Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе. - раздел Образование, Югары уку йортлары љчен дђреслек С У Б Ъ Е К Т Мәгънәсе:
А) Сыйфатланмыш...
С у б ъ е к т мәгънәсе:
а) сыйфатланмыш янындагы тартым кушымчасы аркылы белдерелђ:Ђйтер сњзем ђйтђ алмадым Књћеллђрем тулганга (ќыр). Бљтен љмет синдђ, Малик туган, бњтђнсорар кешебез юк (И.Гази). Тњзђр хђлем калмады... (Г.Ахунов).
ә) еш кына тартым кушымчасы белђн белдерелгђн субъектны ачыклап иялек килешендђге исем яки алмашлык килергђ мљмкин: Аџ, минем сайрар ќиремурман иде... (Г.Тукай). Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагыќитте (И.Гази).
б) тартым кушымчасыннан башка, процессныћ субъекты баш килештђге исем яки алмашлык белђн белдерелђ: Безнекелђр ђйлђнепкайтыр вакытќитте (Ф.Хљсни). Мђктђптђ укулар башланыр кљнќитђ (Ф.Хљсни). Болыннардагљллђр њсђр кљннђр килђ... (З.Маннур).
в) эш башкаручы субъект контексттан аћлашыла: Кайтырюлга юнђлделђр (ђкият);
г) –ыр/-ер формасы еш кына субъекттан аерылган эш-хђлне белдереп килђ: Чыкчы тышка, нинди џђйбђт, нинди шђп уйнарзаман! (Г.Тукай).
§ 110. -р кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылуы. Барлык сыйфат фигыль формалары кебек њк, ыр/-ер формасына да контекстта исемлђшњ хас. Ђмма хђзерге телдђ аныћ барлык џђм юклык формаларында исемлђшње нигездђ мђкаль-ђйтемнђрдђ генђ очрый: Тыяры юк туйга киткђн (мђкаль). Коралы њтмђснећэше бетмђс (мђкаль). Алты яшђрюлдан кайтса, алтмыш яшђркњрешђ килер (мђкаль).
И с е м ф и г ы л ь мђгънђсендђ исђ бу сыйфат фигыль формасы барлык килеш формаларында диярлек кулланыла:
а) б а ш килештђ: Аларныћ кайчан кайтырыбилгеле булмаса да, чамалап, џич югы чђйне яћадан кайнатып ќибђрергђ мљмкин булган булыр иде (Н.Фђттах);
ә) ю н ђ л е ш килешендђ: Кайтырына ак чђчђклђр љзгђн таћда Ил књгенђ карап ауды батыр егет (Р.Ђхмђтќанов). Менђ бусы салып ятырыгызга, диде ул, тљргђктђн љч мендђр... чыгарып (Ф.Хљсни);
б) т љ ш е м килешендђ: Карт каушады, уеннан уймак чыгарынсизенде булса кирђк (Г.Ибраџимов). Ярым кем булырынбелмим, Мин ђле ялгыз йљрим (Ш.Галиев);
в) ч ы г ы ш килешендђ: Њлђреннђн берничђ кљн элек телдђн калды, мескен (И.Гази). Тљшендђ юл љчен чђчкђен тарасын. Гарипнећ кайтырыннанфал карасын (Дђрдмђнд);
Искђрмђ. 1. Исем фигыль мђгънђсендђ –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль хђзерге телдђ иялек џђм урын-вакыт килешлђрендђ очрамый диярлек. Ђмма борынгы төрки телдђ џђм иске татар ђдђби телендђ бу форма урын-вакыт килешендђ дђ шактый актив кулланылган. Мђсђлђн: Бу угыл ул инђкне илтђрдђ... (Мђхмњд бине Гали, «Нђџќел-фђрадис»). Сата алмаен янђ эвгђ килерендђберђњ балык сата ултырыр юлында (Мљхђммђдьяр).
2. Бу сыйфат фигыльнећ кайбер килеш формалары, мђгълњм булганча, морфологик изоляция кичергђн. Мђсђлђн: инфинитив кушымчасы -ырга/-ергђ, -арга/-ђргђ, -рга/-ргђ сыйфат фигыльнећ юнђлеш килеше формасыннан барлыкка килгђн; -мас-тан формасы (-р кушымчалы килђчђк заман сыйфат фигыльнећ юклыгы) чыгыш килеш формасында хђл фигыльлђргђ якынайган: Мансур књзлђрен алмастан шђџђр љстен књзђтеп барды (А.Расих). Тљн буена туктамастан Тышта ап-ак кар ява (Н.Думави).
Все темы данного раздела:
Югары уку йортлары љчен дђреслек
Казан
«Мәгариф» нәшрияты
УДК 811.512.145 (075.8)
ББК 81.2Тат я73
Х 49
&nb
Хисамова Ф.М.
Х 49 Татар теле морфологиясе : Югары уку йортлары љчен дђреслек / Ф.М.Хисамова.–Казан: Мәгариф, 2006.— .335 б.
ISBN 5-7761-1461-6
Югары уку йортлары өч
М орфология
§ 1. Морфологиянећ љйрђнњ предметы џђм бурычлары. Морфология – грамматиканыћ бер љлеше. Грамматика – тел белеме фђненећ телнећ тљзелешен, сњзлђр тљрлђнешен, ќљмлђ тљзњ юлларын џђ
МОРФЕМИКА
§ 5. Морфемика џђм аныћ тел белемендђ тоткан урыны.М о р ф е м и к а– ул тел белеменећ с њ з т љ з е л е ш е н љйрђнђ торган бњлеге. Соћгы вакытта татар тел белемендђ сњз тљзелеше
СҮЗ ЯСАЛЫШ ЫСУЛЛАРЫ.
§17. Морфологик ысул белђн сњз ясалышы. Турыдан-туры грамматика белђн бђйлђнештђ булган сњз ясалыш ысулларына м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с и н т а к с и к (сњзлђр кушу), м о р ф о л о г и к-
Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
§ 28. Килешнең грамматик мәгънәсе һәм исемнең синтаксик функцияләре.Килеш категориясе, килешлђр белђн тљрлђнњ телдђ, сљйлђмне оештыруда га
Тартым категориясе.
§ 36. Исемнең тартым белән тљрлђнеш њзенчђлеклђре. Тартым - тљрки теллђр љчен хас њзенчђлекле грамматик категория. Аныћ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е – предметныћ к
Исемнђрнећ ясалышы..
§ 39. Гомуми төшенчә.Татар телендђ исемнђр ф о н е т и к, л е к с и к- с е м а н т и к, м о р ф о л о г и к (кушымчалау), с њ з к у ш у џђм м о р ф о л о г и к-с и н т
Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
Телдђ ић еш очрый торган фигыльдђн исем ясагыч кушымчаларга хђзерге кљндђ инде продуктивлыгын югалткан -к/-ык/-ек, ак/-ђк, -гак/-гђк
Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
-лы/-ле кушымчасы.Бу кушымчаны без алдагы бњлеклђрдђ ике функцияле кушымчаларга керткђн идек. Њзенећ универсальлеге џђм књп кенђ очракларда форма ясагыч кушымча рђв
Фигыль Исем
язу – язмау язу – язу тњгел
буяу – буямау буяу – буяу тњгел
њлчђњ – њлчђмђњ њлчђњ – њлчђњ тњгел
язучы – язмаучы язучы – язучы тњгел
Берлек Књплек
II з. -Æ -ыгыз/-егез, -гыз/-гез
III з. -сын/-сен -сыннар/-сеннђр.
Т у л ы тљр зат кушымчалары белђн х ђ з е р г е заман, б и л г е с е
Берлек Књплек
I з. бар-а-м (мын) бар-а-быз
II з. бар-а-сыћ бар-а-сыз
III з. бар-а &A
Берлек Књплек
I з. бар-ды-м/кил-де-м бар-ды-к/кил-де-к
II з
Берлек Књплек
I з. бар-ган-мын/кил-гђн-мен бар-ган-быз/кил-гђн-без
Берлек Күплек
I з. бара иде-м бара иде-к
II з. бара иде-ң бара иде-гез
III з. бара иде бара-лар иде, (
Берлек Күплек
I-з. барган иде-м барган иде-к
II-з. барган иде-ң барган иде-гез
III-з. барган иде барган-нар
Берлек Күплек
I з. бара торган иде-мбара торган иде-к
II з. бара торган иде-ңбара торган иде-гез
III з. бара торган иде
Берлек Күплек
I з. барыр-мын, киллер-менбарыр-быз, киллер-без
II з. барыр-сың, киллер-сең
Берлек Күплек
I з. бар-ма-м бар-ма-быз
II з. бар-мас-сың бар-мас
Берлек Күплек
I з. барачак-мын барачак-быз
II з. барачак-сың барачак-сыз
III з. бара-чак барачак-лар
Заманның юклык формасы –ма/-мә кушымчасы
Берлек Күплек
I з. барачак иде-м барачак иде-к
II з. барачак иде-ң барачак иде-гез
III з. барачак иде барачак иде-
Ган бар, -ган (юк) әйләнмәсе.
Үткән заман сыйфат фигыль һәм бар, юк модаль сүзләре белән ясалган бу әйләнмә үткән заман хикәя фигыльләрг
Берлек Күплек
I з. барган-ым бар барган-ыбыз бар
II з. барган-ың бар барган-ыгыз бар
III з. барган-ы б
Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һә
Берлек Күплек
I з. - -
II з. (син) бар, кил! (сез) бар-ыгыз, кил-егез
III з. (ул) бар-сын, кил-сен (алар) бар-сыннар
Берлек Күплек
I з. бар-с-ам, кил-сә-м бар-са-к, кил-сә-к
II з. бар-са-ң, кил-сә-v
Хикәя фигыль Теләк фигыль
Мин бара-м, укый-м (бара-мын, укый-мын) Мин барый-м, укый-м
Без бара-быз
Берлек Күплек
I з. Мин бара алам Без бара алабыз
II з. Син бара аласың Сез бара аласыз
III з. Ул бара
Берлек Күплек
I з. Минем барасым бар Безнең барасыбыз бар
II з. Синең барасың бар Сезнең барасыгыз бар
Юнәлеш категориясе.
§ 92. Гомуми төшенчә.Ю н ә л е ш – эш-хәлнең с у б ъ е к т к а мөнәсәбәтен белдерә торган грамматик категория. Татар тел
ДЂРЂЌЂ КАТЕГОРИЯСЕ.
(Аспектуальлек)
§ 98. Гомуми төшенчә. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен белдерњ — тљрки теллђр љчен њзенчђлекле л е к с и к-г р а м м а т и к категория. У
Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
§ 107. –ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре.–ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндә
Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
-лык/-лек џђм -дай/-дђй кушымчалары ярдђмендђ килђчђк заман сыйфат фигыльнећ икенчел формалары ясала.
Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгъл
Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
§ 117. -учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль. Ясалышы һәм мәгънәләре. -учы кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыль гомумђн татар телендђге сый
А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
а) -а торган формасы белдерелгђн процессныћ субъекты сыйфатланмыш аркылы бирелђ: Бик ачык, сњзгђ ќитез, егђрле, колхозчылар белђн њз булып сљйлђшђ торган кеше (Н.Ис
Хәл фигыль.
§ 124. Гомуми төшенчә. Хәл фигыль – ф и г ы л ь һәм р ә в е ш билгеләренә ия булган затланышсыз фигыль формасы. Ике сүз т}
Исем фигыль
§ 130. Гомуми тљшенчђ. Исем фигыль - њзендђ фигыль џђм исем њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы. Хђзерге ђдђби телдђ исем фигыль -у/-њ кушымчасы белђн яса
Исем фигыль Исем
уку – укымау уку – уку тњгел
язу – язмау язу – язу тњгел
буяу – буямау буяу – буяу тњгел
сайлау – сайламау сайлау – сайлау тњгел
(Билгеле булганча, фигыльлђрдђ ю
Инфинитив.
§ 133. Ясалышы, семантикасы, кулланылыш үзенчәлекләре.Татар телендә инфинитив –ырга/-ергә, -рга кушымчасы белән ясала. Типологик планда и
Фигыльләрнең ясалышы[46].
§ 134. Морфологик юл белән фигыль ясалышы.Татар телендә иң актив фигыль ясагыч кушымчалар: –ла/-лә, лан/-лән, -лаш/-ләш. Алар төрле
Рәвеш.
§ 136. Гомуми төшенчә. Л е к с и к – с е м а н т и к яктан рәвеш э ш – х ә л билгесен, яки б и л г е н е ң билгесен белдерә: тиз (эшли),
Рәвешләрнең ясалышы.
§ 138. Рәвешләрнең лексик составы. Рәвешләр төрләнми торган сүз төркеме булганлыктан, аларда форма ясалышы юк дәрә
Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
–ча / -чә кушымчасы ярдәмендә исемнәрдән, алмашлыклардан, рәвешләрдән һәм төрле фигыль формаларыннан рәв
Аваз ияртемнәре.
(Ияртемнәр)
§ 142. Гомуми төшенчә. А в а з и я р т е м н ә р е - үзенчәлекле сүз төркеме. Кеше тавышына, х
Бәйлек.
§ 147. Гомуми төшенчә. С е м а н т и к яктан бәйлекләр г р а м м а т и к м ә г ъ н ә белдерәләр, ягъни алар телдә сүзл&#
Теркәгечләр.
§ 151. Гомуми төшенчә.Т е р к ә г е ч – ярдәмлек сүз төркеме, ул җөмләләрне һәм сүзләрне ү
Кисәкчәләр
§ 153. Гомуми төшенчә.Кисәкчәләр – сүзләргә һәм җөмләләргә модаль-экспрессив мәгън&#
Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
а) шатлану, канәгатьләнү, соклануны белдерә торган ымлыклар: и, әй, их, иһи, әй, ай-яй, абау, сөбханалла, бәрәкалла һ.б.
Модаль сњзлђр.
§157. Гомуми тљшенчђМодаль сњзлђр сљйлђмдђ модальлек белдерњнећ лексик чарасы буларак билгелђнђ. Белгђнебезчђ, модальлек, кић мђгънђдђ, сљйлђмнећ чынбарлыкка тљрле-тљрле мљнђсђбђте
Морфемика.
§5. Морфемика һәм аның тел белемендә тоткан урыны.
§6. Морфема һәм аның төрләре.
§7. Сүз тамыры һәм аны
Сүз ясалышы.
§15. Сүз ясалышы һәм аның тел белмендәге урыны.
§16. Сүз ясалыш структурасы.
1. Сүз ясалыш мәгънәсе.
2. Сүз яс
Сыйфат.
§43. Гомуми төшенчә.
§44. Сыйфатларның исемләшүе.
§45. Сыйфатларның лексик-грамматик төркемчәләре.
§46. Сыйфатларны&
Алмашлык.
§55. Гомуми төшенчә.
§56. Алмашлыкларны төркемләү.
§57. Алмашлыкларның мәгънә буенча төркемнәре.
§58. Зат алма
Фигыль.
§66. Гомуми төшенчә.
§67. Фигыльнең башлангыч формасы (нигезе).
§68. Фигылҗнең лексик-грамматик һәм лексик-семантик төркемнәр
Хикәя фигыль.
§74. Гомуми төшенчә.
§75. Хәзерге заман хикәя фигыль.
Хикәя фигыльнең үткән заман формалары.
§76. Категорик үтк|
Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
§87.Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре.
§88. Шарт фигыльнең функциональ-семантик кыры.
§89. Теләк наклонениесе.
§90. Шартлы тел&#
Дәрәҗә категориясе (аспектуальлек).
§98. Гомуми төшенчә.
§99. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү.
§100. Эшнең w
Сыйфат фигыль.
§102. Гомуми төшенчә.
Үткән заман сыйфат фигыльләр.
§103. Ясалышы һәм төп функцияләре.
§104. –ган кушымчалы сыйфат ф
Рәвеш.
§136. Гомуми төшенчә.
§137. Рәвешләрнең мәгънә буенча төркемчәләре.
Рәвешләрнең ясалышы.
§13
Аваз ияртемнәре (ияртемнәр).
§142. Гомуми төшенчә.
§143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик төркемнәре.
1. Хайван, җәнлек, кош-корт, б}
Новости и инфо для студентов