ки яке аз маъни[ои он «род», «наxиб» аст. Истило[и дигари «Авесто» барои ифодаи «ашроф» «асна» мебошад[159].
Rабила – «занту», зо[иран, мавrеи нисбатан хурдтарро ишuол менамуд. Дар баробари ин баъзе матн[оро аз шeрои «бе[тарин мардумон» иттилоъ меди[анд. Истило[и ифодакунандаи ин гуна шeро[о «[анxамана» буд, ки дар забони тоxикb ба шакли «анxуман» боrb мондааст.
«Вилоят» ва «мамлакат», ки аз якчанд но[ия иборат буд, дар «Авесто» «да[йу» ном дорад. И.М.Дяконов дуруст rайд мекунад, ки «равшан кардани маънии ин истило[ мушкил аст». Аксаран дар rисмат[ои rадимтарини «Авесто» «да[йу» ба маънии [амон гуна «давлатча[ое» буд, ки тибrи манбаъ[ои ошурb, дар Мидия вуxуд доштанд, яъне итти[одия[ои минтаrавие будаанд, ки на [амчун давлат, балки [амчун ташкилот[ои бузурги rабилавb амал мекарданд. В.А.Лившитс [аrrонb хотиррасон мекунад, ки да[йу «пеш аз [ама, маф[уми [удудb ва географист, ки дар он умумияти этникb хеле зиёд аст, вале он [оло дар таркиби давлати ташаккулёфта во[иди маъмурb нест».
Дар сари «да[йу» «да[йупатн» меистод. Аз шахсони дигаре, ки [окимият ба дасташон буд, «састар» («[укмрон», «[оким»)-ро ном бурдан мумкин аст, ки [укмаш ба ин ё он ма[ал раво буд[160].
Дар «Авесто» барои ифодаи маънии итти[одияи но[ия[о истило[и «да[йусасти»– «[окимият бар но[ия[о» мавxуд аст.
Сардори чунин итти[одия «да[йупатии тамоми да[йу[о»–«[окими тамоми но[ия[о» буд; вай [уrуrи якка[окимиятb надошт, чунки ба uайр аз e «да[йунам фратэмадато» – «шeрои бузургон»-и итти[одияи но[ия[о низ фаъолият мекард. Зо[иран, [окимияти «да[йупати»-[о ва, [атто «[окими тамоми но[ия[о» ма[дуд буд ва шeро бар [окимияти он[о назорат мекард[161].
Та[лили «Гот[о» аз xи[ати иxтимоb-сиёсb (дар ин бобат кор[ои В.И.Абаев ва И.М.Дяконов му[иманд[162]) нишон меди[ад, ки он[о инъикоскунандаи [олату авзои xамъияте мебошанд, ки дар остона ва ё дар оuози офариниши давлат аст.
Xамоаи дар «Гот[о» тасвиршуда аз тороxгарb, тохтутози ва[шиёнаи [амсоягон, uорат шудани чорпоён ба дод омадааст. «Гот[о» ба зиндагии орому осоишта ва мавxудияти макон[ои гул-гулшукуфон бо сарварии шо[они «хуб», даъват мекунанд. {амаи ин таuйироти бузурги иxтимоиро талаб мекард, ки xараёни он[о дар он замон хеле тезутунд буд. Ин [олатро низ ба назар гирифтан зарур аст, ки «дар давраи аввали xамъияти синфb мавrеи [алкунандаро дар байни синфи [укмрон [амеша аъёну ашрофи rабила – пешвоён ва рe[о-ниёне, ки дар заминаи сохти xамоати ибтидоb ба миён омада буданд, ишuол мекард. Аммо давлати мутта[ида тан[о анъана[ои rабилавb ва [укмронии олигархиро, ки бо реша[ои ма[аллb ва xамоавии худ пурrувват буда ва аз ин ваx[ доимо xудоиталаб аст, аз миён бардошта, ба вуxуд омада метавонад»[163].
Ба [амин тариr, муносибат[ои иxтимоb-сиёсии давраи мазкурро дар Осиёи Миёна [амчун муносибат[ои гузариш аз сохти ибтидоии xамоагb ба сохти xамъиятии синфb маънидод кардан мумкин аст. Xамоати rабилавb аз байн рафта, xамоати де[от ба миён меомад. «Оилаи xудогона во[иди хоxагии xамъият шуда мемонад»[164]– гуфтааст Ф.Энгелс. Асоси xамоати де[отро бар хилофи xамоати rабилавb, на муносибат[ои rабилавb, балки алоrа[ои хоxагb ва территориявb ташкил мекарданд. Дар таърихи мардуми Осиёи Миёна xамоати де[от роли калоне бозида, аср[ои аср пояндаву барrарор будааст. «Истибдоди шарrb ва [укмронии истилогарони бодиянишине, ки xои якдигарро мегирифтанд, дар давоми [азор[о сол бо ин xамоа[ои rадимb ягон коре карда натавонистанд»[165],–rайд мекунад Энгелс дар «Анти-Дюринг».
Дар дохили обшина тадриxан нобаробарии молумулкb меафзуд. Uуломдории патриархалb инкишоф меёфт. Дороён ва камбаuалон пайдо мешуданд. Мавrеи сипа[солорон [амчун шахсони доиман со[ибмансаб баланд мегардид. Вале [окимияти он[оро шeрои ку[ансолон ва маxлиси rабилавb ма[дуд мекард. Зарурати итти[одияи rабила[о ба миён меомад.
Чунон ки Ф.Энгелс rайд мекунад, лашкаркаши[ои uоратгарона мавrеи сипа[солорон ва пешвоёнро боз [ам баланд менамуд. Xанг бо маrсади uоратгарb касбу кори доимb мегардад. Сипа[солори олb ва дастёрони вай аъёну ашрофи меросb шуда мемонданд, «демократияи табиии сохти ибтидоb ба аристократияи нафратовар» мубаддал мегардид[166].
Мутобиrи шароити мухталифи исте[солот дар минтаrахои са[роb ва води[о дар оuози [азораи I пеш аз милод ду намуди хоxагb – кeчманчигb, чорводорb дар са[ро ва муrимнишинb, заминдорb дар во[аву води[ои сероб ташкил гардиданд. Ба [амин тариr, аз давра[ои rадимтарин дар Осиёи Миёна [олате барrарор гардида буд, ки дар бораи он К. Маркс навиштааст: «Дар [амаи rабила[ои шарr аз сароuози таърих дар байни муrимb будани як rисми он[о (rабила[о – Б.U.) ва кeчманчигии давом кардаистодаи rисми дигар таносуби умумиеро дидан мумкин аст»[167].
Все темы данного раздела:
ДУШАНБЕ
НАШРИЁТИ «ДОНИШ»
2008
САРЧАШМАИ ХУДШИНОСИИ МИЛЛB
Агар кас гузаштаи аxдоди худро надонад, инсони комил нест!
Ин хитобаи сода, вале дар айни замон xиддии бузургони илму адаби мо аз rаъри аср[о ба гeш мерасад ва [ушдор меди[
МУRАДДИМА
Халrи тоxик ба итти[оди бузурги миллат[ои сотсиалистb, ки Иттифоrи Республика[ои Советии Сотсиалистиро ташкил додаанд, дохил мешавад. Вай [амро[и бародари калони худ – халrи кабири
Осори палеолити поин
Замони пайдоиши нахустин одамонро дар сарзамини Осиёи Миёна ба таври яrин муайян кардан хеле душвор аст, зеро осори аз [ама rадимаи [аёти он[о боrb намондааст. Ба гумони баъзе олимон, гeё Осиёи Миё
Осори палеолити миёна
Дар Осиёи Миёна аз мар[илаи баъди [аёти башари аввалия – палеолити миёна ёдгори[ои фаровон боrb мондааст. Ин замони нашъунамои маданияти мусте, замони мавxудияти неандертал[о буд, ки дар [удуди пал
Осори палеолити боло
Тахминан 40–35 [азор сол пеш ташаккули навъи имрeзаи башар Homo sapiens сурат мегирад.
Дар ин давра асбобу олоти сангb босуръат такмил меёбад. Ба ивази се-чор намуди асосии олат[ои замони
Тавсифи xамъияти палеолит
Мо дар асоси материал[ои археологb инкишофи тадриxии rувва[ои исте[солкунандаи xамъияти давраи палеолити Осиёи Миёнаро мавриди тадrиr rарор додем. Аммо масъалаи такомули тадриxии иxтимоии ин xамъия
МЕЗОЛИТ ВА НЕОЛИТ
Замони мезолит ва неолитро одатан ба 10–15 [азор сол тахмин мекунанд. Лекин давоми ин давраи [аёти инсонb дар [ар ма[ал [ар хел будааст. Дар асоси маълумот ва мадрак[ои мавxудаи археологb ба чунин
Осори мезолит
Осори давраи мезолит хусусан дар ма[ал[ои со[или Каспb ба таври муфассал тадrиr шудааст. Намунаи барxастаи он бозёфти диrrатангези А.П.Окладников - uори Xабал мебошад. Маълумот ва мадрак[ои аз ин x
Осори неолит
Тахминан 9–7 [азор сол rабл аз ин асри нави санг оuоз ёфтааст.
Дар Осиёи Миёна се умумияти мадании таърихиро, ки аз якдигар бо шароити зиндагb ва осори худ фарr мекунанд, метавон аёнан муш
Rадимтарин тасвир[ои рeи санг
Тасвир[ои рeи санг, ки барои дарк намудани тафаккури башари rадим ва тасаввуроти нисбат ба му[ит пайдокардаи e кeмак мерасонанд, мавриди таваxxe[и му[аrrиrони таърихи бостон rарор гирифтаанд.
Гузариш ба сохти rавмии падарb
Асри биринxb му[имтарин давраи таърихи инсоният мебошад. Дар ин давра чи дар тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда ва чи дар сохти иxтимоии xамъият таuйироти xиддb ба вуreъ меояд: истихроx ва гудозиш
Rувва[ои исте[солкунанда
Бо мурури аср[о олоти исте[солот беш аз пеш такмил ёфта, техника тараrrb намуд. Яке аз равия[ои ин тараrrиёт ба пайдоиши фулузгудозb оварда расонид. Илм дар ихтиёри худ мадрак[ои аниr ва даrиrи ба
Вилоят[ои таърихию мадании Осиёи Миёна
Сайри тараrrиёти таърихии а[ди биринxb дар rисмат[ои мухталифи Осиёи Миёна яксон набуд. Дар ин бобат ду вилояти калонро метавон зикр кард: 1) xанубу uарбb (xануби Туркманистон); 2) шимолу шарrb (rи
Сохти xамъиятb
Масъалаи сохти xамъиятии а[ди биринxb мавриди ба[су мунозира[ои бени[ояти мутахассисон rарор гирифтааст. Роxеъ ба ин масъала бисёр аrида ва фарзия[ои ба [ам мухолиф мавxуданд.
Бештар муло[
Умумияти [индуэронb. Ориёи[о
Протсесс[ои этникие, ки дар Осиёи Миёнаи а[ди биринxb ба амал меомаданд, [ам барои тараrrиёти ояндаи худи ин сарзамин ва [ам барои таърихи як rатор кишвар[ои [амсоя, ки аз {индустон то Аврупои xану
Ро[[ои кeчиши тоифа[ои [индуэронb ва комплекс[ои археологии Осиёи Миёна
Тоифа[ои [индуэронb то замони аз [ам xудо шудани худ дар куxо сукунат доштанд, кай ва бо кадомин ро[[о кeчидан аз ма[ал[ои аслии гузаштагони ин ва ё он тоифа[ои эронb ва [индуориёb ба амал омад? До
Металлургияи о[ан
Материал[ои археологb бо rиёси баъзе мадрак[ои забонb ва [амчунин сарчашма[ои хаттии rадим, ки ба давра[ои баъдтар тааллуr доранд, манзараи [аёти xамъиятии Осиёи Миёнаи охири [азораи II – ибтидои [
Маскан[о
Ёдгори[ои асри аввали о[ан дар Осиёи Миёна назар ба ёдгори[ои пешини аср[ои санг ва биринxb ни[оятдараxа кам кашф ва та[rиr гардидаанд.
Дар xануби Туркманистон баъзе маскан[ои rадима, ки [
Масъалаи ташаккули rадимтарин давлат[о
Та[лили вазъи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна нишон меди[ад, ки мамлакат дар мар[илаи гузариш ба xамъияти синфb буд. Комилан табиист, ки дар баъзе аз но[ия[ои мутараrrии Осиёи Миёна аввалин давлат[о
Зардуштия
Дар боло ишора кардем, ки «Авесто» – маxмeи аносири аxноси мухталиф ва дар замони гуногун ба вуxуд омадааст. Кай[ост, ки му[аrrиrон доир ба таxзияи ин аносир ва муайян намудани xанба[ои rадимтарини
Ба вуxуд омадани давлати {ахоманиши[о
Пайдоиши нахустин падида[ои давлат дар Эрон ба аср[ои IХ-VII пеш аз милод тааллуr дорад[188]. Дар ин аср[о аксари но[ия[ои Эрони uарбb ба [айъати давлат[ои Ошур ва Урарту дохил мешуд (вилоят[ое, ки
Футу[оти Куруши II дар Осиёи Миёна
Натиxа[ои давраи аввали фаъолияти Куруши II ин буд, ки давлати {ахоманишb ба иrтидори бузурге со[иб гардид, нуфуси мамлакат ва манбаъ[ои моддии он афзуд. {амаи ин барои амалb гардидани ният[ои Куру
Шeриши зидди Хахоманиши[о дар а[ди Дорои I
Uалабаи бодиянишинони Осиёи Миёна бар Куруши II дар [алли таrдири давлати {ахоманишb роли калоне бозид. Аз як тараф, бунёдгузори тавонои давлати {ахоманишb кушта шуд, аз тарафи дигар, писар ва вали
Осиёи Миёна дар [айъати давлати {ахоманишb
Мувофиrи маълумоти сарчашма[о, rисмати му[ими Осиёи Миёна дар [айъати давлати {ахоманишb rарор гирифта буд. Дар навиштаxоти Тахти Xамшед rайд шудааст, ки давлати {ахоманишb аз сарзамини «сакои[ои п
Сохти иxтимоию иrтисодb, маданият ва дини Суuд, Хоразм ва Бохтар дар аср[ои VI–IV пеш аз милод
Сохти xамъиятии халr[ои шарrиэронии Осиёи Миёна дар давраи [укмро-нии сулолаи [ахоманиши[о, чунон ки аз тадrиrи тамоми сарчашма[ои мавxуда маълум мегардад, аз сохти xамъиятии эрониёни uарбb мо[ията
ОСИЁИ МИЁНА ВА ЭРОН ДАР А{ДИ САЛТАНАТИ {АХОМАНИШИ{О
Давлати бузурги [ахоманишb, ки яке аз пуриrтидортарин империя[ои xа[они а[ди rадим [исоб меёфт, мавxудияти худро беш аз 200 сол ниго[ дошта, дар таърихи Шарrи бостонb мавrеи ба назар намоёне ишuол
Тараrrии Маrдуния
Дар а[ди салтанати Файлаrуси II (359–336 пеш аз милод) иrтидори Маrдуния афзуда, марказиятнокb ва итти[оди он устувор мегардад, ки дар ин бобат бар[ам додани майл[ои xудоихо[ии аъёну ашрофи маrдунb
Шикасти давлати {ахоманишb
Искандар ба тавассути хабар[ое, ки аз Форс мерасид, аз вазъияти ноустувори давлати {ахоманишb ба хубb ого[ гардида буд.[231]
Подшо[и [ахоманишb Ардашери II Мнемон 115 писар дошт. Пас аз фа
Му[ориба[о дар дамга[и Осиёи Миёна
Дар сарчашма[ои хаттb роxеъ ба чораxeи[ои Бесс баъзе маълумот мавxуд аст. Аввалан, e кeшиш кард, ки xи[ати rонунии [окимияти худро таъмин намояд. Зу[уроти чунин кeшиш[ои Бессро дар ахбори Диодор (Х
Rувва[ои [арбb ва [унари xангии халr[ои Осиёи Миёна
Халr[ои Осиёи Миёна бо кадомин rувва[о муrобили Искандари Маrдунb муrовимат карданд? Бояд rайд кард, ки камбудии асосии rувва[ои мудофиавии Осиёи Миёна марказият надоштани он[о буд. Дар даврае, ки
Амалиёт[ои [арбb дар Мовароунна[р
Арриан (III, 28, 9-10) воrеаро ба rарори зайл наrл мекунад: «Ваrте ки ба Бесс наздик расидани Искандарро хабар доданд, e аз дарёи Окс (Амударё– Б.U.) убур намуд: кишти[оеро, ки он[о аз дарё гузашта
Шeриши сол[ои 329–327 пеш аз милод
Ба муборизаи ба[ри истиrлолияти Суuд ва Бохтар сипа[солори ма[аллb Спитаман, ки яке аз симо[ои хеле барxаста дар таърихи аxдоди rадими халrи тоxик буд, сарварb мекард. Дар соли 329 Спитаман бо rувв
Инrирози империяи Искандари Маrдунb ва оrибати футу[оти маrдуни[о
Искандар Бобулро пойтахти давлати нави худ rарор дод ва асосан [амон усули мамлакатдории давраи {ахоманиши[оро нига[ дошта, бо тамоми [астиаш барои ба даст овардани ягонагии давлат саъй намуд. Аз с
ОСИЁИ МИЁНА ДАР {АЙЪАТИ ДАВЛАТИ СЕЛЕВКИЁН
Яке аз сарлашкарони Искандари Маrдунb - Селевк соли 312 пеш аз милод дар Бобулистон ба сифати сатрап мавrеъ ёфт. Минбаъд дар муддати нe[ сол вай тадриxан [укми худро ба Uарбу Шарr, аз xумла, ба Эро
Пайдоиш ва таърихи давра[ои аввали Порт ва Юнону Бохтар
Дар айни муборизаи байни ду бародарон (Селевки II ва Антиохи Гиеракс) барои со[иб шудан ба тахт аз давлати Селевкиён порт[о xудо шуданд, ки ба он[о Андрагор ном юноние сардорb мекард. Мувофиrи риво
Муборизаи зидди истилокории Селевкиён
Сипас, ахбори маъхаз[о моро ба да[сола[ои охири асри III пеш аз милод меоварад. Дар ин мобайн Порт давлати муrтадир гардид. Барои муста[кам кардани [окимияти худ Ашкониён баробари rувваи яроr, инчу
Равнаrи давлати Юнону Бохтар
Масо[ати давлати Юнону Бохтарро писари Евтидем Деметрий аз [исоби хоки {индустон вусъат дод. Юстин (ХII, 6,4) Деметрийро «шо[и [индувон» меномад. Страбон (ХI, II, I) мегeяд, ки {индустонро Деметрий
Давлати Юнону Бохтар
Ни[оят кам будани маъхаз[ои таърихb имкон намеди[ад, ки сохти давлатb ва xамъиятии Юнону Бохтар муфассал тавсиф карда шавад. Дар а[ди [окимони тавонотар давлат ба андозае со[иби марказият буд ва да
Давлати Порт
Агар бо сана[ои ин фасл ма[дуд нашавем ва материал[ои давраи сонитарро ба назар гирем, маълумот дар бораи сохти дохилии давлати Порт нисбат ба Юнону Бохтар бештар аст. Баъзе маълумот[ои муаллифони
Дигар но[ия[ои Осиёи Миёна
Яке аз му[имтарин но[ия[ои зироатии Осиёи Миёна – Фарuона мувофиrи маълумоти маъхаз[ои охири асри II пеш аз милод дар давраи пешина ва дар давраи Юнону Бохтар со[иби иrтисодиёти мутараrrие буд. Рос
Кeчманчиён ва Порт
Соли 138/7 ба тахти Порт Фар[оди II нишаст. Худи Фар[од [анeз хурд буд ва давлатро модараш идора мекард. Амнияти мамлакат талаб мекард, ки подшо[ дар шарr бошад. Вале кор якбора ранги дигар гирифт
Масъалаи пайдоиши йуxи[о
Xараёни воrеа дар Юнону Бохтар тамоман дигар буд. Барои фа[мидани он ва фа[мидани вазъияти умумии Осиёи Миёна ба воrеа[ое муроxиат кардан даркор, ки дар шимолу шарrи хоки Осиёи Миёна ба вуreъ омада
Страбон Помпей Трог
Аси[о Аси[о
Пасиан[о (асиан[о) Асиан[о
Та[ори[о Тахори[о
Сакараул[о (=сакараук[о) Сараук[о (=сакарук[о)
Акнун ба маъхаз[ои хитоb муроxиат мекунем. Дар он[о усуни
Амлаи rатъb ба Юнону Бохтар
Соли 206 пеш аз милод, да[[о сол rабл аз он, ки йуxи[о ба хоки Осиёи Миёна дохил шуданд, дар сар[ад[ои давлатии Юнону Бохтар аллакай урду[ои сершумори кeчманчиён меистоданд. Таназзули минбаъдаи дав
Бохтар ва Суuд
Аз тарафи йуxи[о истило шудани Бохтар боиси минбаъд пароканда ва uайримутамарказ шудани он гардид. Ваrт[ои аввал дар [ар як ша[р ва ма[ал[ои атрофи он [оким менишаст. Ин тарзи идора аз замон[ои дав
Давлати rадимии Фарuона – Даван
Дар маъхаз[ои хитоии аср[ои II–I пеш аз милод Даван ном як кишвари васеи пурсарвати серодам тасвир шудааст. Аксарияти куллии му[аrrиrон – [ам рус[о ва [ам хориxиён Даванро дар Фарuона xой меди[анд.
Халr[о ва но[ия[ои шимолb
Яке аз халr[ое, ки дар мушкилb дастгири фарuонаги[о шуд, канuуй[о буданд (талаффузи rадимиаш khan-kiah). Дар сарчашма[о Канuуй муфассал тасвир шудааст. Аз як тараф Канuуй бо Даван, яъне Фарuона, [а
Порт. Uалабаи Порт бар Рим
Иrтидори Порт дар а[ди Ме[рдоди II ни[оят афзуд. Баъд аз сари вай (соли 88/7 пеш аз милод) кори Порт аввал омад накард. Дар [амин ваrт Рим дар шарr сиёсати ни[оят таxовузкорона мебурд. {ар ду тараф
Давраи аввали давлати Кушон
Дар Осиёи Миёна ва инчунин дар но[ия[ои xануби он – то худи хоки шимолу uарби Покистон бисёр ваrт танга[ое ёфт мешаванд, ки дар он[о аз миён боло сурати марде тасвир шудаасту он мард дар сар пешона
Масъалаи хронологияи Кушон
Масъалаи хронологияи Кушон, ки олимон сад сол боз бо xeшу хурeш му[окима мекунанд, [оло [ам масъалаи дандоншикан аст. Ба назари аввал кор осон менамояд – катиба[оеро, ки дар {индустону Покистон ёфт
Забти сарзамин[о
«{окими Гуйшуан Киотсзюкю» (ба rавли П.Пелйо, ин ном дар rадим K’iəudz ‘iəu kiəp талаффуз карда мешудааст), ки дар маъхаз[ои Хитой зикр шудааст, [амон Куджула Кадфиз мебошад, ки дар
Исло[оти пулии Кадфизи II
Кадфизи II дар сиёсати пул исло[оте ба амал оварда, танга[ои тиллоро ба муомилот андохт. Одатан, чунин аrида маъмул буд, ки вазни танга[ои тиллоии Кадфизи II дар асоси меъёри вазни танга[ои римb –
Канишка ва равнаrи давлати Кушон
Маш[уртарин шо[и Кушон - Канишка мебошад. Та[лили номи вай дар илм боиси мубо[исаву мунозираи дурударозе гардид. Г.Бейли из[ори андеша кард, ки rисми аввали ин ном аз калимаи «kan» («хурд, xавон»)
Таназзули давлати Кушон. Кушониён ва Сосониён
Мувофиrи катиба[ои [индb баъди Канишка ба тахт Васишка нишаст, вале тангае бо номи e нест, танга[ое [астанд, ки дар онњо Хоэрко (аслан Хоэшко, зеро дар хатти бохтарb овози «ш» бо «р» ифода мешуд) з
Бохтари шимолb
Ба туфайли тадrиrот[ои муфассалу мунтазами археологии территорияи Осиёи Миёна, Афuонистон ва шимоли {индустон имкон шуд, ки масъалаи як навъ тамаддуни ша[рb будани империяи Кушонро пеш гузорем. Баu
Суuд, Фарuона, Чоч, Хоразм
Ша[ру манзил[ои давраи Кушониёни Суuд, Фарuона, Чоч нисбат ба ша[ру манзил[ои давраи Кушониёни Бохтари шимолb хеле камтар тадrиr шудаанд.
Калонтарин ша[ри он давра Самарrанд буд. Дар Суuд
Хоxагии rишлоr. Обёрb
Тадrиrи муфассали археологии майдон[ои фарох нишон меди[ад, ки дар он давра тамоми но[ия[ои асосии Осиёи Миёна барои зироат истифода мешуданд. Дар води[о бо киштукор (асосан киштукори обb) ва чорво
Бинокорb ва [унармандb
{ангоми [африёти археологb чунин намуд[ои иморату иншоот ёфт шуданд: 1) rаср[о, 2) маъбад[о, 3) бино[ои истиrоматb, 4) корхона[о, 5) анбор[о, 6) rалъа[о, 7) иншооти обёрb ва u. Аксари ин иморату ин
Савдои дохилb ва хориxb
Ба давраи Кушониён системаи мутараrrии пулb, ни[оят гуногун будани rимати танга[о ва хеле зиёд будани шумораи он[о хос мебошад. {амаи ин далолат мекунад, ки дар мамлакат исте[соли мол ва гардиши он
Осори хаттb
Дар давраи Кушониён дар со[аи маданияти маънавии халr[ои Осиёи Миёна дигаргуни[ои xиддb рeй доданд. Ин давраи пури [одиса[ои ни[оят мураккабу аксаран мухталиф, давраи ба [ам омехтани тамоилу [одиса
Аrоиди маз[абb
Аrоиди маз[абии давраи Кушониён ни[оят печдарпеч ва муракккаб аст. Rисми асосии а[олии Осиёи Миёна мисли пештара зардуштияро мепарастид. Масалан, суuди[о бино бар номи он[о (зиёда аз 20), ки дар «М
ИСТОРИОГРАФИЯИ МАСЪАЛА{ОИ ФОРМАТСИЯИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДИИ UУЛОМДОРИИ ОСИЁИ МИЁНАИ RАДИМ
Нотавонии илми буржуазb, алалхусус [ангоми чун як чизи том омeхтани таърихи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна ва Шарr маълум шуд. Муаррихони буржуазb барои шар[у тафсири ин масъала[о усулеро пеш гириф
Таrсимоти иxтимоb ва молумулкb
Аллакай дар охири [азораи III ва аввали [азораи II пеш аз милод дар Туркманистони xанубb таrсимоти молумулкb равшан ба назар мерасад. Дар Теппа[исор ном осори эронb, ки ба [амин давра[о тааллуr дор
Таркиби xамъияти Осиёи Миёна дар охири [азораи I пеш аз милод ва ибтидои [азораи I милодb
Дар танга[ои Юнону Бохтар ва давра[ои баъдтар ва инчунин дар танга[ои Кушониён чунин унвони юнонb ё худ шарrиэронии сардори давлат сабт гардидаанд – «волb», «шо[», «ша[аншо[». Дар як мe[ри [индb ба
Давлати Сосониён
Дар ибтидои асри III милодb дар натиxаи xанг[ои дурударози пурта[лукаи зидди рими[о ва низову хархаша[ои дохилb давлати Порт завол ёфт. Зиддияти синфии байни ашрофу uуломдор ва а[ли xамоату uуломон
Кидориён
Мадраки асосb роxеъ ба Кидориён дар ахбори маъхаз[ои зерин [астанд. Дар солномаи Бэй-ши ривоят мешавад, ки [окими йуxи[о аз [амлаи жож[о хавф бурда, дарбори худро ба ша[ри Боло кeчонд. «Пас аз ин п
Хиёниён
Соли 346/47 шо[и Сосониён Шопури II дар сар[ади шарrии давлати худ меистод, зеро ба он xо, ба rавли Аммиан Марселлин (16, 9, 4), «хиёниёну авсан[о», ки худ «еусан» мегуфтаанд, [уxум карданb будаанд
Айтолиён
Инак, дар ахбори муаррихи арман, ки ба соли 450 нисбат дорад, «кишвари [айтолиён» номбар шудааст. Егише Вардапет хабар меди[ад, ки сол[ои 453–454 Яздгурди II боз ба шо[и Кушониён дарафтоданb шуд, в
Масъалаи пайдоиши хиёниён ва [айтолиён
Нависандаи суриёнии аввали асри VI Яшу Стилат менависад, ки: «хиёниён, ки худ гунн [астанд».[594] Вале ин даъворо бечунучаро rабул кардан лозим не. Дар назари муаллифони онзамонаи uарб тамоми кeчма
Xамъияти [айтолиён
Прокопий Кесарский дар бораи «гунн[ои сафед» – [айтолиён гап зада, навишта буд, ки он[о «аз rадим» муrимb мебошанд, «ба як подшо[ итоат мекунанд» ва «давлати rонунb» доранд. Менандр аз номи [айъати
Не[зати Маздак
Дар [удуди аср[ои V–VI дар Эрони Кайrубодшо[ (сол[ои 488–531) бар зидди муносибат[ои феодалb, ки нав ташаккул меёфт, баромад[ои тавонои оммаи халr ба вуreъ омад.[655] Ба ин не[зат шахсе сардорb мек
Хоrонии турк ва нуфузи [окимияти он дар Осиёи Миёна
Дар асри VI хеле дур аз [удуди Осиёи Миёна дар Олтой зери унвони «Хоrонии турк» (сол[ои 551-744) итти[оди давлатие пайдо шуд, ки дар таърихи Осиёи Миёна роли му[им бозид. Турк[о дар сарчашма[о бо н
Турк[о ва {айтолиён
{анeз ваrте ки турк[о ба Осиёи Миёна сар медароварданд, бояд ба {айтолиён дучор меомаданд. Ваrте Хоrонии турк ба нияти тасхири Осиёи Миёна афтод, задухeрд ногузир гардид.
Вазъияти {айтолиё
Низои турк[о ва Сосониён. Иrтисодиёт ва сиёсат
{амин ки давлати {айтолиён бар[ам дода шуд, байни собиr иттифоrчиён низоъ хест. Дере нагузашта алангаи низоъ боло меравад ва акнун сабаб на манмани[ои сиёсии тарафайн, балки зиддияти манфиат[ои иrт
Муносибати хоrони турк ва [окимони ма[аллb. Синтези Осиёи Миёнаву турк
Аввал[о сиёсати турк[о, ки Осиёи Миёнаро ишuол карда буданд, аз сиёсати {айтолиён фарrи казоb надошт,[693] яъне он[о ба [окимони ма[аллb андоз муrаррар карданд, сулола[ои пештара боrb монданд ва rо
Не[зати Абрeй
А[воли а[ли ме[нат ни[оят вазнин буд.[702] Ба ин муносибат маълумоти не[зати Абрeй ни[оят му[им аст. Ин маълумот аз як боби асари Абдурра[мон Му[аммади Нишопурb (асри ХI) – «Хазината-л-улум» («Хази
Маълумоти сарчашма[о дар бораи вазъияти Тахористон дар асри VI – ибтидои асри VIII
Номи «Тахористон» бори аввал дар як асари тарxумавии соли 383 зикр мешавад.[707] Маъхаз[ои хитоb ин мамлакатро «Тухоло» (Т'оu-hо-1о, Тоu-hо-1-о ё Тоu-hои-1о)[708] номидаанд.
Тахористон но[
Таърихи сиёсb
Мо дар боло наrл карда будем, ки дар а[ди Туншаху (вафоташ соли 630) хоrонии uарбии турк Тахористонро забт намуд. Сюан-сзан, ки андаке баъди ин воrеа[о ба ин xой[о омадааст, волии турк[оро дид.[733
Обёрb. Хоxагии rишлоr
Аз афти кор, аксарияти мардуми Тахористон машuули зироат буд. Дар ривояти Сон Юн (ниг. ба боло) ба вуxуди обёрb ишорате [аст. Албатта, дар водb шабакаи мукаммали обёрb буд: дар но[ия[ои баландтар л
Унармандb ва тиxорат
Дар Тахористон конковb хеле ривоx дошт. Аз рeи хабари сайё[он ва маълумоти содироти ин ё он мол[756] мо медонем, ки дар ин сарзамин санг[ои rиматба[о ва аз афти кор, пеш аз [ама, лаъли маш[ури Бада
Бинокорb. Меъморb
Дар Тахористон бисёр ша[р[о, rаср[ои де[rонон ва ибодатго[[о [африёт шудаанд. {африёте, ки дар Тирмиз шуд (сол[ои 1936–1938 зери ра[барии М. Е. Массон), маълумоти аниrи равшан надод, ки дар он давр
Санъати тасвирb
Санъати рассомb дар Балаликтеппа, Аxинатеппа ва Rалъаи Кофарни[он махсусан муфассал инъикос шудааст. Дар яке аз хона[ои чоркунxаи Балаликтеппа дар сат[и девори кабудранги сиё[ча як силсила расм[о к
Айкалтарошb, кандакории чeб ва дигар намуд[ои санъат
Баъзе асар[ои санъати [айкалтарошb дар осори гуногун дучор мешаванд. Дар Аxинатеппа як силсила муxассама[ои буддоb ба даст омад. Тамоми [айкал[ои буддоb аз лой буда, аз дарун rафасаи чeбин надоранд
Тавсифоти умумb
Номи «Суuд» дар маъхаз[ои гуногунзабон дар муддати мадид дучор мешавад.[802] Му[аrrиrи маш[ур В. Томашек тахмине пеш ни[од, ки калимаи «суuд» аз калимаи умумиэроние бармеояду маънояш «рахшидан», «д
Сюан-сзан ва Хой Чао дар бораи Суuд
Сюан-сзан ба Суuд соли 629 омад. Вай менависад, ки Самокиён ё Самосзан (Самарrанд) – мулкест, ки аз шарr ба uарб тeл кашидааст. Андозаи пойтахти кишвар баробари Тирмиз будааст. Мулки Самокиён аз чо
Таърихи сиёсb
Ал[ол мадракоти кофb нест, ки таърихи сиёсии Суuд, алалхусус, таърихи сиёсии мулк[ои он тартиб дода шавад. Маъхаз[о фаrат маълумот[ои берабти ало[ида-ало[ида меди[анд.
Дар ибтидои асри VII
Обёрb. Хоxагии rишлоr
Се канали асосии обёрb, ки замин[ои xануби Самарrандро шодоб мекард, дар аср[ои миёна аз Вараuсар («Сари дарuот») ном ма[алле ([озир номи ин ма[ал «Работи Хоxа») сар мешуд. В.В.Бартолд rайд карда б
Унармандb ва тиxорат
Кe[[ои атрофи Суuд пур аз маъданиёт аст. Мувофиrи маъхаз[ои хаттb, баъзеи он[о истихроx карда мешуд. Масалан, маълумоти аниr [аст, ки тилло ва навшодир истихроx мешуд.[851] Тилло на фаrат истихроx
Мустамликадории Суuдиён
Мустамликадории суuдиён дар ин давра, аз як тараф, ба [аёти тиxоратию иrтисодb ва, аз дигар тараф, ба протсесс[ои умумии иxтимоию иrтисодb ва сиёсb вобаста буд, ки дар дохили худи xамъияти суuдиён
Кашфи Rалъаи кe[и Муu ва [африёти Панxакенти rадим
Дар тадrиrи давра[ои аввали таърихи асримиёнагии Суuд кашфиёту тадrиrот[ои археологb чунон маrому а[амиятеро со[иб аст, ки зо[иран ин гуна маrому а[амияти он[о дигар дар [еx куxо ба назар намерасад
Самарrанд, Варахша ва дигар бошишго[[ои ша[рb
Маркази Суuд ша[ри Самарrанд буд. Ша[р дар димнаи Афросиёб xой дошт.[901] Вусъати димна 219га аст. Дар Афросиёб Н.И. Веселовский, В.В. Бартолд, В.Л.Вяткин [африёт гузаронидаанд. {африёте, ки А.И. Т
Бинокорb
Дар боб[ои пешина мо камубеш бисёр масъала[ои бинокориро аз назар гузарондем. Дар аввал[ои аср[ои миёна дар Суuд ва, умуман, дар тамоми Осиёи Миёна масоле[и асосии деворзанb похса ва хишт[ои калони
Санъати тасвирb
Осори санъати тасвирb аз Панxакенти rадим, Варахша ва Самарrанд падид омад.
Дар Панxакент дар 60 хона расми рeи девор ёфт шуд. Ин шумораи зиёд нишон меди[ад, ки одати ороиши девор[ои хона
Айкалтарошb. Санъати мусиrb ва раrсb
Дар санъати Суuд дар баробари рассомb [айкалтарошb [ам маrоми му[им дошт. Масоле[и [айкалсозb гил, гаx ва чeб буд.
Дар Панxакент [айкали азими гилb ёфт шуд. Ин [айкал замоне айвони маъбадр
Хати суuдb ва адабиёти он
Чи тавре дар боло гуфта гузаштем, хати суuдb аз хати оромb бармеояд. Дар он даврае, ки ал[ол мавриди назар аст, хати суuдb хати курсив буд. Одатан дар амалия 18-19 [арфи алифбо ба кор мерафт ва баъ
Аrоиди маз[абb
Дар бораи аrоиди маз[абии а[ли Суuд дар маъхаз[ои гуногуни суuдb, хитоb, арабb ва тоxикию форсb маълумот ба назар мерасад. Вале муrоисаи ин маълумот[о кори ни[оят душвор аст, ба ин сабаб дар бораи
Уструшан
Дар маъхаз[ои хитоb ин но[ия Сао (Саои шарrb), ё худ Су-дуй-ша-на (Suо-tuâi-şа-nâ)[959] номида шудааст. Маълумоти маъхаз[о дар бораи ин но[ия ни[оят кам аст. «Тан-шу» хабар меди[ад
Фарuона
Дар маъхаз[ои хориxb Фарuона дар аср[ои VI-VII Фейхан, Бохан, Паханна номида шудааст. Дар асоси ин транскрипсия ва номи суuдии Фарuона гуфтан мумкин аст, ки дар rадим Фарuона Фар[о]uона ё Фраuона т
СОХТИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB. ТАШАККУЛИ МУНОСИБАТ{ОИ ФЕОДАЛB
Маъхаз[ои хаттb дар бораи сохти иxтимоию иrтисодии давра[ои аввали асримиёнагии Осиёи Миёна он rадар маълумоти воrеb намеди[анд, ки сохти иxтимоию иrтисодии аср[ои V–VIII Осиёи Миёнаро, алалхусус,
Арабистон дар арафаи ислом
Дар асар[ои таърихшиносb аксар ваrт аrибмондагии араб[о дар арафаи пайдоиши ислом таъкид мешавад. Ин аrида яктарафа ва нодуруст аст. Соли 1853 Ф.Энгелс навишта буд: «Дар xое, ки араб[о зиндагии муr
Пайдоиши ислом. Шикасти давлати Сосонb
Чанд сухан дар бораи пайдоиши ислом. Му[аммад пайuамбари Олло[и таоло ва яккаву ягона гардид. E аслан аз калонтарин маркази Арабистон – ша[ри Макка буд, чун дар зодго[и худ ба чизе муваффаr нашуд,
Парокандагии сиёсии Мовароунна[р дар миёна[ои асри VII
Араб[о аз [амон рeзе, ки ба Эронзамин rадам гузоштанд, uасб кардани вилоят[ои дар ин сeи Омударё воrеъгардидаи Осиёи Миёна, яъне Мовароунна[рро маrсади асосии худ rарор доданд. Чи навъе ки дар «Таъ
Ба сар[ади Осиёи Миёна расидани лашкари араб. {амла[ои нахустин ба Мовароунна[р
Мувофиrи ривоят[ои араб, лашкари ислом пас аз му[орибаи назди На[ованд (с.642) reшуни шикастхeрдаи сосониро таъrибкунон, гeё то фавти халифа Умар, яъне то соли 644 бо туркони Тахористон алоrа пайдо
Муборизаи суuдиён, тахористони[о ва дигар халr[ои Осиёи Миёна бар зидди истилогарон
Аъёну ашрофи араб фаrат пас аз он ки дар замони хилофати Абдулмалик ибни Марвон (685–705) низоъ[ои дохилии хилофатталабb бар[ам хeрда, шeриш[ои мардуми кишвар[ои тобеъ фурe нишонда шуданд, ба истил
Мудофиаи Самарrанд
Чунон ки дар боло оварда шуд, [укмрони Самарrанд подшо[и Суuд - Тархун бо араб[о сул[ кард. E дар айни ваrт e[дадор шуд, ки ба он[о хироx меди[ад. Пас аз як сол Rутайба бародараш Абдурра[монро баро
Иттифоrи Суuд, Чоч, Фарuона ва Туркон
Дар сол[ои 712–713 ба муrобили араб[о иттифоrи хоrони турк ва се давлати калони истиrлолияти худро ниго[ дошта - Суuд, Чоч ва Фарuона баромад мекард.
Низоъ[ои байнихудии ашрофи Суuд ба он
А[воли халr[ои Осиёи Миёна
Араб[о дар тамоми ша[ру де[а[ои бузурги Осиёи Миёна rувва[ои [арбии худро гузошта, бо пуштибонии он[о а[олии ма[аллиро дар зери итоат ниго[ медоштанд ва молиёт xамъоварb мекарданд.
{укмрон
Муборизаи суuдиён, фарuони[о ва туркон дар сол[ои 720–722
Дар таълифоти таърихшиносb го[е ба иштироки Хитой дар муборизаи зидди араб[о ишора карда мешавад. Ин тамоман дар заминаи uалат ва иштибо[ ба миён омадааст. Дар [аrиrат, чунон ки сарчашма[ои хаттb ш
Муборизаи Хатлонзамин бар зидди истилогарон
Мардуми далер ва озодихо[и Хатлон (Хаталон) ба истилогарони араб муrобилати сахт нишон доданд. Он ваrт[о Хатлон тамоми хоки гурe[и район[ои Кeлоб ва водии Вахшро дар бар мегирифт ва дигар но[ия[ои
Оrибати ба хилофати араб [амро[ карда шудани Осиёи Миёна
{ангоми ба[о додан ба а[амияти таърихии аз тарафи араб[о истило шудани Осиёи Миёна, чунон ки дар баъзе тадrиrот ба шакли пардапeшида ба назар мерасад, набояд ба ифроту тафрит ро[ дод. Дар ваrти та[
Гурe[[ои мухолиф дар хилофат
Рe[ияи душманона нисбат ба [окимияти хилофат на тан[о дар Осиёи Миёна, балки дар дигар кишвар[ои та[ти тасарруфи араб[о низ хеле пурrувват буд. Усули идораи халифа[ои араб на фаrат норизоияти оммаи
Не[зати Абeмуслим
Абeмуслим аслан аз оилаи барзгар баромада, бар тибrи баъзе маълумот, дар аввал[о uулом будааст. Абeмуслим дар наздикии бузургтарин ша[ри Хуросон – Марв rарорго[и худро таъин намуда, [амчун «як шахс
Шeриши Сумбоди Муu ва не[зати Муrаннаъ
Дар замони хилофати Аббосиён а[воли оммаи васеи халr на тан[о бе[тар нашуд, балки назар ба давраи Умави[о боз бадтар гардид. Оидоти замини иxора бештар ба шакли молb буд. Аз замин[ои лалмb нисфи [о
Rувват гирифтани ашрофи феодалии ма[аллb
Шeриш[ои пай дар пайи халr[ои Мовароунна[р, ки аз замони мавриди ис-тилои хилофат rарор гирифтани Осиёи Миёна сар карда, ба муrобили [укм-ронии араб[о давом менамуд, пас аз хобонидани шeриши Муrанн
Таъсиси давлати Сомониён
Сарсилсилаи хонадони Сомониён – Сомон аслан аз вилояти Балх ё худ атрофи Самарrанд ва ё аз Тирмиз буд.[1087] Ба тибrи маълумоте, e дини исломро rабул карда, дар шахсияти [окими Хуросон Асад ибни Аб
Сохти давлатb ва ташкили дастго[и идораи он
Асосгузори давлати Сомониён Исмоили Сомонb ба хубb медонист, ки таъмин кардани истиrлолияти Мовароунна[р ва аз хилофати Араб озодона нашъунамо ёфтани вай фаrат [амон ваrт мумкин мешавад, ки дар ин
Низоъ[ои байнихудии феодалb ва суст шудани давлати Сомониён. Истилои Rарохониён
Баъд аз вафоти Исмоили Сомонb (с.907), дар аввал[ои салтанати А[мад ибни Исмоил (907-914) якбора дар якчанд вилоят[о исён сар зад. {окимони Самарrанд, Рай ва Систон шeриш бардоштанд. Пас аз хобонид
Хоxагии rишлоr
Аксари а[ли ме[нат машuули зироат ва чорводорb буд. Зироати обb дар Осиёи Миёна ва дар Хуросон ба uояти равнаr расид, шабакаи пурвусъати ан[ору канал[о ва иншооти мураккаби обёрb самараи зироатро н
Исте[соли маъдан ва кe[корb
Исте[соли маъдан низ хеле равнаr гирифт. Дар Фарuона о[ан, rалъагb, нуrра, симоб, мис, сурб ва, инчунин мум, сангпахта, фирeза, навшодир ва u. исте[сол мекарданд; аз Rарамазор, аз rарибии Хуxанд ну
Исте[соли шиша ва сафололот
{ангоми тадrиrи ша[ру де[оти асримиёнагb бевосита дар болои хок ва [ангоми [африёти археологb дар маuзи rабат[ои археологb, андаруни вайронаи бинову хона[о, чуrури[ои ахлотпартоb ва u. бисёр шишаи
Дигар намуд[ои касбу [унар
Дигар намуд[ои касбу [унар ва ма[сулоти он[оро, ба мисли шишагарb ё кулолb, ин rадар муфассал тавсиф кардан аз имкон берун аст. Дар ин [олат мо асосан ба маъхаз[ои хаттb истинод карда метавонем. Ма
Бинокорb ва меъморb
Дар маъхаз[ои хаттb хабар дода мешавад, ки дар аср[ои IХ-Х бисёр бинову иморат[о сохта шуда буд, вале аз он[о хеле кам то ба рeз[ои мо омада расидаанд.[1123]
Бисёр кeшку rаср[о, сарою дeко
Тиxорат ва муомилоти пул
Калонтарин ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои IХ–Х марказ[ои тиxорати дохили вилоят[о, байни вилоят[о ва баъзеи он[о маркази тиxорати байни мамлакат[о буданд. Вале тиxорат на фаrат дар ин гуна марказ[о
Бухоро – маркази давлати Сомониён
Асри VIII барои а[олии ша[р[ои Мовароунна[р асри бени[оят вазнин буд. Наршахb дар «Таърихи Бухоро» навиштааст, ки араб[о соли 709 Бухороро ишuол карда, на фаrат нисфи [авлии [ар як а[олии ша[рро ка
Созмони инъомоти феодалb ва заминдории шартb
Асри Х давраи феодализми мутараrrb мебошад. Давлати Сомониён давлати феодалие буд, ки манфиати заминдорону тоxирони калонро дастгирb менамуд. Ана ба [амин сабаб зикри равнаrи хоxагb, ривоxи зироат,
Рентаи феодалb, [аёти де[rонон ва не[зат[ои халrb
Дар а[ди То[ириён ва Сомониён «тамuазании» де[rонон, ки он[оро то ба дараxаи uулом паст мекард, rатъ гардид ва зотан ба rатъи ин одати бера[монаву пурозор исёни Муrаннаъ дар Мовароунна[р (ки дар бо
Анxоми ташаккули халrи тоxик
Дар [амон даврае, ки [окимият дар Мовароунна[ру Хуросон дар дасти Сомониён буд, ташаккули халrи тоxик анxом ёфт. Дар шароити нави истиrлоли давлатb бисёр анъана[ои мадании пештара боз таxдид гардид
Тараrrиёти адабиёти бадеb
Вазъияти сиёсии Осиёи Миёна [анeз дар ибтидои асри IХ барои тараrrии адабиёти нави китобии тоxик, ки бар асоси эxодиёти да[анакии халr rарор гирифта буд, шароити мусоид фаро[ам овард, вале ин шарои
Илму фан
Комёби[ои илму фанни давраи сомонb камтар аз муваффаrият[ои адабиёти нафиса набуд. Аммо фарr дар ин буд, ки асар[ои илмb мисли пештара аксаран ба забони арабb таълиф меёфтанд. Забони арабb дар байн
Муборизаи бесамари Абeибро[ими Мунтасир барои аз нав барrарор намудани [окимияти Сомониён
Дар сол[ои аввали асри ХI, пас аз забт кардани Мовароунна[р ба Rарохони[о лозим омад ба муrобили амалиёти бародари Абдулмалик Абeибро[им Исмоил ибни Нe[, ки дар му[ориба[ои зидди Rарохониён бо номи
Халrи тоxик дар давраи салтанати Uазнавиён
Давраи [амчун як маркази сиёсb сар бардоштани Uазнин [анeз аз аввал[ои нимаи дувуми асри Х сар мешавад.[1196]
Дар сарчашма[ои таърихb Сабуктегин [амчун асосгузори сулолаи Uазнавиён дар аср
Салxуrи[о ва суrути давлати Uазнавиён
Як гурe[ амалдорони олимаrоми дарбори uазнавb бо сардории [оxиб ба васияти султон Ма[муд амал намуда, писари хурди e - Му[аммадро ба тахт нишонданд. Вале писари бузурги вай - Масъуд аз ин [ол бохаб
Давлати Uури[о
Дар аср[ои миёна кишвари кe[истониеро, ки дар сарга[и {арируд воrеъ гардида, аз {ирот то Бомиён ва [удуди Кобулу Uазна вусъат дошт, «мамлакати Uур» меномиданд. Ин мамлакат аз тараф[ои uарб, шимол в
Салxуrи[о ва Низомулмулк
Xанги Дандонаrон, ки дар соли 1040 сурат гирифта, таrдири давлати Uазнавиёнро [ал карда буд, боиси тамоман ба Хуросон со[иб шудани Салxуrиён гардид.[1209]
Туuралбеки Салxуrb (1040–1063) па
Не[зати исмоилия
Не[зати исмоили[о [1212] таrрибан муддати чорсад сол дар таърихи Осиёи Миёна ва Эрон роли калоне бозb кард. Ф.Энгелс навишта буд: «Оппозитсияи револютсионb нисбат ба феодализм дар тамоми давраи аср
Rарохониён
Таърихи Осиёи Миёнаи а[ди Rарохониён [анeз ба дараxаи кофb омeхта нашудааст. Манбаъ[ои хаттb доир ба xараёни вуrуоти сиёсb ва низоми дохилии давлати Rарохониён фаrат маълумоти xузъb меди[анд. Муарр
Rарохониён ва rарахитои[о
Дар аввали чоряки дувуми асри ХII мардуми сершумори кидонb {афтрудро бо ша[ри Баласоuун ишuол намуда, империяи бузурги худро, ки то шимоли шарrии дарёи Енисей рафта мерасид, таъсис карданд. Сипас,
Хоразм ва давлати Салxуrb
Uалабаи Rарахитои[о дар соли 1141 Салxуrиёнро хеле заиф гардонид.
Дигар аз воrеа[ои rобили диrrате, ки дар ин давра ба амал омада, яке аз омил[ои рe ба суrут ни[одани давлати салxуrb гарди
Иrтаъ ва заминдории шартb дар аср[ои ХI–ХII
Дар аср[ои ХI–ХII иrтаъ ва иrтаъдорb, яъне ба тариrи хизматона инъом карда шудани замин[ои кишт хеле ривоx ёфт, вале ин усул барои давлат[ои Uазнавиён, Rарохониён, Салxуrиён ва Хоразмшо[иён якранг
Моликияти замин ва де[rонон
Яке аз протсесс[ои хоси иxтимоии давраи мавриди та[rиr таuйир ёфтани [айъати заминдорони калон ва, [атто миёна мебошад. То истилои араб со[ибони асосии замин де[rонон буданд. Вале пас аз истилои ар
Ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои ХI–ХII
Тараrrиёти босуръати ша[р[о, исте[солоти молb ва тиxорати пулb аз му[имтарин аломат[ои давраест, ки мо ба та[rиrи он пардохтаем.
Ша[р[ои Осиёи Миёна калонтар ва а[олии он[о зиёдтар мегарди
Касбу [унар дар аср[ои ХI–ХII
Маркази асосии касбу [унар ва тиxорат ша[р буд. Касбу [унари ша[рии онваrта аксаран ба тавассути маълумот ва мадрак[ои бостоншиносb омeхта шудааст. Бостоншиносон, беш аз [ама, доир ба тавлиди масну
Муомилоти пул
Тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда, беш аз пеш xудо шудани касбу [унар аз хоxагии rишлоr, инкишофи минбаъдаи исте[солоти молb, алоrаи наздик бо rабила[ои бодиянишин боиси ривоxи доду гирифт дар до
Бинокорb, меъморb ва [унари амалb
Аз аср[ои ХI–ХII ва ибтидои асри ХIII миrдори зиёди осори меъмории мe[ташам то замони мо омада расидааст. Ин албатта, бесабаб нест. Агар теъдоди ин бино[ои таърихb бо маълумоти роxеъ ба сохтмони rа
Илму адаби тоxик дар асри ХI– аввали асри ХIII
Таuйироти сиёсии охир[ои асри Х, яъне аз байн рафтани давлати сомонb, ба Мовароунна[р со[иб шудани Rарохони[о ва ба дасти Uазнавиён гузаштани Хуросон ба [аёти фаннb ва адабии халrи тоxик таъсир нак
Па[н шудани тасаввуф ва ро[ ёфтани он ба адабиёти форсу тоxик
Яке аз му[имтарин хусусият[ои ин давра ба адабиёт ро[ ёфтани uоя[ои тасаввуф мебошад. «Тасаввуф», ки дар адабиёти илмии ба забон[ои аврупоb бо номи «суфизм» маълум аст, xараён ва назария[ои идеолог
Уxуми eрдуи Чингизхон ба Осиёи Миёна
Давлати хоразмшо[b дар сол[ои бистуми асри ХIII боз [ам бештар сабзида, uайр аз Хоразм ва Мовароунна[р Афuонистони кунунb ва rисмати бузурги Эронро низ дар бар мегирифт. Вале xанбаи марказият ёфтан
Мудофиаи rа[рамононаи Хуxанд. Темурмалик
Он rисмати лашкари муuул, ки барои забт кардани Хуxанд фиристода шуда буд, агарчи муддати зиёде ин ша[ри rадими тоxиконро ба му[осира гирифт, вале дар ишuоли он муваффаrияте ба даст оварда натавони
Футу[оти минбаъдаи Чингизхон дар Осиёи Миёна
Истилогарони муuул а[олии зиндамондаи Бухоро, Самарrанд ва Хуxандро ба азобу уrубат[ои да[шатангезе гирифтор намуда, пас аз андак таваrrуф ба тарафи дашти Rаршb ва Тирмиз [аракат карданд. Он[о ша[р
Аёти хоxагb пас аз истилои муuул
Чингизхон давлати бузурги императории ташкилкардаашро дар байни писарони худ таrсим намуд.
Писари калони e - Xуxb [анeз дар соли 1207 ба идора кардани «халr[ои xангалнишин» e[дадор гардида
Шeриши Ма[муди Торобb
Аз сол[ои 30-юми асри ХIII дар байни а[олии во[а[ои зироатb ва пешаварони ша[р xунбиши зидди золимони аxнабb ва ма[аллb шурeъ гардид. Ин xунбиш махсусан дар Бухоро пурrувват шуд ва дар соли 1238 шe
Мангуrоон ва [окими тоxир - Масъудбек
Аз истилои Осиёи Миёна ва Эрон дере нагузашта дар байни хон[о ва ашрофи муuул нисбат ба а[олии муrимии но[ия[ои забтшуда ду тамоюл ба таври равшан падидор гардид. Асос[ои иxтимоии ин тамоюлот аз та
Исло[оти пулии Масъудбек. Rисман барrарор шудани [аёти ша[р ва тиxорат
Дар ибтидои сол[ои 70-уми асри ХIII Масъудбек му[имтарин исло[оти пулb ба амал овард.[1307] Ин аз uалабаи нави хеле xиддb ва пайдарпаи тамоюли дувум гуво[b медод. Исло[от соли 1271 эълон шуда, асос
Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХIV
Кабакхон аввалин [укмрони муuул аст, ки умеди худро тамоман ба Мовароунна[р алоrаманд намуд. Худи e аслан бутпараст буда, дини исломро rабул накарда буд, вале бо уламои ислом доир ба мавзeъ[ои динb
Категория[ои моликияти замин. Суюрuол
Муносибати иxтимоию иrтисодии замони муuул[о, таъсири истило ва фармонфармоии он[о ба созмон[ои гуногуни иxтимоию иrтисодии давлати [улокуи[о [аматарафа омeхта шудааст.[1319] Албатта, мушо[ида ва х
Категория[ои де[rонон. Масъалаи сохти крепостноb. Uуломb
Де[rонон дар замони муuул[о, мисли пештара ва давра[ои баъдина, гуногунтаркиб буданд. Гурe[е аз он[о дорои имтиёз ва моликияти хусусb буда, ба давлат назар ба дигарон камтар андоз мепардохтанд (зо[
А[воли пешаварон
Сиёсати ба rайди асорат даровардани а[олb, ки муuул[о xорb мекарданд, махсусан дар муносибати он[о бо пешаварон возе[у равшан зо[ир мегардад. Дар ин бобат ша[одати яке аз маъхаз[о хеле xолиб аст. Т
Меъморb. Касб[ои амалb. Санъат
Вусъати фаъолияти бинокорb, ки дар миёна[ои асри ХIII ва алалхусус, асри ХIV ба вуreъ пайваст, ба [олати муrаррарb даромадан ва, сипас, нисбатан боло рафтани [аёти ша[р ва умуман хоxагии мамлакатро
Илму адаби тоxик дар асри ХIII – миёна[ои асри ХIV
Аз тарафи eрду[ои Чингизхон истило шудани Осиёи Миёна ба тараrrиёти фан ва адабиёт зарбаи калоне расонид. Дар асри ХIII ва авоили асри ХIV адабиёт махсусан дар Осиёи Саuир, xануби Эрон ва {индустон
Темур ва аввалин rадам[ои e дар ро[и ба даст овардани [окимият
Хон[ои муuул батадриx дини исломро rабул карда, ба атрофи худ намояндагони уламо ва тоxиронро xамъ намуда, сиёсати марказият додани [окимияти [омиро пеш гирифтанд. Чунин рафтори он[о норизогии пешв
Xунбиши сарбадорон
Дар [амин гуна як ваrти навмедb ва ла[заи мураккаб мардуми за[маткаш ташаббуси мудофиаи ша[рро ба дасти худ гирифтанд.[1333] {ангоме ки а[олии Самарrанд ба масxиди xомеъ омаданд, Мавлонозода ном як
Ба сари [окимияти Мовароунна[р омадани Темур ва футу[оти минбаъдаи e
Пас аз забт шудани Самарrанд муносибати байни амир {усайн ва Темур вайрон гардид. Темур дар ваrти [укмронии амир {усайн [окими Ша[рисабз ва Rаршb буда, ба муrобили муттафиrи собиrи худ ба таври мах
Муборизаи сулолавии Темуриён
Пас аз марги Темур давлати бузурги императории ташкилкардаи e аз по афтода, Мовароунна[р ба са[наи мубориза[ои хунини сулолавb табдил ёфт. Темур [анeз дар ваrти [аёти худ давлатро дар байни фарзанд
Укмронии Улуuбек
Ваrте ки Шо[рух писари понзда[солаи худ - Улуuбекро [укмрони Самарrанд таъин кард, зимоми [окимият амалан дар дасти сипа[солори номдор, [амразми Темур амир Шо[малик буд. Аз ваrти ба тахт нишастани
Rатли Улуuбек. Низоъ[ои феодалb
Улуuбек пас аз вафоти Шо[рух (1447) муддате чанд ша[ри пойтахтии {иротро xои истиrомати худ rарор дод. Вале дар [амин ваrт eзбекони бодиянишин ба Самарrанд [уxум карда, ша[рро ба му[осира гирифтанд
Вазъи умумии хоxагb ва истисмори де[rонон
Дар замони Темуриён вазъияти хоxагии rишлоr назар ба замони муuул[о хеле бе[тар гардид. Xанг[ои Темур харобиовар буданд, e мардуми бисёреро нобуд сохт, хусусан дар ша[ру rишлоr[ои муrобилатнишондод
Категория[ои моликияти феодалон ба замин. Суюрuол дар асри ХV
Замин ва об аз рeи [уrуrи моликият ба [амон категория[ое, ки собиrан вуxуд доштанд, таrсим мешуд. Мо дар боло милк[ои де[rононро хотиррасон намудем. Дар давоми асри ХV захираи замин[ои ваrф, хусуса
Тиxорат
Падидаи аз [ама шоёни таваxxe[и [аёти иrтисодии асри ХV дараxаи баланди тараrrиёти касбу [унар ва тиxорати пулии дохилb буд. Чb навъе ки аз та[rиrи rиёсии мадрак[ои сиккашиносии аср[ои IХ-ХVIII маъ
Ша[р ва касбу [унар
Ма[з дар асри ХV ва ибтидои асри ХVI ба болотарин [адди тараrrиёти худ расидани муносибат[ои моливу пулb як [одисаи xудогона ва мунфарид набуд. Вай [амон мавrеи дар [аёти ша[р[ои онваrтаи Осиёи Миё
Бинокорb ва меъморb
Аз асри ХV ба замони мо миrдори зиёди ёдгори[ои мe[ташами меъморb боrb мондааст, вале ин фаrат як rисмати камест аз он чи ки дар он даврони таърих ба вуxуд омада буд. Темур ва Темуриён сохтмони бин
Санъати наrrошb ва миниётур
Чунон ки манбаъ[ои хаттb ша[одат меди[анд, иморат[ои бошукe[, алалхусус, rаср[ои Темур ва Темуриён аксаран бо тасвир[ои тамоми рeи девор[о зинат меёфтанд. Сюжети он[оро манзара[ои xангу му[осираи ш
Илму адаб дар нимаи дувуми аср[ои ХIV-ХV
Яке аз олимони маъруфи замони Темур, ки бор[о дар мубо[иса[ои илмии дарбори e ширкат намудааст, Саъдуддин Масъуд ибни Умари Тафтозонb (1332-1389) мебошад. Саъдуддини Тафтозонb то охири умри
Сиёсати дохилии Шайбонихон
Дар охир[ои асри ХV ва ибтидои асри ХVI eзбек[ои бодянишин бо сардории Му[аммад Шайбонихон Мовароунна[ри марказb ва андаке баъдтар тамоми rисмати боrимондаи давлати Темуриёнро забт намуданд. Давлат
Муборизаи байни Шайбониён ва Бобур
Дар сарзамини па[новари давлати Шайбониён чанд сол сул[у осоиш [укмфармо гардид ва ба ин восита [аёти хоxагии мамлакат rадре рe ба бе[будb ни[од. Вале дар соли 1510 якбора аз ду самт – [ам аз шимол
Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХVI
Дере нагузашта Шайбониён [амаи вилоят[ои Осиёи Миёна: Тошканд, Фарuона, {исор ва u.-ро аз сари нав ба зери тасарруфи худ гирифтанд. Вале сарзамини Осиёи Миёна тамоман ба харобb рe ни[ода буд. {уxум
Моликият ва истифодаи замин
Дар асри ХVI замин аз рeи [уrуrи моликият, мисли пештара, ба 5 категория таrсим мешуд. Истилокори[ои Шайбониён дар ин xи[ат ягон дигаргунии xиддие ба миён наовард. Бо вуxуди ин, баъзе [одисот ва та
Касбу [унар, тиxорати дохилb ва муомилоти пулb
Дар адабиёти илмb доир ба вазъияти исте[солоти [унармандии Осиёи Миёнаи асри ХVI ду фикри ба [ам мухолиф баён ёфтааст: баъзе муаллифон чунин мепиндоранд, ки касбу [унар пас аз истилои Шайбониён рe
Тиxорати хориxb. Муносибат[ои дипломатb
Устувор гардидани муносибат[ои иrтисодb ва дипломатb бо Россия омили тараrrиёти таърихии Осиёи Миёна дар асри ХVI буд[1450]. Ин бештар аз [ама дар нимаи дувуми аср, ки рафтуомади сафирони рус ба Ос
МАСЪАЛАИ ЭТНОГЕНЕЗИ ХАЛRИ EЗБЕК
Масъалаи этногенези халrи eзбек фаrат дар илми таърихнигории марксистии советb аввалин бор бар асоси илмb гузошта шуд. Дар асар[ои шарrшиносони тоинrилобии рус ва [амчунин хориxb нуrтаи назаре [укм
Бинокорb ва меъморb
Дар асри ХVI бинокорb хеле авx гирифт. Хусусан, сохтмони бино[ои маъмурb, хоxагb ва маданию маишb вусъати зиёде пайдо намуд, ки ин яке аз xи[ат[ои хоси ин давра ба шумор меравад. Дар бисёр ша[р[о в
Адабиёти бадеb ва таърихнигории тоxик дар асри ХVI
Чи навъе ки дар боло rайд карда шуд, адабиёт ва фан, ки дар замони [укмронии Улуuбек хеле пеш рафта буд, ба зудb пас аз марги e дар натиxаи таъсири иртиxопарастонаи рe[ониёни ислом ва дарвешон ба [
Низоъ[ои байнихудии феодалон дар асри ХVII
Хони Шайбониён - Абдуллохони II соли 1598 вафот кард ва ба xои e писараш - Абдулмeъмин ба тахт нишаст. Лекин азбаски e монанди падараш дар мамлакатдорb таxрибаи кофb надошт, гурe[[ои хусуматпарвари
Афзудани парокандагии феодалb. Сиёсати дохилии Убайдуллохон
Дар давраи [укмронии кeто[муддати Убайдуллохон (1702–1711) муборизаи байни [укумати марказb ва феодалон хеле шиддат ёфт. Убайдуллохон охирин кас аз хонадони салтанатии Xониён буд, ки дар ро[и ма[ду
Вазъи хоxагb. Даромади замин. Андоз[ои ша[р
Чунон ки аз гуфта[ои боло маълум гардид, [укумати марказb, дар воrеъ, иrтидори xиддие надошт. Xониёнро [атто расман ду пойтахт буд – Бухоро ва Балх. Дар Бухоро худи хон нишаста, дар Балх валиа[даш
Ба дасти феодалон xамъ шудани моликияти замин
Дар айни замон ба дасти феодалони калони xудогона ва шайхони бонуфуз xамъ шудани мулк ва сарват[ои замин ба вуreъ меомад. Алалхусус, амирони тоифа[ои eзбек дар а[ди салтанати Xониён ба заминдорони
Xунбиш[ои халrb
Зулму ситами тоrатшикан ва истисмори бера[монаи феодалb, xанг[ои дохилb ва фаrру гуруснагb норозигии оммаи халrро ни[оятдараxа зиёд кард. Ин буд, ки дар ма[ал[ои гуногун дам ба дам шeру ошeб[ои хал
Касбу [унар, тиxорат, муомилоти пулb
Дар давлати Xониён шароит барои тараrrиёти касбу [унар ва тиxорати дохилию хориxb хеле номусоид буд ва ба rадри авx гирифтани низоъ[ои салтанатталабb ва xанг[ои феодалb боз [ам бадтар мешуд. Баъзе
МАДАНИЯТИ МОДДB ВА МАЪНАВB МЕЪМОРB ВА САНЪАТ
Хусусият[ои [аёти хоxагb ва иxтимоию иrтисодии аср[ои ХVII–ХVIII ба со[аи меъморb низ наrши маълуме гузошт. Нуфуз, [окимият ва сарвати табаrа[ои фавrонии тоифа[ои eзбек, алалхусус амирон торафт афз
Адабиёти бадеии тоxик ва солнома[ои таърихии асри ХVII – ибтидои асри ХVIII
Дар а[ди Xониён ду маркази адабb вуxуд дошт, ки яке Бухоро ва дигаре Балх буд. Дар ин давра адабиёти тоxик назар ба асри ХVI бештар ба тараrrb рe ни[од. Лекин дар замони Суб[онrулихон шароит ба дар
Уxуми Нодиршо[ ба Бухоро ва Хева
Дар миёна[ои асри ХVIII Осиёи Миёна, ки дар натиxаи xанг[ои дохилb пароканда ва аз хароби[ои иrтисодb хеле заиф шуда буд, ба [уxуми шо[и Эрон Нодиршо[и Афшор дучор гардид. Нодиршо[ дар му[ориба[ои
Оuози [укмронии Манuития
Соли 1747, аз кушта шудани Нодиршо[ дере нагузашта, Му[аммадра[имбb Абулфайзхонро бо ду писараш ба rатл расонид ва бо [имояти табаrаи ашроф ва рe[онb ба тахти хонии Бухоро нишаста, дар соли 1753 ба
МУБОРИЗА ДАР РО{И МУСТА{КАМ КАРДАНИ АМОРАТИ БУХОРО
Чунон ки дар боло rайд карда шуд, норизоятии оммаи халr тамоми аморати Бухороро фаро мегирифт. Дониёлбb на фаrат худсари[ои феодалонро бартараф карда натавонист, балки худаш торафт бештар мутеи куш
Аморати Бухоро дар нимаи аввали асри ХIХ
Пас аз фавти Шо[мурод писараш - амир {айдар (1800– 1826) ба тахти аморат нишаст.
Вай аксарияти ваrтро ба мутолиаи асар[ои фиr[ ва муноrаша[ои бемаънии шар[у [ошия[о сарф мекард. Шояд аз [а
Давлати хонии Хerанд дар нимаи аввали асри ХIХ
Таърихи хонии Хerанд бо вуxуди ба андозаи фаровон мавxуд будани манбаъ[ои мeътамад, мадрак[ои мустанад ва хотироти сайё[он [анeз ба дараxаи кофb тадrиr нашудааст.[1559]
Дар асри ХVIII Фарu
Нобудшавии а[олb ва харобии хоxагb дар натиxаи xанг[ои байни давлат[ои феодалb
Мо [ангоми баёни воrеа[ои таърихии аморати Бухоро ва хонии Rerанд бор[о xанг[ои барои Eротеппа сарзадаро ёдоварb намудем.[1562] Дар нимаи дуввуми асри ХVIII Eротеппа мулки калоне буд, ки ба [айъати
Rувва[ои исте[солкунанда
Масо[ати аморати Бухоро 180 [азор километри мураббаъро ташкил мекард.[1570] Ма[ал[ои ин сарзамин аз xи[ати xойгиршавии а[олb яксон набуданд: води[ои Зарафшон ва Rашrадарё сернуфуз ва Бухорои Шарrb
Тиxорат
Н.В.Хаников таъкид мекунад, ки Бухоро, Самарrанд ва Rаршb марказ[ои асосии тиxорати аморати Бухоро ма[суб меёфтанд.[1614] Ба радифи ин марказ[о Ша[рисабз ва дар Бухорои Шарrb {исор ва Кeлобро низ б
Заминдории феодалb. А[воли оммаи халr
Усули заминдории феодалb дар охири асри ХVIII-нимаи аввали асри ХIХ, умуман [амон тавре ки дар замон[ои гузашта буд, боrb монд.[1637] Вале бо вуxуди ин, баъзе тафовут[о дар истило[от ва сохти замин
Муборизаи синфb
А[олии ша[ри Бухоро ва но[ия[ои атрофи он бор[о ба муrобили амирони манuит шeриш бардоштанд. Ин rабил шeриш, аз xумла, дар соли 1758 барпо гардида, шeришчиён дар кeча[ои ша[р сангар[о сохта буданд.
МУНОСИБАТ{ОИ ИRТИСОДИИ БАЙНИ ОСИЁИ МИЁНА ВА РОССИЯ. ТАДRИRИ ОСИЁИ МИЁНА АЗ ТАРАФИ ОЛИМОНИ РУС
Соли 1781 мутарxим М. Бекчурин ба сифати сафири [укумати Россияи подшо[b ба Бухоро фиристода шуд. Вазифаи асосии сафорат муайян кардани имконоти инкишофи тиxорати Россияву Бухоро ва ба воситаи Росс
Тавсеаталабии Британия дар Осиёи Миёна ва раrобати Англияву Россия
Инкишофи муносибат[ои мутаrобилаи тиxоративу сиёсии байни Россия ва давлат[ои Осиёи Миёна аз ибтидои асри ХIХ бо мудохилаи rувваи севум ба мушкилот рe ни[од. Ба rадре, ки империяи Британия мавrеи х
Тадrиrи илмии давлат[ои Осиёи Миёна
Чунон ки гуфта шуд, [укуматдорони подшо[b аз натиxа[ои умумии музокироти намояндаги[ои дипломатии худ дар Бухоро, Хева ва Хerанд rонеъ нагардида буданд. Кeшиш[ои истифода бурдани робита[ои иrтисодb
Бинокорb ва меъморb
Дараxаи тараrrиёти санъати меъмории Осиёи Миёна алалхусус дар бобати сохтмони бино[ои бошукe[ дар давраи мавриди тадrиr назар ба асри гузашта хеле поин рафт. «Дар нимаи асри ХVIII бинокори[ои азими
Аёти илмb ва адабb
Дар шароите, ки мамлакат аз xи[ати иrтисодb хеле аrиб монда, нуфуз ва эътибори рe[ониёни иртиxоии ислом бе[ад пурrувват мегардид, дар бораи тараrrиёти бомуваффаrияти [аёти илмb xои [арф задан [ам н
Инкишофи минбаъдаи робита[ои тиxоратию сиёсии Россия бо давлат[ои Осиёи Миёна
Чунон ки дар боло rайд карда шуд, [укумати подшо[ии рус саъй менамуд, ки бо ро[и иrтисодb ва дипломатb мавrеи худро дар Осиёи Миёна муста[кам карда, нуфузи [укмфармои худро дар Бухоро, Хева ва Хerа
Уxуми reшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна
Дар соли 1864 [уxуми rатъии кeшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна сар шуд. Дар мо[и сентябри соли 1864 Чимкент забт гардид. Сипас reшуни подшо[b ба тарафи Тошканд [аракат кард. Дар охири мо[и апрели соли
Таъсиси генерал-губернатории Туркистон ва пешравии минбаъдаи reшун[ои подшо[b
{укумати подшо[b барои идора кардани rисмати ишuолшудаи Осиёи Миёна дар соли 1867 бо фаро гирифтани вилоят[ои Сирдарё ва {афтруд генерал-губернатории Туркистонро таъсис намуд. Дар сари он генерал-а
Муборизаи Англия ва Россия барои доираи нуфуз. Вусъати мулк[ои Россия дар Осиёи Миёна
Пешравии reшун[ои Россияи подшо[b дар Осиёи Миёна наrша[ои империяи Британияро вайрон намуд. Дар соли 1869 Англия роxеъ ба таъсиси давлати «буфер», яъне бетараф дар байни минтаrа[ои та[ти тасарруфи
Уxуми reшун[ои подшо[b ба Туркманистон
Нимаи дувуми сол[ои 70-ум ва ибтидои сол[ои 80-уми асри ХIХ давраест, ки доира[ои [укмрони Россия амалиёти худро дар rисмати uарбии Осиёи Миёна, яъне дар Туркманистон вусъат меди[анд. Дар ин иrдом
Масъалаи Помир» ва [алли он
Охирин муаммои раrобати байни Англия ва Россия дар асри ХIХ, ки дар ва[лаи аввал бояд [ал мешуд, «масъалаи Помир» буд.
Кe[истони бузурги Помир ба ду rисмати асосb xудо мешуд: яке Помири Uа
А{АМИЯТИ ПРОГРЕСИВИЮ ТАЪРИХИИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА
Дар ваrти [амро[ шудан ба Россия дар Осиёи Миёна муносибат[ои патриархалии феодалb [укмфармо буданд. Давлат[ои Осиёи Миёна аз тамоми xа[они мутамаддин rариб xудо буданд. Аз тараrrиёт бозмондани rув
Ду мар[алаи сиёсати иrтисодии [укумати мутлаrа дар Осиёи Миёна. Ро[ ёфтани муносибат[ои капиталистb
Сиёсати дар Осиёи Миёна xорикардаи [укумати мутлаrаи подшо[иро ба ду мар[ала xудо кардан мумкин аст: мар[алаи якум аз аввали футу[от то сол[ои 90-ум ва мар[алаи дувум аз замони барrарор гардидани д
А[воли косибон
Дар сол[ои аввали баъди ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна косибb ба андозае ривоx ёфт. Сабаб [амин буд, ки дар Осиёи Миёна шумораи аскару афсарони армияи подшо[b хеле афзуд, барои таъмини он[о бо
ВАЗЪИЯТИ ОММАИ ХАЛR ДАР КИШВАРИ ТУРКИСТОН ВА АМОРАТИ БУХОРО
Дар натиxаи ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна шакл[ои асримиёнагии хоxагb беш аз пеш вайрон гардид: дар сол[ои 80-ум нуфуси ша[р[о афзуда, нахустин корхона[ои саноатb ба вуxуд омаданд. Дар дохили
АРАКАТ{ОИ ХАЛRB ДАР ОСИЁИ МИЁНА ВА ДАР ОН{О ИШТИРОК КАРДАНИ ТОXИКОН
Дар хоки генерал-губернатории Туркистон ва [амчунин дар rаламрави аморати Бухоро муттасил шeру ошeб[ои халrb ба амал меомаданд. Дар ин [аракат[о тоxикон низ баробари дигар халr[ои Осиёи Миёна фаъол
Ошeб[ои халrb дар бекии Балxувон
Дар сол[ои 70-уми асри ХIХ дар бекии Балxувон ошeб[ои пурзeри халrb ба амал омаданд. Соли 1870 ду [азор де[rонон аз худсарию зиёд шудани миrдори хироxу закот ба шeр омада, rалъаи Балxувонро му[осир
Ошeб[о дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна
Соли 1872 дар Хуxанд, соли 1873 дар Пашb ном де[аи Eротеппа ошeб[ои калон шуданду барои rатъи он[о [атто аскар даъват карданд. Соли 1875 дар Eротеппа [ам мардум сахт ошeб бардоштанд, ки сабабаш [ам
Тараrrиёти саноатии кишвари Туркистон. Сармояи банк[о
Дар охири асри ХIХ ва аввали асри ХХ капитализм дар Россияи подшо[b ба мар[алаи олb, мар[алаи империалистии тараrrиёти худ rадам ни[од.
Капитализми навбаромади Россия ба иrтисодиёти кишвар
А[воли ме[наткашон
{оxати гап нест, ки [амаи ин дасиса[о ба дeши ме[наткашон бори гарон мегардид ва он[оро ба uуломони якумраи як олам судхeрон табдил медод. Миrдори rарзе, ки пахтакорон аз муассиса[ои rарзди[андаву
ВАЗЪИЯТИ АМОРАТИ БУХОРО ДАР АРАФАИ РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907
Аморати Бухоро дар давраи аз соли 1868 то охири асри ХIХ истиrлолияти худро торафт бештар аз даст меди[ад. Дар соли 1886 дар Бухоро «Агентии сиёсии императории Россия» таъсис меёбад, ки он ба вазир
Равнаrи муомилоти тиxорат
Пас аз анxоми сохтмони ро[и о[ани Тошканд, ки Осиёи Миёнаро бо Оренбургу Москва пайваст, тиxорат хеле равнаr ёфт. Масалан, агар соли 1865 содироти Бухоро 3306 [азор сeми тилло ва воридоташ 1913 [аз
А[воли а[ли ме[нат
Дар хоxагии rишлоr ривоx ёфтани муносибат[ои пулию молb таxзияи де[rононро хеле тезонд–дар як rутб бой[ои кулак ва дар rутби дигар камбаuалон, батрак[ои безамин (мардикорон, ятимон, хизматгорон), м
Шeру ошeб[ои халrb
Авxи шeру ошeб[ои халrb дар беки[ои uарби Помир [одисаи xудогонаву мустасно набуд. Худи [амин хел [одиса[о ва дар [амин шакл дар но[ия[ои гуногуни аморати Бухоро ба амал меомаданд. Дар Бухорои шарr
РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907 ВА ИШТИРОКИ МЕ{НАТКАШОНИ ТОXИК ДАР ОН
В.И.Ленин навишта буд: «Капитализми xа[онb ва [аракати рус дар соли 1905 Осиёро тамоман бедор карданд. Сад[о миллион а[олие, ки дар бе[аракатии асримиёнагb хорузор ва ва[шb гаштааст, ба [аёти нав в
Ривоxи минбаъдаи [одиса[ои револютсионb
Дар ин давра газетаи «Самарrанд», ки ба он болшевикони дар боло номбурда М.В.Морозов ва П.В.Позняков (сонитар М.В.Морозов ба Тошканд кeчида омад) ро[барb мекарданд, тарuиботу ташвиrоти револютсиони
Вазъияти кишвари Туркистон ва аморати Бухоро баъд аз револютсияи сол[ои 1905–1907 ва то Xанги якуми xа[онb
Ба [укуматдорони подшо[b муяссар гардид, ки муваrrатан uолиб омада, аввалин револютсияи русро буub кунанд. Аммо он[о зиддият[ои оштинопазиреро, ки пояи империяи калони подшо[иро суст мекарданд, [еx
Авx гирифтани фаъолияти миллатчиёни буржуазb
Робитаи миллатчиёни буржуазии Туркистону Туркия [анeз дар охири асри ХIХ сар шуда буд (дар ин кор миллатчиёни тотор [ам са[м гузоштаанд), яъне дар [амон даврае сар шуда буд, ки панисломия ва пантур
Таъсири харобиовари xанги соли 1914 ба иrтисодиёти Россия
Дар соли 1914 Xанги якуми империалистии xа[онb сар зад. Азобу кулфати xанг, талафоти бисёри одамон, белаёrатии [айъати фармонди[ии [укумати подшо[b ва хиёнаткори[ои бевоситаи [укуматдорони намоёнта
Саршавb ва xараёни шeриш
Ошeб[ои аввалин дар ша[ри Хуxанд сар шуданд. Аз рeи таrсимот мувофиrи вилоят ва уезд[ои кишвари Туркистон уезди Хуxанд бояд 9 [азор мардикор медод. Ба мардикоргирb 4(17) июли соли 1916 бояд шурeъ м
РЕВОЛЮТСИЯИ БУРЖУАЗB-ДЕМОКРАТИИ ФЕВРАЛИ 1917 ВА А{АМИЯТИ ОН ДАР {АЁТИ ХАЛRИ ТОXИК
Xанги якуми xа[онb, ки оrибат ва ифодаи бe[рони умумии капитализм ба шумор мерафт, ин бe[ронро тезутунд гардонда империализми xа[ониро суст намуд. Коргарон ва солдат[о 27 феврали (12 марти) соли 19
Маорифпарварb дар нимаи дувуми асри ХIХ – ибтидои асри ХХ
Ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна ба равнаrи маданияту санъату адабиёт объективона мусоидат кард. Олимони тараrrипарвари Россия дар бобати тадrиrи иrтисодиёт, этнография, таърих, забон, адабиёт,
Фаъолияти адибони пешrадами тоxик
Дар ибтидои асри ХХ фаъолияти баъзе адибони пешrадами тоxик басо вусъат ёфт. {айрат, Са[бо, Асирb, Айнb ва баъзе дигарон аз xумлаи он адибон буданд. Шиносоb бо адабиёти рус ба эxодиёти он[о таъсири
Монография ва маrола[о
Абаев В.И., 1945.– В.И. Абаев. Надпись Дария I о сооружении дворца в Сузе.–«Иранские языки», 1. М.–Л., 1945. (Серия Iranica. Материалы и исследования по иранским языкам», № 3).
Сарчашма[о
Абдурраззоrи Самаркандb. - Notice de l’ourage persaё1ёёn qui a pour tite Matla-assaadein ou-madjma albahrein I) Матлаъ-ус-саъдайн ва маxмаъ-ул-ба[райн
et qui continent Lhistore des de
РEЙХАТИ ИХТИСОРА{О
АДД — Автореферат докторской диссертации
АКД — Автореферат кандидатской диссертации
АПТ — «Архитектурные памятники Туркмении». Ашхабад
Ар. СССР — «Архитектура СССР»,
ФЕ{РИСТИ АШХОС
Абаев В.И.- 56, 59, 62
Аббоси 1- 551, 552
Аббосиён - 323, 324, 325, 329, 411
Аббот – Д.- 613
Абулазизхон - 553, 567, 568, 569
Абдуламин - 551
Новости и инфо для студентов