Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.

-лы/-ле кушымчасы.Бу кушымчаны без алдагы бњ­лек­лђрдђ ике функцияле кушымчаларга керткђн идек. Њзенећ универсальлеге џђм књп кенђ очракларда форма ясагыч кушымча рђвешендђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итње белђн бергђ (урманлы авыл, такталы аудитория џ.б.), бу кушымча исемнђн сыйфат ясагыч буларак та телдђ ић кић таралган кушымча санала. Бу очракта гадђттђ ике исем арасындагы мљнђсђбђт гади грамматик бђйлђнештђн читлђшеп, б и л г е мђгънђсен белдерђ башлый. Мђсђлђн, ямьле ќир – яме булган ќир генђ тњгел, гомумђн књћелгђ хуш килерлек, матур урын; тозлы аш – тозы булган аш кына тњгел, тозы чамадан артып киткђн аш џ.б.

-лы/-ле кушымчасы тњбђндђге сњз ясалыш мђгънђлђренђ ия булган сыйфатлар ясый:

а) исемнђргђ кушылып, шул предметныћ кемгђдер яки нђрсђгђдер караганлыгын билге итеп књрсђтђ: яћгырлы кљн, дымлы џава, моторлыкљймђ, балалы хатын, кылчыклы бо­дай, сљякле ит, сљтлечђй, ямаулы кием, кайгылыкеше џ.б.;

ә) бер предмет белђн икенче предмет арасындагы мљ­нђсђбђтне, ягъни бер предметныћ икенчесендђ табылуын ућай бђялђњ тљсмере белђн белдерђ: акыллы кеше, белемле кыз, фикерлестудент, эчтђлекле ђсђр, инсафлы егет, тђмлеризык џ.б. Мондый сњз ясалыш мђгънђсенђ ия булган кайбер сыйфатларда мотивлаштыручы исемнђрнећ тамырлары хђзерге телдђ сакланмаган: ипле, атаклы, булдыклы, ярлы, белдекле џ.б. Бу сњзлђр асылда тарихи сњз ясалышына карый;

б) -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган исем књчерелмђ мђгъ­нђ ала: башлы кеше, катлаулы мђсьђлђ, рђтле хђбђр, тљпле фикер џ.б.;

в) -лы/-ле кушымчасы кайбер сыйфатларга кушылып яћа­рак мђгънђле сыйфат ясый: аклыкњлмђк, зђћгђрлеяулык;

г) саннарга кушыла: ќиделе лампа, унлыкуык, љчлеуен џ.б.;

д) модаль сњзлђргђ ялганып сыйфатлар ясый: кирђкле ђйбер, тиешлеќавап;

е) исем фигыльлђргђ ялгана: тњлђњле уку, каюлы чи­тек,чигњле яулык џ.б.

-сыз/-сез кушымчасы,-лы/-ле кушымчасы кебек њк, џђм сыйфат ясалышында, џђм форма ясалышында катнаша: так­тасыз аудитория, тђрђзђсез бњлмђ, тњбђсез йорт кебек сњзтезмђлђрдђ -сыз/-сез формасы сњзлђрне бђйлђњ љчен кулланыла, грамматик мљнђсђбђт белдерђ; ђ ямьсез, тозсыз, мђгъ­нђсез, ваемсыз кебек сњзлђр - ясалма сыйфатлар, алар билге мђгънђсен белдерђлђр.

-сыз/-сез кушымчасы еш кына -лы/-ле кушымчалы сыйфатларга карата антонимик мђгънђдђге сыйфатлар ясый, џђм аларныћ сњз ясалыш мђгънђлђрендђ дђ уртаклык бар:

а) -сыз/-сез кушымчасы бер предметта икенче бер предметныћ табылмавын билге итеп књрсђтђ: тозсызаш, итсез аш, сљтсезчђй, майсыз ризык, кђефсезкеше џ.б.

ә) ике исем арасындагы мљнђсђбђткђ тискђре бђялђњ тљсмере љстђлђ: мђгънђсез сњз, ваемсыз кеше, кљйсезбала;

б) сыйфатларга, модаль сњзлђргђ ялганып, ясагыч нигездђге билгенећ киресен белдергђн сыйфат ясый: кыюсыз кеше, кызыксыз эш, кирђксезђйбер, тиешсезсњз;

в) ясагыч нигезе хђзерге телдђ аерым кулланылмый торган сыйфатлар ясала: ђрсез, булдыксыз, шыксыз.

Ђмма бу кушымчалар белђн ясалган сыйфатлар џђрвакыт антонимик мљнђсђбђттђ тормыйлар, џђм бу бигрђк тђ шул ку­шымчалар белђн ясалган нисби сыйфатларга карый. Мђ­сђлђн: ќирле сљйлђш (ќирсез сљйлђш мљмкин тњгел), вакытлы эш, вакытлыхљкњмђт, атлыкеше (ат менгђн кеше) џ.б. -сыз/-сез кушымчасы исђ еш кына грамматик функция башкарганда -лы/-ле формасы белђн антонимик яктан парлаша алмый. Мђсђлђн, џавасыз яшђњ (џавалы яшђњ мљмкин тњгел), кичсез кайтмау, карандашсыз эшлђњ џ.б.

-гы/ -ге кушымчасыисемнђргђ, рђвешлђргђ џђм кайбер ярдђмче исемнђргђ ялганып урын яки вакыт мђгънђсе белђн бђйле сыйфатлар ясый:

а) в а к ы т н ы белдергђн исемнђргђ ялгана: кышкы юл, язгыкич, ќђйгекљн, кичкеаш, кљндезгеял џ.б.;

ә) в а к ы т рђвешлђренђ ялгана: элекке тормыш, баягы хђл, хђзергеђдђбият, соћгыхђбђрлђр, аргы як (арт + гы) џ.б.;

б) у р ы н мђгънђсен белдергђн ярдђмче исемнђргђ ялгана: аскы (љске) кат, эчке кием, тышкы катлам џ.б.;

в) у р ы н –в а к ы т килешендђге исемнђргђ ялгана: урам­дагы ќилђк, баздагыкатык, љйдђгехђл џ.б.

Бу очракта барлыкка килђ торган -дагы/-дђге (-да+гы, -дђ+ге) кушымчасын бер морфема рђвешендђ карауны без алда билгелђп њткђн идек. Кушымчаныћ статусы турындагы тљрле фикерлђр белђн дђ таныштык (сњз ясагыч, килеш кушымчасы џ.б.) Бу кушымчаны сыйфат ясагыч буларак карау безнећчђ, фђнни логикага каршы килми, чљнки татар теле љчен андый сњзтезмђлђр гадђти џђм табигый яћгырый. Ђ шундый ук бђхђсле икенче кушымча -ны­кы/-не­ке турында моны ђйтеп булмый. Тартым сыйфатлары дип саналган андый сњзлђр табигый яћгырамый, мђ­сђлђн: тире аюныкы, бњрек куянныкы џ.б. Љстђвенђ биредђ сњз тђртибе дђ бозыла, татар телендђ сыйфатланмыш гадђттђ сыйфаттан соћ килђ: яхшы тире, яћабњрек џ.б.

-лык/-лек кушымчасы. Исем ясагыч бу кушымча аерым очракларда ясалма, кушма, тезмђ сыйфатлар ясауда катнаша: атналык ризык, еллыккерем, бишъеллыкплан, дњрт сђ­гатьлек дђрес, берпотлыкгер џ.б.

-чан/-чђн кушымчасыисемнђрдђн џђм, сирђгрђк, фигыльлђрдђн сыйфатлар ясый: сњзчђн, телчђн, сугышчан, эшчђн, тырышучан, кызыксынучан. Бу очракта сыйфат књбрђк шђхесне характерлый: сњзчђн, эшчђн, кызыксынучанкеше.

-даш/-дђш кушымчасы. Бу кушымча актив исем ясагыч булып санала, сирђгрђк сыйфатлар да ясый: аџђћдђш, аваздаш, тићдђш џ.б.

Болардан тыш, кайбер сњзлђрдђ генђ очрый торган, пассив кулланылыштагы -сыл/-сел – сусыл ќимеш; -лач/-лђч – итлђч, йонлач; -чак/-чђк – басымчакџ.б. кушымчалар бар.

2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.

Мондый кушымчалар арасында продуктив кушымчалар дип -ык/-ек, -гыч/-геч, -ыч/-еч кушымчаларын китерергђ мљмкин.

-ык/-ек кушымчасы: а) нигездђ белдерелгђн эш-хђл, хђрђкђт нђтиќђсендђ барлыкка килгђн билгене белдерђ: ватык арба , сыныкпычак, китек тђлинкђ, ќимерек љй, тљзек йорт; б) шул эш-хђлгђ бђйле билге буенча шђхесне, я предметны характерлый: йљгерек ат, кысык урын; в) књчерелмђ мђгънђдђ кулланыла: ачык йљз, йљгерекуй, бозыккеше.

-ыч/-еч кушымчасы нигездђ белдерелгђн мђгънђгђ бђйле билгене белдерђ џђм башлыча бер типтагырак сыйфатлар ясый: кызганыч кеше, аяныч хђл, куркынычќир.

Актив икетеллелек шартларында телебездђ шактый књп алынма сыйфатлар да кулланыла. Традиция буенча, рус теленнђн џђм рус теле аша кергђн ясалма сыйфатларда тљр­лђн­дергеч кушымчалар, ягъни окончаниелђр кыскартып алына. Алынма сыйфатларда књбрђк тњбђндђге кушымчалар кулланыла:

-ик: капиталистик мљнђсђбђтлђр, философик караш, фо­нетик закончалык џ.б.;

-ив:актив эшчђнлек, объектив караш, норматив актлар џ.б.;

-ль, -аль, -ональ: муниципаль милек, федераль законнар, социаль ихтыяќлар, территориаль органнар џ.б.;

-он: конституцион суд, традицион караш џ.б.;

–Æ: конкрет эшчђнлек, реаль вђкалђтлђр;

-ар:популяр китап, элементар сорау џ.б.

Татар телендђ шулай ук гарђп теленнђн кергђн -и кушымчасы белђн ясалган нисби сыйфатлар да кулланыла. Мђсђ­лђн: мђдђни, гомуми, ђдђби, гыйльми, гарђби, дљньяви[27]. Га­рђп теленнђн кергђн бу кушымча, кагыйдђ буларак, сингармонизмга буйсынмый, калын нигезле сњзлђрдђ дђ -и вариантында кала: икътисади, рухи. Бары тик татар язуында увуляр к, г авазларын белдерњ ихтыяќы булганда гына, калын вариантта ялгана: хокукый, иќтимагый, табигый џ.б. Искђрмђ рђвешендђ хосусый сњзен китерергђ мљмкин. Бу сњзнећ калын кушымча алуы гарђпчђ с авазыныћ калын ђйтелешле с (сад) авазы булу белђн бђйле. Нисбђт кушымчасы еш кына ялгызлык исемнђргђ дђ (кеше исемнђренђ, шђџђр атамаларына) ялганып килђ: Думави, Низами, Болгари, Хђйри, Латыйфи џ.б.

Соћгы вакытта аерым авторлар бу гарђпчђ нисбђт кушымчасын татар телендђге сингармонизмга яраклаштырып, калын вариантта яза башладылар, яки язарга тђкъдим итђлђр: рухый, икътисадый рђвешендђ. Бу беренчедђн гомуми (гомумый буламы инде?) кагыйдђне бозу, икенчедђн, бигрђк тђ ке­ше исемнђренђ аеруча классикларыныћ исемнђренђ ялганганда шактый тупас яћгыраш барлыкка килђ: Ќамый, Низамый, Думавый џ.б., дљресе: Ќами Низами, Думави џ.б.

Фарсы теленнђн кергђн -кяр/-кђр кушымчалары берничђ сњздђ генђ очрый: фидакяр, хђйлђкђр, ядкяр; хезмђткђр, эш­мђкђр кебек сњзлђр исђ исем сњз тљркеменђ карый.

-гыч/-геч кушымчасы нигездђ кушма сыйфатлар ясый: искиткеч, шаккаткыч, коточкыч џ.б.

-чак/-чђк, -чык/-чек кушымчасы шђхесне шул эш-хђл буенча характерлый торган билгене белдерђ: ирен­чђк, уенчак, кыланчык, бђйлђнчек кеше; ђмма ул књчерелмђ мђгъ­нђдђ дђ кулланыла: уенчак сњз, бђйлђнчек яћгыр џ.б.

Аерым сњзлђрдђ генђ очрый торган кушымчаларга -гын/-ген (кискен, њткен), -ынкы/-енке (књтђренке, тљшенке, басынкы), -гыр/-гер (љлгер, сизгер), -дам/-дђм (бердђм, књндђм), -нак/-нђк (тыйнак, ќыйнак) џ.б. кушымчалар керђ.

§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.

Парлы сыйфатлар ясалышы гомумђн парлы сњзлђр ясалышындагы структур типларны кабатлый дияргђ мљмкин:

а) к а п м а-к а р ш ы (антонимик) мђгънђдђге сыйфатлар кабатлана: язгы-кљзге пальто, караћгылы-яктылы вакыт, эреле-ваклы балалар, килделе-киттеле кеше;

ә) њзара я к ы н мђгънђдђге сыйфатлар кабатлана: кайгылы-хђсрђтле, кайгысыз-хђсрђтсез кеше, исђпле-хисаплы килешњ, йортсыз-ќирсез кешелђр;

б) икенче компонент беренче сњзнећ фонетик варианты: артык-портык ђйберлђр, кыек-мыек сызык, иске-москы киемнђр, илђс-милђс кеше;

в) тљрле тљслђрне белдергђн ясалма сыйфатлар парлашып килђ: аклы-каралы, кызыллы-яшелле, зђћгђрле-яшелле џ.б.

Сњз ясалышы буенча хезмђтлђрдђ юл-юл, дулкын-дулкын, буй-буй, баскыч-баскыч тибындагы кабатлауларны џђм рус теленнђн адекват тђрќемђ рђвешендђ алынган рус-татар мђктђбе, отчет-сайлау ќыелышы кебек сњзлђрне парлы сыйфатларга кертеп карыйлар [Татарская грамматика. Т. I, 1993: 381-384].

Кушма џђм тезмђ сыйфатлар ясалышы. К у ш м а сыйфатлар тњбђндђге юллар белђн ясала:

а) -лы/-ле кушымчалы ясалма сыйфатлары булган сњзтезмђлђрнећ компонентлары берегђ џђм мђгънђ њзгђреше киче­рђ. Мђсђлђн, беркатлы кеше, књпкырлы хезмђт, эчкерсезкеше.

Бу типтагы сњзтезмђлђр туры мђгънђдђ кулланылганда да компонентлар књпмедер дђрђќђдђ берегђлђр, мђсђлђн, кара књзле кыз, ак сакаллы бабай, озын буйлы егет (чђчле кыз, књзле кыз дип ђйтелми). Ђмма аларныћ џђммђсе сњз, кушма яки тезмђ сњз (сыйфат) ясый дип карау фђнни яктан бик њк тљгђл булмас иде. Билгеле булганча, лексик берђмлек булган сњзлђр сњзлеклђрдђ теркђлђ, ђ бу берђмлеклђр исђ сњз­тезмђ њзенчђлеклђрен саклыйлар. Без, њз чиратыбызда аларны Д.Г.Тумашева билгелђгђнчђ, љ л е ш ч ђ л е к с и к а л а ш к а н сњзтезмђлђр дип карау ягында торабыз;

ә) кушма сыйфатларныћ бер тљре баш вату, кот очу, ис китњ, хђл итњ џ.б. типтагы т е з м ђ ф и г ы л ь л ђ р г ђ -гыч/-геч (-кыч/-кеч) кушымчалары ялганып ясала: башваткыч мђсьђлђ, коточкычхђл, искиткеч гњзђллек, хђлиткеч сорау џ.б. Бу сыйфатларныћ искитђрлек, искитмђле, коточарлык кебек синонимнары да бар;

б) исем+сыйфат тибындагы кушма сыйфатлар: алмачуар, тимеркњк;

в) ара сњзе белђн ясалган сыйфатлар: халыкара хђл, шђџђраратранспорт, миллђтарабђйлђнешлђр;

Т е з м ђ с ы й ф а т л а р мђсьђлђсенђ килгђндђ, югарыда књрсђтелгђн ярым лексикалашкан сњзтезмђлђрне исђпкђ алмаганда (зђћгђр књзле, ак сакаллы), тезмђ сыйфатлар телдђ сизелерлек урын алмаганнар дип ђйтергђ туры килђ. Бары тик, безнећ фикеребезчђ, аларга сыйфат+сыйфат тибында ясалган кара коћгырт, чия кљрђн, куе яшел, кара зђћгђр кебек сыйфатларны кертергђ мљмкин, чљнки бу очракта беренче компонент икенчесен тулыландырып, ачыклап килђ. Ђмма џич кенђ дђ инде бђйлеклђр белђн килгђн исемнђрне (шомырт тљсле, ќитен тљсле, каштан тљсле), яки тњбђндђ књрсђтелгђн, югарыда сљйлђнгђн тибындагы сыйфат фигыльле с њ з т е з м ђ л ђ р н е, русчага сыйфат булып тђрќемђ ителњлђренђ карап кына (вышеупомянутые, вышеуказанные џ.б.), тезмђ сыйфатлар рђтенђ кертергђ ярамый [Татарская грамматика. Т. I, 1993: 386-389].

§ 50. Морфологик-синтаксик ысул белђн сыйфат ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн сыйфат ясалышы татар телендђ бик кић таралган дип карарга шулай ук нигез юк. Билгеле бер синтаксик вазифада (аергыч функциясе) морфологик яктан аерымланып (изоляциялђнеп), сыйфатларга књчњ књренеше нигездђ тљрле фигыль формаларына, аерым алганда, сыйфатларга якын торган сыйфат фигыльлђргђ, џђм књпмедер дђрђќђдђ исем фигыльлђргђ хас.

Сыйфат фигыль формалары арасында -ыр/-ер (-ар/-ђр) кушымчалы сыйфат фигыльнећ фигыль билгелђрен љлешчђ югалтып, сыйфатларга якынаюы грамматикаларда билге­лђн­гђн иде инде (Д.Г.Тумашева). Бу очракта књрсђтелгђн форманыћ барлык џђм юклык аспектында чагыштырмача мљстђ­кыйль кулланылуы (туар таћ, барыр ќир, сулмас гљл), шулай ук заман тљсмеренећ кљчсезлђнђ баруы књздђ тотыла (исђр ќил, барыр урын џ.б.).

Сыйфат сњз тљркеменђ якынайган андый формаларга тњ­бђндђге сњзлђрне кертергђ мљмкин: янар тау, янар чђчђк, сњнмђс утлар, сулмас гљл џ.б. Ђмма тулысынча сыйфатка књч­кђн џђм сыйфатныћ барлык билгелђрен њзенђ алган сњз дип асылда кайнар сњзен генђ китерергђ мљмкин: кайнар су, кайнаррак су, кап-кайнар су. Бу сњзнећ шул ук вакытта сњз­лек берђмлеге булуын да истђ тотарга кирђк.

-ганкушымчалы сыйфат фигыльдђн књчкђн сыйфатлар: туган ќир, ућганкилен, ќебегђнегет, булмаганкеше, булган хатын, укыган кеше, кайнаган су џ.б.

Бу очракта књпчелек сыйфат фигыльлђр њзләренећ морфологик билгелђрен югалту белђн бергђ, семантик њзгђреш тђ кичерђлђр (ќебегђн, булган, укыган џ.б.).

Калган сыйфат фигыль формаларыннан, мђсђлђн, -учы/-њче џђм -ачак/-ђчђк кушымчалы сыйфат фигыльлђрнећ сыйфатланмышларын югалту аша тулысынча и с е м г ђ књчњ­лђ­рен билгелђгђн идек (укучы, язучы, тегњче, килђчђк, би­рђчђк џ.б.)

-у/-њкушымчалы исем фигыльдђншактый актив рђвештђ исемнђр генђ тњгел (уку, язу, буяу, сылтау, њлчђњ џ.б.), сыйфатлар да ясалган. Андыйларга тњбђндђге сњзлђр керђ:

 

авыру кеше йљдђњ ат

уяу кеше калку урын

ќитњ кыз бљркњџава

ќитњ чђч тынчуџава

ярсу йљрђк кызу ќђй џ.б.

 

Бу ысул белђн тљрле фђнни терминнар да ясалган: љндђњ ќљмлђ, яћгырау аваз, саћгырауаваз џ.б.

Кайбер сыйфатларныћ хђзерге вакытта фигыль нигезе ќуела тљшкђн, мђсђлђн, ялкау кеше – ялык-агу, биредђ – агу ~ аw тарихи тђћгђллеге барлыкка килгђн.

Исем фигыль бу рђвешле аерымлану процессында нинди њзгђрешлђр кичергђн соћ?

Фигыльнећ субстантив формасы булган исем фигыльдђ, мђгълњм булганча, исем билгелђре дђ, фигыль билгелђре дђ бер њк дђрђќђдђ чагылыш таба. Ђмма башка субстантив формалардан, ягъни исемнђрдђн џђм шулай ук сыйфат фигыль­лђрдђн аермалы буларак, ул икенче исемне турыдан-туры түгел, бары тик II яки III тљр изафђ бђйлђнешенђ керњ аша гына ачыклый, Мђсђлђн: кайту урыны, баруныћмаксаты, китњсђбђбе, аћлатудђресе џ.б. Ђ югарыда китерелгђн мисалларда ул, сыйфатларга хас булганча, исемне турыдан туры, ягъни сыйфатлар кебек ачыклый, шул ук вакытта сыйфатныћ морфологик билгелђрен дђ ала: авырурак кеше, ић уяу кеше џ.б.

Дљрес, исем фигыльлђрнећ бу рђвешле кулланылышын тел тарихы фђнендђ борынгылык књренеше дип карау да бар. Бу караш буенча, исем фигыльлђр борынгыда књп функцияле булганнар, бер њк вакытта субстантив позициядђ дђ адъектив функциядђ дђ кулланылганнар дип аћлатыла.

§ 51. Сыйфат сњз тљркемен љйрђнњгђ карата. Соћгы елларда чыккан грамматик хезмђтлђрдђ сњз ясалышына караган тљрле сњз тљркемнђре бе­лђн бер рђттђн сыйфат ясалышына да зур игътибар бирелђ. «Татар грамматикасы»ныћ I томында, мђсђлђн, кушымчалау ысулы белђн сыйфат ясалышы бњлегендђ телебездђ чагылыш тапкан бик бай ясагыч кушымчалар туплап бирелгђн, алар арасында ђлегђ кадђр грамматик хезмђтлђрдђ теркђлмђгђннђре дђ шактый књп. Бу ысул белђн сыйфат ясалышы хезмђтләрдә тљрле яклап џђм бик тђфсилле анализланган. Ђмма биредђ, безнећ карашыбызча, кайбер искђрмђлђр бирү дђ сорала. Мисалга:

а) сыйфатныћ дђрђќђ кушымчалары сњз ясагычларга кертеп карала. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я књрсђткечлђре булган -сыл/-сел (књксел, аксыл), -гылт/-гелт (саргылт), -су/-сњ (зђћ­гђрсу), -ылќым/-елќем (каралќым, књгелќем) џ.б. кушымчалар форма ясагычлар буларак каралырга тиеш;

б) ясагыч кушымчалар белђн сњзъясалышына иллюстрация рђвешендђ китерелгђн кайбер мисалларныћ татар теле љчен табигый булуы шулай ук шик тудыра. Мисал љчен:[28] читке (крайный), терлек (живой), тњзмер (терпеливый), онытчак (забывчивый), тизгер (скорый), сузан (долговязый), очкак (летучий), ончыл (мучнистый) џ.б.

Сњз кушу ысулы белђн сњз ясалышы бњлегенђ караган, ягъни лексик берђмлек булган т е з ­м ђ џђм к у ш м а сњзлђрне с њ з т е з м ђ л ђ р д ђ н аеру кирђклеге турындагы кай­бер искђрмђлђрне без алдагы бњлеклђрдђ китергђн идек инде.

Ђмма искђрмђлђрнећ књпчелеге, дљресрђк итеп ђйтсәк, ќитди фикер башкалыклары, шулай да конверсия ысулы белђн сњз ясалышына карый.

Югарыда китерелгђн хезмђтлђрдђ сњз тљркемнђренећ бер-берсенђ књчњ юлы, ягъни к о н в е р с и я ысулы белђн сыйфат ясалышы (шулай ук исем ясалышы, рђвеш ясалышы џ.б.) бик кићђйтелеп књрсђтелђ.

Мђгълњм булганча, тљрки теллђрнећ грамматик табигатенђ хас ђџђмиятле бер њзенчђлек бар: бер исем икенче бер исемне я н ђ ш ђ т о р у ю л ы белђн, ягъни бернинди кушымчасыз да а ч ы к л а п килђ ала: агачйорт, йон кофта, пыяла савыт, кљмеш кашык џ.б. Бу тљр сњзтезмђлђр фђндђ I т љ р и з а ф ђ дип атала, џђм бу књренеш телебездђ эзлекле џђм системалы рђвештђ чагылыш таба: укытучы апа, шоферегет, књршехатын, тактачђй, дускеше џ.б. Џђр шундый исем югарыдагы хезмђтлђрдђ исемнећ с ы й ф а т к а к њ ч њ е, к о н в е р с и я ысулы белђн сњз ясалышы буларак карала. Дљрес, мђсьђлђгђ бу рђвешле якын килњ бљтенлђй њк яћа књренеш тњгел, икенче бер предметныћ материалын белдергђн алтын сђгать, ташйорт, агачкњпер кебек сњзлђрне сыйфатлар рђтеннђн санау (чљнки алар русчага сыйфат буларак тђрќемђ ителђлђр) башка хезмђтлђрдђ урын алган иде. Татар теле грамматикасында исђ мондый «сыйфатка књчкђн» исемнђр бљтен мљмкин булган чиклђрне њтеп киткђн дияргђ мљмкин. Анда, мђсђлђн, тулаем бљтен т у к ы м а , м е т а л л, т а ш , а г а ч џ.б. исемнђре барысы да сыйфатка ђйлђнгђн. Алай гына да тњгел, књчерелмђ мђгънђдђ кулланылган троплар да (арыслан, тљлке, эт) билге белдерђ торган сњзлђргђ – сыйфатларга књчкђн [Татарская грамматика. Т. I, 1993: 393-409].

Безнећ карашыбызча, татар теле љчен, гомумђн тљрки теллђр љчен мђсьђлђнећ болай куелышы урынлы тњгел.

Беренчедђн,без телебезнећ ђџђмиятле грамматик њзенчђлеген – изафђне сызып ташлыйбыз дигђн сњз. Т љ р к и и з а ф ђ д ђ икенче исемне ачыклап килгђн сњз џђрвакыт и с е м сњз тљркеменђ карый. Энциклопедиягђ мљрђќђгать итик: «В тюркологии „И” (изафет. – Ф.Х.) обозначает именные определительные сочетания, оба члена которых выражены существительными (ассызык безнеке. – Ф.Х.). Выделяется три типа И.; для первого характерно отсутствие морфологических показателей связи компонентов (напр., азерб. Дђмир гапы , (железные ворота)»[29].

Икенчедђн, гомумђн сњз тљркемнђре (аерым алганда сыйфат) –морфологик категориялђр, ђ морфологиянећ тљп љйрђнњ предметы – с њ з џђм с њ з ф о р м а л а р ы, шућа алар беренче чиратта сњз берђмлеге буларак тикшерелергђ тиеш. Ђ югарыдагыча, сыйфатларга «књчерњ» бу сњз­лђрнећ ќљмлђдђге функциялђренђ генђ нигезлђнђ. Сњзлђрне тљркемлђњнећ љч принцибын искђ тљшерик:

1)л е к с и к-с е м а н т и к п р и н ц и п – бу очракта сњзнећ г о м у м и л ђ ш т е р е л г ђ н л е к с и к м ђ г ъ н ђ ­с е исђп­кђ алына (предмет, билге, эш-хђл џ.б.). Ђйтик, таш яки агач – бу предметмы, билгеме? Ђ куян яки арыслан, укытучы, шофер болар безнећ телдђ билге белдерђ торган сњз­лђрме? Сыйфатка «књчкђн» дип саналган барлык бу исем­нђрдђ п р е д м е т л ы к мђгънђсе саклана, алар предметлыкны белдерђлђр;

2) и к е н ч е п р и н ц и п – ул сњзлђрнећ м о р ф о л о г и к ягы, ягъни грамматик њзенчђлеклђре. Белгђнебезчђ, сыйфатларныћ грамматик њзенчђлеклђренђ килгђндђ, аћа д ђ р ђ ќ ђ категориясе џђм вакытлыча и с е м л ђ ш њ хас. Изафђ бђй­лђнешендђге сњзтезмђдђге исем, билгеле, дђрђќђ белђн дђ тљр­лђнми џђм исемлђшђ дђ алмый, чљнки ул њзе исем (таш йорт, ташрак йорт, бик таш йорт – мљмкин тњгел). Ђ башка сњз тљркемнәре, морфологик џђм синтаксик яктан аерымланып, чынлыкта сыйфатка књчкђн очракта, алар сыйфатныћ барлык морфологик билгелђрен њзлђренђ алалар: бљркњ џава, бљркњ­рђк џава, кызу кљн, бик кызу кљн џ.б.

Алда без исемлђшкђн сыйфатларныћ бер тљрен билге­лђгђн идек: яћа књлмђк – књлмђкнећ яћасытибы, ягъни бу оч­ракта исемлђшкђн сыйфат а е р ы п књ р с ђ т њ вазифасын башкара. Исем+исем тезмђсен карыйк: ђгђр бу сњзлђрне сыйфат дип танысак таш йорт – йортныћ ташы, йон кофта – кофтаныћ йоны кебек мђгънђсез тезмђлђр барлыкка килер иде. Димәк, сыйыйфатның бу үзенчәлеге дә ул исемнәрдә чагылмый дигән сүз.

3) с и н т а к с и к п р и н ц ип .Бу билге буенча сњзлђрне тљркемлђгђндђ, аларныћ ќљмлђдђге типик функциялђре џђм башка сњзлђр белђн бђйлђнешкђ керњ мљмкинлеге исђпкђ алына. Икенче исемне ачыклаган бу исемнђр ќљмлђдђ чыннан да, башлыча, аергыч вазифасын башкаралар, ђмма синтаксик яктан да аларны сыйфатлардан аерып тора торган билгелђр бар. Сыйфат ќљмлђдђ аергыч булып килгђндђ, аныћ аерылмыш белђн бђйлђнеше чагыштырмача ирекле. Мђ­сђлђн, яћа йорт сњз тезмђсен алсак, ќљмлђдђ сыйфат њзе ачыклаган сњздђн ераклаша да ала: яћа зур йорт, яћа књп­катлы зурйорт џ.б.; ђ таш йорт тезмђсендђ бу мљмкин тњ­гел, ачыклаган исемнећ џђрвакыт янђшђ торуы сорала, ягъни бер исем икенчесен џђрчак янђшђ тору юлы белђн ачыклый: яћа таш йорт, књпкатлы яћа ташйорт џ.б.

Кыскасы, мондый сњзтезмђлђрдђ без исем берничек тђ сыйфатка књчми, исем булып кала дип саныйбыз.

Татар теле буенча башка грамматик хезмђтлђргђ мљрђ­ќђгать итсђк тђ, аларда и с е м – с ы й ф а т мљнђсђбђте нигездђ шул ук юнђлештђ карала. Мђсђлђн В.Н.Хангилдин њзенећ морфология буенча язылган њтђ ќитди џђм саллы хез­мђтендђ бу мђсьђлђгђ дђ махсус туктала. Ул таш урам, алтынбалдак, корыч пђке кебек очракларны ике исемнђн торган сњзтезмђлђр дип бђяли: «Мђсђлђн, таш урам, алтын балдак, корыч пђке дигђндђге таш, алтын, корыч сњзлђре сыйфат ролендђ кулланылганнар. Лђкин, аћа карап, алар сыйфат дип таныла алмыйлар, чљнки ул сњзтезмђлђрдђ ачыктан-ачык икешђр предмет белдерелђ» [Хангильдин, 1954: 91 ].

Шул ук вакытта, ул таш йљрђк, алтын гасыр кебек кулланылышта бу сњзлђрнећ сыйфатлашуы кљчлерђк дип саный. Ђмма бу очракта галим хаклы тњгел, чљнки ул сњзлђр књчерелмђ мђгънђдђ кулланылганнар, џђм троплар буларак, алар грамматикага тњгел, књбрђк стилистикага карыйлар.

Башка грамматист галимнђрдђн Д.Г.Тумашева, М.З.Зђкиев, Д.Ђ.Сђлимова џ.б. галимнђрнећ бу мђсьђлђгђ карашларын без инде сњзлђрне тљркемлђњгђ багышланган бњ­лектђ шактый тђфсилле яктырткан идек .

Белемегезне тикшерегез:

1. Сыйфат сњз тљркеменђ љч аспектта (лексик-семантик, морфологик, синтаксик) билгелђмђ бирегез.

2. Сыйфатларныћ исемлђшње џђм аларныћ ике структур тљре турында аћлатма бирегез.

3. Сыйфатларныћ лексик-грамматик џђм лексик-семантик тљркемчђлђре дип нђрсђгђ ђйтђбез? Џђр тљркемчђгђ мисаллар китерегез.

4. Сыйфат дђрђќђлђре, аларныћ ясалышы џђм мђгънђлђре турында аћлатыгыз.

5. Морфологик (кушымчалау) ысул белђн сыйфатлар ясалышын аћлатыгыз. Мисаллар китерегез.

6. Парлы, кушма, тезмђ сыйфатларга мисаллар китерегез, аларныћ сыйфат ясалышындагы урыны турында нинди бђхђслђр бар?

7. Морфологик-синтаксик ысул белђн ясалган (конверсия ысулы) сыйфатларга мисаллар китерегез, татар тел белемендђ бу љлкђдђге фикер төрлелекләренең асылын аћлатыгыз. «Исем-сыйфат» мљнђсђбђтен аңлатып бирегез.

СЫЙФАТ СҮЗ ТӨРКЕМЕНӘ АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.

Сыйфатның: а) ясалышы (тамыр, ясалма, кушма һ.б.); б) семантик төркемчәсе; в) дәрәҗәсе; г) исемләшү-исемләшмәве; д) җөмләдәге вазифасы күрсәтелә.

Язгы кояш тау артыннан көлеп килеп чыкты. Аның беренче нурлары каршыдагы биек сырт өстенә, җир астыннан казылып чыгарылган кызыл балчыкларга, аннан соң конторадан ерак түгел, бик матур һәм иркен итеп салынган яшел түбәле йортларның зур-зур тәрәзәләренә төштеләр (М. Гафури).

язгы – ясалма сыйфат, нисби, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгәнән, җөмләдә аергыч – язгы (кояш);

биек – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә аергыч – биек (сырт);

кызыл – тамыр сыйфат, асыл сыйфат (төсне белдерә), төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә аергыч – кызыл (балчыкларга);

матур, иркен – тамыр сыйфатлар, асыл сыйфатлар, төп дәрәҗәдә, исемләшмәгән, җөмләдә - рәвеш хәле булып килгәннәр;

яшел түбәле – ярым лексиклашкан сүзтезмә, тезмә сыйфатка якын мәгънәдә кулланылган, җөмләдә аергыч – яшел түбәле (йортлар);

зур-зур – парлы сыйфат, асыл сыйфат, төп дәрәҗәдә, җөмләдә - аергыч – зур-зур (тәрәзәләренә). Бу парлы сыйфатка бүленгәнлек төсмере хас.

Үз-үземә кайтам кабат уйлар аша –

Бүгенгемә - балачакның олысына.

Бар да шул ук. Тик ... таррак дөнья гына.

Әмма кояш нәкъ йөрәгем турысында (Л. Янсуар).

бүгенгемә - ясалма сыйфат, нисби сыйфат, исемләшкән: юнәлеш килешендә, I зат тартым; җөмләдә - урын хәле;

олысына – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, исемләшкән: юнәлеш килеше, III зат тартым, җөмләдә - кыек тәмамлык;

таррак – тамыр сыйфат, асыл сыйфат, чагыштыру дәрәҗәсе, җөмләдә - хәбәр.