МОРФЕМИКА

Мђсђлђн, ай-лар-да, кыр-лар-ым-ныћ, аћ-ла-ды-лар сњзформаларында ай, кыр, аћ – тамыр. Ђмма тарак-лар-ны сњзендђ мђсђлђн, тамыр морфеманы тар-ак дип бњлђ алмыйбыз, чљнки бу очракта лексик мђгънђ њзгђрђ.

Тел белемендђ тамырга башкарак бирелгән билгелђмђне дә очратабыз:

Сњзнећ тљрле формалары љчен уртак булган џђм тљп лексик мђгънђне белдерђ торган сњз кисђген (морфеманы) т а м ы р дип атыйлар.

Татар телендђ сњз тљзелешен (сњз кисђклђрен) ќентеклђп љйрђнгђн галим Г.Алпаровныћ тамыр турындагы аћлатмасы да шушы билгелђмђгђ якын тора: «Тамыр ки­сђк, њзгђр­телмђгђн кљенчђ, башка бик књп тљрле кушымчалар белђн дђ йљртелђ алырга тиеш; мђсђлђн, эш дигђн тамырын без эшлђ, эшсез, эшчђн, эшлекле, эшлђткђн, эш­тђн… кебек џђртљрле кушымчалар белђн дђ ђйтелђ алганлыгын књрђбез. Тамыр кисђкнећ кушымча белђн бергђ ђй­телгђн чагында аћлаткан тљп мђгънђсе ялгыз гына ђй­тел­гђн чагында да югалмаска џђм њзгђрмђскђ тиеш. Югыйсђ ул сњзнећ тамыры булып саналмаячак. Мђсђлђн, … утыр, сукыр, тимер кебек сњзлђрнећ азагында … -ыр, -ер кисђклђре кушымча булып санала алмыйлар. Чљнки … бу кисђклђрне алгач, югарыда калган кисђк­лђрнећ элгђреге мђгъ­нђлђре калмый » [Алпаров, 1945: 58 ] .

Г.Алпаров шулай ук тамыр сњзлђрнећ аваз тљзелешен љйрђнњгђ дђ зур игътибар бирђ. Ул татар телендђ тамыр сњзлђрнећ књбрђк бер яки ике иќекле булуын, ђ љч иќеклеләрнең чагыштырмача аз очравын билгели.

1. Бер иќекле тамыр сњзлђр: эш, ал, ил, баш, бер, йљз, тљш, ђйт, йорт, дњрт, чирт џ.б.

2. Ике иќекле тамыр сњзлђр: ана, олы, укы, кара, сары, сука, татар, кояш, кубыз, карга, бђйрђм џ.б.

3. Љч иќекле тамыр сњзлђр: тђрђзђ, бњрђнђ, шњрђле, ябалак, карчыга, арыслан, кырмыска, балтырган џ.б. [Шунда ук].

Татар телендђ тамыр џђрчак аерым кулланыла алу бе­лђн бергђ, грамматик яктан да формалашкан була, ягъни сњз тамыр хђлендђ њк билгеле бер сњз тљркеменђ карый: эш (исем), бар- (фигыль), ак (сыйфат) џ.б. Флектив тел­лђр­дђн булган рус телендђ, мђсђлђн, тамырныћ кайсы сњз тљркеменђ керњен џђрвакытта да билгелђп булмый. Мђсђлђн, тёмный сњзендђ тамыр тёмн- аерым кулланылмый џђм бу хђлендђ аныћ кайсы сњз тљркеменђ каравы да билгеле тњгел: тёмн-ый (сыйфат), темн-о (рђвеш), темн-еть (фигыль).

Искђрмђ: татар телендђге яр, сал, тућ, књч кебек сњзлђр бер њк вакытта исем џђм фигыль мђгънђсен белдерђлђр; болар тел тарихына бђйле борынгы синкретизм књренеше калдыклары булып сана­лалар.

§ 8. Кушымчалар џђм аларны тљркемлђњ.Тамырга бер-бер артлы ялганып килђ торган сњз кисђклђре – морфемалар – кушымчалар (аффикслар) дип атала. Бары тик тамырдан соћ гына ялганып килгђнлектђн, татар телендђ аларны гомуми (нейтраль) термин белән а ф ф и к с л а р дип атау кабул ителгђн. Дљрес, татар теле буенча язылган кайбер хезмђтлђрдђ кушымчалар с у ф ф и к с термины белђн бирелђ. Аффиксаль морфемалар сњзнећ тљрле урыннарында – тамырдан алда (префикс), уртада (инфикс), тамырдан соћ (суффикс) - килђ торган теллђр љчен аффиксныћ тљрлђрен болай белдерњ кулайрак, ђлбђттђ. Ђмма татар теле љчен андый ихтыяќ юк.

Типологиягђ мљрђќђгать итсђк, дљнья теллђре арасында аффикслар бары тик тамырдан соћ гына ялгана торган теллђр, ягъни бары тик суффикслары гына булган теллђр, суффикслары џђм префикслары булган теллђрдђн књбрђк. Џђм шул кадђресе дђ бар, суффикслары гына булган теллђрдђ предлоглар юк, бары тик послелоглар (татар телендђге бђйлеклђр. – Ф.Х.) гына бар.

Кушымчаларның џђркайсы нинди дђ булса мђгънђ белдерђ. Алар – сњзнећ мђгънђле кисђклђре. Ђмма тамыр морфемадан аермалы буларак, алар лексик мђгънђ белдермилђр, лексик-грамматик, яки абстракт-грамматик мђгънђгђ ия булалар. Икенче тљрле ђйтсђк, сњзгђ (сњз тамырына) кушымчалар ялгау татар телендђ с њ з я с а у џђм с њ з т љ р л ђ н д е р њ н е ћ тљп чарасы булып тора. Агглютинатив теллђрнећ тагын бер њзенчђлеге шунда, кушымчалар сњзгђ ќићел ялгана џђм ќићел аерылалар; џђр кушымча гадђттђ б е р г е н ђ грамматик мђгънђ белдерђ. Мђсђлђн, љй-лђр-не сњзендђ -лђр књплекне, -не кушымчасы тљшем килешен белдерђ. Рус телендђ исђ дом-ов сњзендђ -ов кушымчасы берьюлы ике грамматик мђгънђне (књплек џђм килешне) берлђштерђ.

И с к ђ р м ђ: татар телендђ фигыльдђ зат-сан кушымчасы -быз, -без, яки тартым кушымчасы -ыбыз, -ебез (-быз, -без) – бар-а-быз, кил-ђ-без; китаб-ыбыз, дђфтђр-ебез књплек џђм I зат мђгънђлђрен белде­рђлђр. Лђкин тарихи грамматикада бу кушымчалар шулай ук таркатып карала: -бы-з, -бе-з. Биредђ -з кушымчасы борынгы телдђ књплек кушымчасы булган.

Нинди мђгънђ беледерњлђренђ карап, татар телендђ кушымчалар традицион рђвештђ ике тљркемгђ бњленђлђр: с њ з я с а г ы ч кушымчалар џђм ф о р м а я с а г ы ч л а р.

С њ з я с а г ы ч кушымчалар сњзнећ лексик мђгънђсен яћача оештыруда катнашалар, лексик мђгънђне њзгђртђлђр. Мђсђлђн, тимер сњзе лексик мђгънђсе буенча металлныћ бер тљрен белдерђ, тимер-че сњзе исђ билгеле бер һөнәр иясен атый. Форма ясагыч кушымчалар исђ сњзнећ лексик мђгънђсен њзгђрешсез калдыралар, бары тик сњз­лђрнећ тљрле формаларын ясыйлар, ягъни сњзлђрне тљр­лђн­дерђлђр. Мђ­сђлђн, китаб-ым-ны, китап-ка, китап-лар, китаб-ыгыз-ны.

Сњз ясагыч џђм форма ясагыч кушымчалар арасында тагын бер мљџим аерма бар: сњз тамырына ялганганда аларның гомумилђштерњ дђрђќђсе тљрлечђ. Грамматик категориялђр књрсђткече булган форма ясагыч кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ (лексик берђмлеклђргђ) ялгана алалар. Мђсђлђн, килеш, тартым, яки заман кушымчалары. Ђ сњз ясагыч кушымчаларны исђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дә ялгап булмый, ягъни алар аерым семантик тљркемнђргђ генђ ялганалар. Мђсђлђн, исемнђн исем ясый торган -чы/-че, яки -лык/-лек кушымчалары барлык исемнђргђ дә ялганмый (балык-чы, тимер-че; каен-лык, књз-лек џ.б.).

Татар тел белемендђ кушымчаларны тљркемлђњгђ карата тљрле карашлар бар. Д.Г.Тумашева кушымчаларны ике тљркемгђ – с њ з я с а г ы ч л а р г а џђм ф о р м а я с а г ы ч л а р г а бњлеп карый: «Форма ясагычларга сњзлђрнећ њзара бђйлђнешен џђм мљнђсђбђтен белдерњче кушымчалар да (сњз тљрлђндергечлђр) џђм башка тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерњче яки сњзгђ тљрле грамматик тљсмер љстђњче кушымчалар да керђ. Шул рђвешчђ, сњз тљрлђнеше кић књ­лђмдђ алынган форма ясалышыныћ бер очрагы итеп каралырга тиеш» [Тумашева, 1964: 19]. Галим шул ук вакытта форма ясагычларныћ њз эчендђ тљрлђндергечлђрне аерып карарга мљмкин дип саный. В.Н.Хангилдин исђ кушымчаларны љч тљркемгђ: с њ з я с а г ы ч л а р, т љ р я с а г ы ч л а р џђм т љ р ­л ђ н д е р г е ч л ђ р г ђ бњлђ [Хангильдин, 1959: 37 ].

Форма ясагыч кушымчалар функциялђре буенча чыннан да бердђй тњгел. Бериш кушымчалар исемдђ килеш, тартым, хђбђрлек, фигыльдђ зат-сан кушымчалары грамматик мђгънђ белдерњ белђн бергђ, ќљмлђдђ сњзлђрне бђй­лђњгђ дђ хезмђт итђлђр, турыдан-туры синтаксик функция башкаралар: тауга мендек, минем дђфтђрем, кљн яктырсын, мин укытучымынџ.б. Башка форма ясагычлар, ђйтик фигыльдђ заман, юнђлеш кушымчалары, исемдђ књплек, сыйфат дђрђќђлђре џ.б. турыдан-туры сњзлђр бђйлђнешен барлыкка китермилђр, ђмма алар шулай ук тљрле грамматик мђгъ­нђлђрне белдерђлђр.

Ђйтелгђнчђ, грамматиканыћ бер бњлеге булган морфология тулаем форма ясалышын љйрђнђ. Ђ югарыда књр­сђ­телгђн џђр ике тљр кушымчалар сњзнећ тљрле формаларын ясыйлар. Мђсђлђн,

тљр ясагычлар тљрлђндергечлђр

укыды урманга

укыган урманны

укыр урманнан

укыячак урманыбыз

укыйлар урманыгыз

Шул рђвешле, џђр ике тљр кушымчалар форма ясалышына карыйлар. Ђмма беренче баганадагы кушымчалар (фигыльдђ заман кушымчалары) турыдан-туры сњзлђрне бђйлђњдђ катнашмыйлар, ђ икенче баганадагы кушымчалар (килеш кушымчалары) ќљмлђдђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр.

Татар тел белемендђ соћгы елларда чыккан хез­мђт­лђрдђ дђ кушымчалар тљп ике тљркемгђ бњленђ, ђмма тљрле хезмђтлђрдђ терминологик яктан башкалыклар бар. Мђсьђ­лђне ачыклый тљшњ љчен, џђр ике бњленешне таблицада карап њтик:

1 нче таблица

Òðàäèöèîí áœëåíåø

↓ ↓

↓ ↓

ßžà÷à áœëåíåø

↓ ↓

↓ ↓

Терминнар мђсьђлђсенђ килгђндђ, бђйлђгечлђр дип ђйтњгђ караганда тљрлђндергечлђр термины морфология љчен кулайрак, чљнки сњзлђрне бђйлђњ књб­рђк синтаксиска карый, ђ морфологиядђ сњзлђр тљр­лђнђлђр! Калган очракларда исђ бу бњленештђ фђнни яктан принципиаль аерма юк. Форма ясагыч кушымчалар грамматик мђгънђ белдерђлђр, ђ грамматик мђгънђ ул нигездђ сњзлђр, тљшенчђлђр џ.б. арасындагы тљрле мљнђ­сђ­бђт­лђрне белдерњгђ кайтып кала. Модаль мђгъ­нђ белдерњче кушымчаларга (тљр ясагычлар), мђсђлђн, фигыльдђ - заман, наклонение, юнђлеш, юклык, дђрђќђ, исемдђ књплек, сыйфат дђрђќђлђре џ.б. кушымчалар керђ.

Бђйлђгечлђр, тљрлђндергечлђр терминнары шулай ук бер њк књренешкђ ишарђ итђ. Алар ќљмлђдђ сњзлђр арасындагы тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерђлђр, ќљмлђдђ сњзлђр бђйлђнешен барлыкка китерђлђр. Бђйлђгечлђргђ исемдђ - килеш, тартым, хђбђрлек , фигыльдђ зат-сан кушымчалары керђ.

Тљрки теллђр морфологиясен теоретик юнђлештђ љйрђ­нњгђ багышланган соћгы елларда дөнья күргән хезмђтлђрдђ тагылмалы (агглютинатив) теллђргђ кергђн тљрки теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешенећ кайбер њзенчђлекле яклары да яћача яктыртыла. Бу фикерлђрне татар теле мисалында шђрехлђп њтик. Татар телендђ, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, форма ясагыч кушымчалар нигезгђ бер-бер артлы ялганып, тагылып килђлђр. Џђр кушымча, ђйтелгђнчђ, грамматик мђгънђ белдерђ џђм нинди дђ булса грамматик категориянећ књрсђткече булып тора. Књп кенђ кушымчалар лексик мђгънђ белдерђ торган с њ з н и г е з е н ђ ялганып, аћа грамматик мђгънђ љстилђр, с њ з ф о р м а с ы ясыйлар. Мондый кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дђ ялгана алалар. Андыйларга исемдђ - килеш, тартым, сан; фигыльдђ юнђлеш, барлык-юк­лык џ.б. кушымчаларны кертђлђр. Тљрки тел белемендђ бу юнђлештђ љйрђнњне башлап ќибђргђн галим В.Г.Гузев термины белђн ђйтсђк, андый кушымчаларны ф о р м а я с а г ы ч л а р , ә бу кушымчалар ярдђмендђ ясалган грамматик категориялђрне ф о р м а я с а ­л ы ш ы (формообразование) дип атыйлар.

Кайбер кушымчалар исђ турыдан-туры сњз нигезенђ тњгел, ђ билгеле бер грамматик формада килгђн сњзлђргђ генђ ялганып, катлаулы тљзелешле сњз формасын барлыкка китерђлђр. Мондыйларга фи­гыль­дђ зат-сан, исемдђ хђбђрлек кушымчалары керђ. Зат-сан кушымчалары, билгеле булганча, барлык фигыльлђргђ тњ­гел, ђ фигыльнећ наклонение, заман формаларына гына ял­гана ала; мондый сњз тљзелешендђ заман, наклонение мђгъ­нђлђре сакланган хђлдђ (ягъни форма ясалышы њзгђ­решсез кала) ф о р м а т љ р л ђ н д е р г е ч кушымчалар ялгана. Шућа књрђ, югарыда китерелгђн заман, наклонение, хђбђр­лек категориялђре џђм затланышсыз фигыльлђр ясалышы ф о р м а т љ р л ђ н е ш е н ђ (формоизменение) мљ­нђ­сђбђт­ле грамматик категориялђр итеп карала [Гу­зев,1987: 26–27; Гаджиахмедов, 2000: 338].

Сњзлђр тљрлђнешендәге бу үзенчәлекләрне өйрәнү а г г л ю т и н а т и в теллђрнећ тљзелешен аћлауга џичшиксез ућай йогынты ясый. Ђмма шунысын да билгелђп њтђргђ кирђк, татар теле морфологиясе буенча чыккан хезмђтлђрдђ кушымчаларны џђм грамматик категориялђрне бу рђвешле аерып карау электђн килђ. Мђсђлђн, Д.Г.Тумашева тарафыннан язылган югары уку йортлары өчен дђреслеклђрдђ фигыльнећ грамматик категориялђре г о м у м и џђм х о с у с ы й тљрлђргђ бњлеп љй­рђнелђ. Хосусый грамматик категориялђргђ фигыльдђ з а м а н, н а к л о н е н и е, з а т-с а н, гомуми грамматик категориялђргђ б а р л ы к-ю к л ы к, (статус) ю н ђ л е ш, д ђ р ђ ќ ђ категориялђре кертелђ [Тумашева,1964: 118]. Алдарак китерелгђн фикерлђргђ игътибар итсђк, нђкъ менђ хосусый грамматик категориялђр форма тљрлђнешен (формоизменение) барлыкка китерђлђр дђ инде.

Кушымчаларны тљркемлђњгђ мљнђсђбђтле рђвештђ кайбер кушымчаларныћ статусын билгелђњдђ дђ тљрле карашлар бар. Бу бђхђслђр нигездђ хђзерге мђктђп дђрес­лек­лђрендђ џђм норматив грамматикаларда сњз ясагычларга кертелђ торган -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -ныкы/-неке, -ча/-чђ, -дай/-дђй кебек кушымчаларга кагыла. Бу кушым­чаларныћ књпчелеге чыннан да сњз ясалышына катнаша. Мђсђлђн, -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган сыйфатлар (баллы, ямьле, тђмле џ.б.), яки -ча/-чђ кушымчасы белђн ясалган рђвешлђр (татарча, яћача, ирлђрчђ, батырларча) яћа лексик берђмлек буларак сњзлеклђрдђ урын алалар. Шул ук вакытта аларныћ форма ясагычлар белђн уртаклыгын књр­сђтђ торган мљџим њзенчђлеге бар. Бу – аларныћ универсальлеге. Әлеге кушымчаларга кићрђк дђрђќђдђ гомумилђштерњ хас. Алар бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ диярлек ялгана алалар, џђм, билгеле инде, џђр очракта да яћа сњз ясамыйлар: тђрђзђле (тђрђзђсез) бњлмђ, тњшђмле (тњшђмсез) йорт џ.б.

§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:

а) бер сузык аваздан торган кушымчалар: бар-а, кил-ђ, ныг-ы, ким-е;

б) бер тартык аваздан торган кушымчалар: бар-ды-к, сљйлђ-де-к, укы-т џ.б.;

в) тартык-сузыктан, сузык-тартыктан торган кушымчалар: бар-ды, кайт-ты; бар-ыр, кил-ер;

г) тартык-сузык-тартыктан торган кушымчалар: кљн-нђр, ай-лар, ел-дан џ.б.;

д) тљзелеше буенча катлаулы кушымчалар: урман-дагы; без-неке, кил-гђлђ; кљл-емсерђ; бар-ырга.

Катлаулы кушымчалар тел њсеше процессыныћ соћ­гырак чорына карыйлар, аларныћ књбесе аерым морфемаларныћ кушылуыннан барлыкка килгђн: -ыр+га; -да+гы; -ны(ћ)+кы. Ђмма бу кисђклђр морфологик яктан берек­кђннђр џђм хђзерге телдђ аерым кушымча буларак яшилђр. Кушымчалар, тамыр кебек њк, даими морфемалар, ягъни алар џђр конкрет очракта сњз формасыннан аерып алына торган мђгънђле кисђклђр генђ тњгел, ђ гомумилђштерелгђн мђгъ­нђгђ ия булган даими тел берђмлеклђре. Телнећ билгеле бер яшђеш чорында кушымчалар ябык система тђшкил итђлђр. Ягъни телдђ књпме кушымча-морфема булуы џђм аларныћ вазифалары тђгаен билгеле. Тамыр морфемалар телдђ кушымчалар белђн чагыштырганда књпкђ артык, чљнки бер кушымча књп санлы тамыр сњзлђр белђн килђ ала.

Тарихи яссылыкта караганда исђ, тљрки телләрдђге књп кенђ кушымчалар тамыр сњзлђрдђн барлыкка килгђннђр. Тарихи грамматикада шулай ук књп кенђ кушымчаларныћ статусы њзгђрњ књренеше, ягъни сњз ясагыч морфемаларныћ форма ясагычларга књчње, џђм киресенчђ, књп кенђ форма ясагыч кушымчаларныћ сњзнећ тарихи тамыры белђн берегње яки сњз ясагычларга ђверелње дђ билгелђнгђн.

Сњз тамырына кушымчалар ялганганда татар телендђ џђртљрле аваз њзгђрешлђре барлыкка килђ, џђм кушымчалар фонетик закончалыкларга бђйле рђвештђ вариантлашалар:

а) рђт гармониясенђ бђйле рђвештђ кушымчалар ике (калын џђм нечкђ) вариантта килђ: -лык/-лек, -ма/-мђ, -лар/-лђр, -ны/-не, -лы/-ле;

б) тартыклар ассимиляциясенђ бђйле рђвештђ дњрт џђм алты вариантта кулланылалар: -га/-гђ, -ка/-кђ, -дан/-дђн, -тан/-тђн, -нан/-нђн.

Кушымчаларныћ бу рђвешле вариантлашуы бер яктан морфологик књренеш булса, икенче яктан ул турыдан-туры авазларныћ фонетик њзгђрешлђре, фонетик закончалыклар белђн бђйле. Алда ђйтелгђнчђ, фонетика џђм морфология ара­сында бара торган мондый тел књренешлђрен љйрђнђ торган тел белеме тармагы м о р ф о н о л о г и я дип атала[6].

§ 10. Морфема џђм морфонемалар. Шул рђвешле, морфонология сњзгђ кушымчалар ялгаганда барлыкка килђ торган џђртљрле аваз њзгђрешлђрен љйрђнђ. Сњз формалары эчендђ морфемаларныћ конкрет реальлђшњен м о р ф о н е м а л а р яки а л л о м о р ф л а р дип атыйлар. Тамыр морфемада џђм кушымчаларда бара торган мондый њзгђрешлђр, билгеле, югарыда китерелгђн очраклар белђн генђ чиклђнми, алар шактый књп тљрле. Мђсђлђн, сњз нигезенећ нинди авазга тђмамлануына карап (тартык, сузык), кушымчалар шулай ук вариантлаша, тљрле морфонемалар барлыкка килђ. Мђ­сђлђн, тартым кушымчалары: -ыгыз/-егез//-гыз/-гез, -ыбыз/-ебез//-быз/-без (авыл-ыбыз, алма-быз, дђфтђр-егез, энђ-без);

Кушымчаларга мђгънђгђ бђйсез (асемантик, эпентетик) тартыклар љстђлђ (-с, -ш тартыклары) -ар/-ђр//-шар, -шђр; -ы/-е//-сы/-се (биш-ђр, алты-шар, китаб-ы, алма-сы).

Морфонологик њзгђрешлђр нђтиќђсендђ барлыкка кил­гђн бу морфонемалар нигездђ барысы да кушымчаларныћ ф о н е т и к вариантлары булып торалар. Флектив теллђрдђн, аерым алганда рус теленнђн аермалы буларак, татар телендђ кушымчаларныћ морфологик вариантлары бик аз. Мондыйларга тартымлы тљрлђнештђге кайбер кушымчаларны гына кертергђ мљмкин.

Мђсђлђн, китап-ка – китабым-а, китабын-а. Юнђлеш килешендђге -га/-гђ (-ка/-кђ) -а/-ђ кушымчалары морфо­логик вариантларга керђ, чљнки алар сњзлђр тљрлђнешенђ бђй­ле рђвештђ вариантлаша. Рус телендђ исемнђр тљрлђ­нешендђге мондый њзгђрешлђр системалы тљс ала џђм алар тљрлђнешнећ љч морфологик тибында (I склонение, II скло­нение, III склонение) чагылыш таба. Морфологик вариантларныћ булмавы агглютинатив теллђрдђ сњзлђр тљр­­лђ­нешенећ бик тљзек булуы, бер системага буйсынуы турында сљйли.

Морфонологик њзгђрешлђргђ шулай ук тамырда булган њзгђрешлђр дђ керђ:

а) тамыр морфема белђн кушымчалар арасында тартыклар чиратлашуы барлыкка килђ: к~г, п~б (књлмђк-књлмђге, чилђк-чилђге, китап-китабы, мђктђп-мђктђбе);

б) кушымчалар ялганганда тамырдагы авазлар кыскара: ђни-ђнкђй, ђче-ђчкелт, яшел-яшькелт, халык-халкы, милек-милке џ.б.

§ 11. Кушымчаларныћ ялгану тђртибе.Сњз тамырына бер-бер артлы ялганып килгђн кушымчалар билгеле бер тђртипкђ буйсыналар. Гадђти, ућай тђртип буенча ялганганда, башта сњз ясагыч кушымчалар, аннан форма ясагычлар ялгана. Мђсђлђн: эш-че-лђр-гђ; баш-ла-ма-ган-нар, авыл-даш-лар-ым-ныћ. Шул ук вакытта, форма ясагыч кушымчалар њзлђре дђ књп тљрле, џђм аларныћ сњз тамырына яки ясалма нигезгђ ялгануында да билгеле бер эзлеклелек бар.

Морфология буенча хезмђтлђрдђ кушымчаларныћ ялгану тђртибен аћлатуга тљрле галимнђр тљрлечђрђк якын ки­лђлђр. Г.Алпаров, мђсђлђн, кушымчаларныћ ялгану тђр­тибен рђт­лђргђ бњлеп карый. I рђт – сњз ясагычлар. II рђт кушымчаларга ул фигыльдђ юнђлеш кушымчаларын (-дыр/-дер; -ын/-ен), исемдђ иркђлђњ-кечерђйтњ кушымчаларын (-кай/-кђй), џђм сыйфат дђрђќђлђре кушымчаларын (-гылт, -сыл, -рак) кертђ. III рђт кушымча дип юклык кушымчасын (-ма/-мђ) саный. Шунысы њзенчђлекле, галим бу кушымчаларныћ барысын да сњз ясагычлар буларак билгели. Барлык бу кушымчалардан соћ, икенче чиратта сњз тљрлђндергеч кушымчалар ялгана, ди автор; џђм аларга исемдђ килеш, тартым, сан, фигыльдђ заман, зат-сан кушымчаларын кер­тђ [Алпаров, 1945: 72–73]. Билгеле булганча, тамырга яки сњз нигезенђ якынрак торган кушымчалар кићрђк мђгънђле була, чљнки алар њзлђреннђн соћ килгђн барлык категориялђрдђ очрарга тиеш. «Сњзнећ азагына якынлашкан саен кушымчаныћ грамматик мђгънђсе кљчђя џђм азакта абстракт-грамматик мђгънђ белдерђ торган кушымча була» [Тумашева, 1964: 23]. Галимђнећ бу фикерен књп категорияле фигыль мисалында књрсђтсђк (баш-ла-т-ма-са-гыз), кушымчаларныћ ялгану тђртибе тњбђндђгечђ књз алдына килђ: 1) сњз ясагыч, 2) юнђлеш категориясе књр­сђткече, 3) барлык-юклык, 4) наклонение, 5) зат-сан кушымчалары. Алда ђйтеп њтелгђнчђ, фигыльдђ юнђлеш, барлык-юклык категориялђре гомуми грамматик категориялђр буларак, ђ наклонение џђм зат-сан кушымчалары Д.Г.Тумашева тарафыннан хосусый грамматик категориялђр буларак билгелђнгђн иде. Соћгы вакытта чыккан хезмђтлђрдђгечђ грамматик категориялђрне форма ясагыч џђм форма тљрлђндергечлђргђ бњлњгђ ни­­­гезлђн­сђк, кушымчаларныћ ялгану тђртибен тњбђндђгечђ схемалаштырып булыр иде:

Т+СЯ+ФЯ+ФТ[7]

Ђмма телдђ сњз тљзелешенећ бу гадђти тђртибеннђн чыгармалар да булырга мљмкин. Мђсђлђн, сњз ясалышында кайбер с њ з я с а г ы ч кушымчаларныћ билгеле бер грамматик формада килгђн сњзлђргђ ялгану очраклары да бар. Бу – књбрђк рђвешлђр ясалышына карый: йљз-лђр-чђ, њз-ен-чђ, ќђй-гђ-чђ (-чђ рђвеш ясагыч кушымча); фигыльдђн ясалган исемнђрдђ: тљз-ел-еш, ќый-ыл-ыш (ќыелыш) џ.б.

§ 12. Кушымчаларныћ кулланылу дђрђќђсе. Тел тљзелешен љйрђнгђндђ галимнђр «продуктив кушымчалар», «про­дуктивлыгын югалткан кушымчалар», «њле кушымчалар» дигђн терминнар белђн дђ эш итђлђр. Кушымчаларныћ бу њзенчђлеге нигездђ сњз ясагычларга карый.

Продуктив кушымчалар дип сњз ясалышында кић таралган, хђзерге кљндђ дђ яћа сњзлђр ясауда катнаша торган кушымчаларга ђйтђлђр. Боларга, мђсђлђн, исем ясагыч -чы/-че (комбайнчы, компьютерчы, дипломчы), -даш/-дђш (класс­таш, группадаш), фигыль ясагыч -ла/-лђ, -лаш/-лђш (телефонлаштыру, культивациялђњ) џ.б. кушымчаларны кертергђ мљмкин. Тел њсеше дђвамында књп кенђ яћа сњз­лђр ясалган, ђмма хђзерге телдђ яћа сњзлђр ясауда катнашмый торган кушымчалар да бар. Алар п р о д у к т и в л ы г ы н ю г а л т к а н кушымчалар дип атала. Боларга, мђсђлђн, фигыльдђн исем ясагыч -ак/-ђк, -к (тарак, кљрђк, тњшђк), сыйфат ясагыч -ык/-ек, -к (ватык, китек, тљзек) кушымчалары џ.б. керђ.

«Њле» кушымчалар исђ тел тљзелешенећ тарихи њзгђреше нђтиќђсендђ барлыкка килђ. Хђзерге телдђге тљрки тамырлы ике яки љч иќекле сњзлђрнећ џђркайсында борынгы кушымчалар булуын фаразларга мљмкин, чљнки, галимнђр раславынча, борынгы тљрки нигез телдђ сњз тамыры бер иќекле булган. Хђзерге телдђ тамыр сњзлђр булып саналган елан, куян, тузан сњзлђре составында -ан/-ђн элементы булуын, яки яћак, белђк, терсђк кебек сњзлђрдђ -ак/-ђк, -к кушымчалары булуын бүген дђ абайлап була. Књп кенђ мондый кушымчалар борынгы тамыр белђн берегеп киткђннђр, њле кушымчаларга ђверелгђннђр. Њле кушымчалар арасында борынгы сњз ясагычлар да, форма ясагычлар да булырга мљмкин. Мђсђлђн, хђзерге телдђге ары, бире, кире кебек сњзлђрдђге -ры/-ре кисђге, яки югары, эчкђре, тискђре (тирескђре) сњзлђрендђге -га­ры/-кђре кисђклђре борынгы телдђ юнђлеш килеш кушымчалары булган[8].

§ 13. Кушымчаларда омонимия књренеше.Тљрле лексик-грамматик яки абстракт-грамматик мђгънђ белдерђ торган кушымчалар аваз составы буенча бер-берсенђ охшаш булырга мљмкин. Мондый кушымчаларны омоним кушымчалар дип атыйлар. Мђсђлђн, -а/-ђ кушымчасы исем­нђн фигыль ясый: аш-а, сан-а, кан-а, яш-ђ; тартык авазга беткђн фигыль нигезеннђн хђзерге заман формасы да -а/-ђ кушымчасы белђн ясала: бар-а, тор-а, сљр-ђ. Бу тышкы охшашлык, омонимия књренеше. Омоним кушымчаларга мисал итеп шулай ук фигыльдђн исем ясагыч -к кушымчасы (када-к, кљ­рђ-к, тњшђ-к), џђм фигыльдђ зат-сан кушымчасын (барды-к, торды-к, килде-к), яки килђчђк заман хикђя фигыль кушымчасы -ыр/-ер (бар-ыр, кил-ер) џђм йљк­лђтњ юнђлешен ясый торган шундый ук кушымчаларны (пеш-ер, тљш-ер, кит-ер) китерергђ мљмкин. Еш кына тел­дђ тљрле кушымчалар кушылу нђтиќђсендђ дђ грамматик омонимнар барлыкка килђ. Мђсђлђн, сату-лаш-у, сер-лђш-њ, хђбђр-лђш-њ дигђндђ -лаш/-лђш фигыль ясагыч кушымча; ђ эш-лђ-ш-њ, таш-ла-ш-у, кљй-лђ-ш-њ дигђндђ -лђ-ш ике морфемадан тора: -ла/-лђ фигыль ясагыч, -ш- уртаклык юнђлеше кушымчасы. Шундый ук омоним кушымчаларга -ка/-кђ (кап-ка, урындык-ка), -ларга/-лђргђ (эш-лђр­гђ, кљймђ-лђр-гђ) џ.б. керђ.

§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгъ­нђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.

Нигез составында тамыр џђм сњзьясагыч кушымчалар гына була ала.

Соћгы вакытта мђктђп дђреслеклђрендђ сњз нигезе баш­качарак аћлатыла башлады, ягъни нигез составына тљр ясагыч (модаль) кушымчаларны да кертеп, сњзнећ тљр­лђндергеч (бђйлђгеч) кушымчаларны алып ташлаганнан калган љлеше сњз нигезе була дип аћлатыла. Бу караш белђн килешеп булмый. Ђгђр фигыльдђ заман, наклонение џ.б. кушымчаларныћ тљр ясагыч (модаль) кушымчалар икђнлеген искђ алсак, ђйтик, бар- фигыленећ унга якын нигезе бар булып чыга (бар-а, бар-ды, бар-са, бар-ый-к, бар-ыр џ.б.). Кайбер флектив теллђрдђ, мђсђлђн рус телендђ с њ з н и г е з е н (основа слова) џђм с њ з ф о р м а л а р ы н и г е з е н (основа словоформы) аерып карау бар[9]. Тамыр морфеманыћ мљстђкыйльлеге бик чикле булган џђм суффикслар, префикслар, инфикслар џђм флексия бер-берсеннђн шактый нык аерылган флектив теллђр љчен сњз формасы нигезен аерып кую чыннан да мљџим роль уйный. Ђ татар телендђ (гомумђн тљрки теллђрдђ), безнећ фикеребезчђ, бу алым отышлы тњгел. Чљнки безнећ телебездђ тамыр морфема џђрвакыт аерылып тора, шулай ук тљр ясагыч џђм тљрлђндергеч кушымчалар да, сњзгђ ялгану рђвеше буенча нигездђ бер типта, аларны без мђгъ­нђлђре џђм вазифалары буенча гына аерабыз. Шућа књрђ сњз нигезен гадђти (традицион) рђвештђ билгелђњ фђнни яктан дљресрђк булыр.

Татар телендђ сњз нигезенећ тњбђндђге тљрлђре бар: а) тамыр нигезле сњзлђр – составында ясагыч кушымчалар булмаган сњзформалар тамыр нигезле була: эш, эш-кђ, эш-ебез-гђ; ясалма нигез – составында сњз ясагыч кушымчалар булган сњзформалар: эшлђ-де-к, эшлђ-сђ-ћ; кушма ни­­гез – ике тамыр кушылып ясалган сњзформалар – тљн­­боек-лар, аккош-ны; парлы нигез – тирђ-як-ка, бала-ча­га-лар; тезмђ нигез – эш ит-њче-лђр, каен ќилђг-ен-ђ џ.б.

МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ ҮРНӘКЛӘРЕ.

Сүз составы буенча анализ җөмләдәге сүзне морфемаларга бүлү, һәр морфемага грамматик яктан аңлатма бирүне күздә тота. Мәсәлән:

авылдашларыбызга – авыл-даш-лар-ыбыз-га; сүз 5 морфемадан тора.

авыл – тамыр морфема;

-даш – сүз ясагыч кушымча;

-лар – форма ясагыч – исемдә күплек сан кушымчасы; төр ясагыч (модаль) кушымча;

-ыбыз – форма ясагыч – тартым кушымчасы; төрләндергеч кушымча;

-га – форма ясагыч – килеш кушымчасы; төрләндергеч кушымча.

Без бит алга таба барабыз, сугышның ахырына, соңгы җиңүгә таба! (Ә.Еники)

без – тамыр сүз, алмашлык;

дә - тамыр сүз, кисәкчә;

бит – тамыр сүз, кисәкчә;

алга – ал-га;

ал – тамыр, ярдәмче исем;

- га – форма ясагыч - килеш кушымчасы, төрләндергеч кушымча;

таба – тамыр сүз, бәйлек;

барабыз – бар-а-быз;

бар – тамыр, тамыр нигезле фигыль;

-а – форма ясагыч – заман кушымчасы; төр ясагыч (модаль) кушымча;

- быз – форма ясагыч – зат-сан кушымчасы; төрләндергеч кушымча;

сугышның – суг(-ыш)-ның;

сугыш – тамырлашкан сүз;

-ның – форма ясагыч – килеш кушымчасы, төрләндергеч кушымча;

ахырына - ахыр-ы(н)-а;

ахыр – тамыр;

-ы – форма ясагыч – тартым кушымчасы, төрләндергеч;

-н - өстәлмә (эпентетик) аваз;

-а - форма ясагыч – килеш кушымчасы, төрләндергеч кушымча.

Белемегезне тикшерегез

1. Тел белеменећ морфемика бњлеге нђрсђне љйрђнђ? Морфемиканыћ сњз ясалышы џђм морфология бњлеклђре белђн њзара мљ­нђсђбђтен аћлатыгыз.

2. Нђрсђ ул морфема? Татар телендђ (џђм гомумђн агглютинатив теллђрдђ) сњз тљзелешенећ њзенчђлеген аћлатыгыз. Тљрки тел белемендђ нуль морфемага нинди карашлар бар?

3. Тамыр морфема џђм кушымчалар (аффикслар) белдергђн мђгънђлђре буенча ничек аерылалар?

4. Сњз тамырына билгелђмђ бирегез. Тљрки теллђрдђ сњз тамырыныћ њзенчђлеге нђрсђдђ?

5. Тљрки теллђрдђ кушымчаларныћ њзенчђлеген аћлатыгыз. Кушымчаларны тљркемлђњгђ карата татар тел белемендђ нинди карашлар бар?

6. Тљрки теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешен яћача аћлатырга омтылуныћ асылы нђрсђдђ? «Форма ясалышы», «Форма тљрлђнеше» тљшенчђлђрен сез нинчек аћлыйсыз? Кушымчаларныћ ялгану тђртибе нинди?

7. Ни љчен татар телендђ кушымчаларныћ фонетик вариантлары гына бар? Морфема, морфонема тљшенчђлђрен аћлатыгыз.

8. «Продуктив», «продуктивлыгын югалткан», «њле» кушымчалар дип нинди кушымчаларны атыйлар? Омоним кушымчаларга мисаллар китерегез.

9. Тамыр нигезле, ясалма, кушма, парлы џђм тезмђ нигезле сњзлђргђ мисаллар китерегез. Нигезгђ билгелђмђ бирегез.

Сњз ясалышы

§ 15. Сњз ясалышы џђм аныћ тел белемендђге урыны. Озак вакытлар сњз ясалышы морфологиянећ бер бњлеге буларак љйрђнелеп килде[10]. Хђзерге вакытта исђ сњз ясалышыныћ аерым тел белеме тармагы булуы џђм аны мљстђкыйль љй­рђнњ кирђклеге дђлиллђнђ[11]. Бу фикерлђрне кире какмастан, татар телендђ сњз ясалышыныћ морфология белђн бик књп уртак яклары булуын истђ тотарга кирђк дип саныйбыз.

Татар телендђ сњз ясалышыныћ књп тљрле ысуллары бар, џђм алар џђркайсы тел белеменећ аерым тармагы бе­лђн бђйлђнештђ тора.

Ф о н е т и к ы с у л – сњздђге тљрле аваз њзгђрешлђре нђтиќђсендђ яћа мђгънђле сњзлђр ясалу: хђзер-ђзер, ха­ќђт-ђќђт, балакай-бђлђкђй, тау-дђњ.

Л е к с и к-с е м а н т и к ысул турыдан-туры лексикология белђн бђйлђнгђн. Бу очракта сњзнећ мђгънђсе кићђю (полисемия) нђтиќђсендђ яћа сњзлђр ясала: књз (глаз), књз (петля); йомгак (клубок), йомгак (итог); тњгђрђк (круглый, круг), тњгђрђк (кружок).

Ђмма татар телендђ сњз ясалышы аеруча г р а м м а т и к а (морфология џђм синтаксис) белђн тыгыз мљнђсђбђттђ тора, џђм телнећ сњзлек составында тљрле юллар белђн ясалган сњзлђрнећ ић зур књпчелеген дђ грамматик юл, ягъни м о р ф о л о г и к, с и н т а к с и к џђм м о р ф о л о г и к-с и н т а к с и к ысуллар белђн ясалган сњзлђр тђш­кил итђ. Морфологиядђ дђ шушы ысуллар белђн сњз ясалышын љйрђнү күздә тотыла.

Грамматик юл белђн сњз ясалышыныћ морфология, шулай ук синтаксис белђн тыгыз мљнђсђбђттђ булуы џђм аларны њзара бђйлђнештђ љйрђнњ зарурлыгы тњбђндђгелђр белђн аћлатыла:

а) сњз тљзелеше – морфемика соћгы вакытларда морфологиядђн аерылып, сњз ясалышына бђйле рђвештђ генђ љй­рђнелђ башлады. Хђлбуки, сњзнећ морфологик тљзелешен (тамыр, нигез, кушымчаларны) белми торып, морфологияне, ягъни форма ясалышын аћлау џђм аћлату мљмкин тњ­гел. Морфемика ул морфологиянећ дђ аерылгысыз бер љлешен тђшкил итђ, шул ук вакытта сњз ясалышына да карый;

б) тагылмалы теллђрдђн булган татар телендђ сњз ясалышы да, форма ясалышы да бер њк чара – кушымчалар (аффикслар) ярдђмендђ башкарыла. Шућа књрђ сњз ясалышы да, форма ясалышы да структур яктан бер њк типта була: итек-че, урак-чы – сњз ясалышы; итек-не, урак-ны – форма ясалышы. Сњзлђр кушу ысулы белђн ясалган кушма, тезмђ џђм парлы сњзлђр дђ асылда синтаксик берђмлек булган сњзтезмђ калыплары нигезендђ яки њзара тезњле бђйлђнештђ булган сњзлђр ќыелмасыннан ясала (синтаксис белђн уртаклык);

в) морфологик яки кушымчалау ысулы белђн сњз ясалышы џђм сњзлђр тљрлђнеше арасындагы уртаклык тышкы охшашлык белђн генђ дђ чиклђнми. Сњз ясагыч кушымчаларныћ да грамматик књренешлђргђ хас гомумилђштерњ њзенчђлеге бар. Мљнђсђбђт белдерњче (тљр ясагыч џђм тљрлђндергеч) кушымчалар уртак г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ нигезендђ ф о р м а л а р р ђ т е н (парадигмаларны) тљзе­гђн кебек, сњз ясагыч кушымчалар да еш кына уртак с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е нигезендђ с њ з я с а л ы ш р ђ ­т е н, с њ з я с а л ы ш т и п л а р ы н барлыкка китерђлђр. Мђсђлђн, -к, -ык/-ек, -ак/-ђк кушымчалары белђн фигыльдђн исем ясалганда, гомумилђштерелгђн к о р а л, н ђ т и ќ ђ, о б ъ ­е к т, у р ы н џ.б. мђгънђлђргђ (сњз ясалыш мђгънђлђренђ) ия булган сњз ясалыш типлары барлыкка килђ [Тумашева, 1964: 68-76 б.]:

тара-к бизђ-к

кљрђ-к корал кис-ђк эшнећ

илђ-к мђгънђсе сыз-ык нђтиќђсе

ура-к бњл-ек

терђ-к тора-к

када-к эшнећ ят-ак эшнећ

тњшђ-к объекты кышла-к урыны

Сњз ясалыш типларыныћ грамматикадагыча парадигмалар рђвешендђ тљзелњ мљмкинлеге гомуми морфология буенча хезмђтлђрдђ дђ искђртелђ.

г) морфологиядђ сњз тљркемнђре џђм аларныћ грамматик табигатен љйрђнњгђ бђйле рђвештђ џђр сњз тљркеменећ ясалыш њзенчђлеклђрен ачыклау, сњз ясалыш типларын џђм калыпларын билгелђњ сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђре турында тулырак књзаллау булдыруга ярдђм итђ.

Шул рђвешле, татар телендђ џђм гомумђн тагылмалы теллђрдђ сњз ясалышы грамматика, аеруча аныћ морфология бњлеге белђн тыгыз бђйлђнгђн. Ђмма ђле бу тел белемендђ сњз ясалышын аерым тармак буларак љйрђн­мђскђ дигђн сњз тњгел. Морфология нигездђ сњз ясалышыныћ грамматика белђн уртаклыгын књрсђтђ торган гомумтеоретик ягына џђм тљп сњз ясалыш ысулларын аћлатуга игътибар бирә. Шул ук вакытта телнећ сњзлек составын баетучы тљп чара буларак, барлык сњз ясалыш ысулларын бер системада џђм тел материалы ќирлегендђ ќентеклђп љйрђнњ телнећ байлыгын џђм њсеш мљм­кинлеклђрен ачыклауда мљџим юнђлеш булып тора. Бу љл­кђдђ књренекле галим Ф.Ђ.Ганиевнећ соћгы елларда чыккан хезмђтлђре аеруча зур ђџђмияткђ ия (библиографияне карагыз).

§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњ­лектђн тора:

морфемика

сњз ясалыш структурасы

сњз ясалыш ысуллары

Сњз ясалыш структурасы дигђн бњлекчђдђ грамматик юл белђн, ягъни морфологик, синтаксик џђм морфологик-синтаксик ысуллар белђн сњз ясалыш закончалыклары љйрђнелђ, џђм анда ясалма сњзнећ т љ з е л е ш е џђм с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е , с њ з я с а л ы ш т и б ы, с њ з я с а л ы ш м о д е л е, с њ з я с а л ы ш о я с ы, с њ з я с а ­л ы ш ч ы л б ы р ы дигђн тљшенчђлђр белђн эш ителђ[12].

Кушымчалау ысулы белђн (морфологик ысул) сњз ясалышы тљп љч элементтан тора: 1) сњз ясагыч н и г е з (мотивлаштыручы сњз); 2) сњз ясагыч к у ш ы м ч а; 3) я ћ а ясалган с њ з (мотивлашкан сњз).

сњз ясагыч ясагыч яћа ясалган

нигез кушымча сњз

балык -чы балыкчы

заман -даш замандаш

кљрђ -к кљрђк