Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.

-лык/-лек џђм -дай/-дђй кушымчалары ярдђмендђ килђчђк заман сыйфат фигыльнећ икенчел формалары ясала.

Искђрмђ. -лык/-лек, -дай/-дђй кушымчалары, мђгълњм булганча, хђзерге тел бе­лемендђ сњз ясагычларга кертелђ, ђмма сыйфат фигыль формаларына ялганып килгђндђ алар џђрвакыт яћа сњз, яћа лексик берђмлек ясамыйлар, форма ясагычлар сыйфатында сыйфат фигыльлђрнећ икенчел формаларын барлыкка китерђлђр.

-рлык (-маслык) кушымчалы форма књбрђк аергыч функциясендђ (атрибутив мђгънђдђ) кулланыла џђм предметныћ эш-хђл буенча билгесен белдерђ: Бакчадагы радио соћгы хђбђрлђр бирергђ тотына. Књћелгђ ятарлык бер генђ ќылы хђбђр дђ юк (И.Гази). Айлы төндђ бђсле урман юлы, Бер карасаћ, хђйран калырлык (Г.Аф­зал). Тыштакњз ачмаслык буран (сљйлђм теле).

-рдай (-мастай) формалары да еш кына аергыч фунциясендђ килђ: Яндыр- ырдай, кљйдерердђй кљлњ кљче (Г. Афзал). Таш тауларны эретердђйшђфкать нуры Балкый тљпсез књзлђ­ренећ карашында (Џ.Такташ). Бу бик авыр мђсьђлђ иде. бу џич тђ хђл итеп булмастай мђсьђлђ иде (Н.Фђттах).

Татар телендђ -рдай, -мастай формасы еш кына процессны ачыклап рђвеш сњз тљркеменђ якын мђгънђдђ кулланыла. Нђкъ шућа књрђ дђ татар тел белемендђ -дай/-дђй кушымчасы, нинди сњз тљркеменђ ялганып килњенђ карамастан, рђвеш ясагыч кушымча дип таныла [Тумашева, 1964: 243; Современный..., 1969: 302]: Тђзкирђ бер елмайды, бер бозылды, елардайбулды (Н.Фђттах). Књрердђй генђ булмадым (сљйлђм телендђ).

§ 112. -асы/-ђсе, -ыйсы/-исе кушымчалы сыйфат фигыль.-асы кушымчалы килђчђк заман сыйфат фигыль њзенећ књп якла­ры белђн алда тикшерелгђн -ган, -р формаларына охшаш. Ул шулай ук књп тљрле функциялђрдђ кулланыла:

а) аергыч функциясендђ килђ џђм предметны килђчђктђ була­чак, эшлђнергђ тиешле эш буенча ачыклый: Књзлђрем алмый карый­мын кайтасыюлларыћа (ќыр).

Њзе ачыклаган сњз тљшеп калганда, вакытлыча исемлђшђ: Буласы, булган, буявы сећгђн (мђкаль). Аласыћны ал да чыгып кит (Т.Гыйззђт);

ә) -асы формасы, башка сыйфат фигыльлђр кебек њк, исем фигыль мђгънђсендђ кулланыла: Апрель ќиле май килђсенхђбђр итђ (Г.Афзал);

б) -асы формалы фигыль хђбђр функциясендђ килђ: Арышка тљшђсебу айда (Г.Афзал).

Мђгълњм булганча, татар телендђ -ган, -р (-ачак) кушымчалы сыйфат фигыльлђр нигезендђ затланышлы формалар - хикђя фигыль заманнары ясалган, -асы формасы затланышлы фигыль буларак кулланылмый, ђмма аныћ бернинди кушымча алмаган хђлдђ хђбђр функциясендђ кулланылуы њзенчђлекле књренеш булып тора: Нђрсђгђ ул кадђр янып-кљеп йљрергђ, барыбер «Туры юл» колхо­зы белђн кушыласыич, дип мыгырдап алды ул (Ф.Хљсни).

-асы формасы аергыч функциясендђ килеп, предмет­ны килђчђктђ булачак, булырга тиешле эш-хђл буенча характерлый. Бу очракта ул, -ган, -р формалары кебек, тамырдагы процессныћ субъектын (а), объектын (б), урынын (в), вакытын (г) ачыклап килђ.

а)Њлђсе књбђлђк ут књзенђ керер (мђкаль). Син, анасы, балаларны яхшы кара, алар килђчђктђ яшисе кешелђр (Г.Ђпсђлђмов);

ә) Майга чаклы бетерђсе эшлђр бар монда (Ф.Хљсни). Бу — чишелмђгђн, уйлыйсы мђсьђлђ (Л.Ихсанова);

б) Алмагачлар чђчђк атсын йљрисе юлыгызга (ќыр). Фа­тыйманыћ битлђре кабынып китте, йљгереп барып, Якуб утыра­сы ќиргђ мендђр салды (И.Гази);

в) Гљлшђџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне тњземсез­лек белђн кљтте (Г.Ђпсђлђмов).

-асы формасы аергыч функциясендђ килгђндђ гадђттђ сљйлђњ моментыннан с о ћ булачак эш-хђлне, ягъни тиешлек модаль мђгънђ тљсмере катыш абсолют к и л ђ ч ђ к з а м а н н ы белдерђ. Минем халкым­ныћ књћелендђ дђ ђле ќырга салынасы, повесть, романнарга књ­чђсеизге хислђре ята (С.Хђким). Яшел келђмнђр ќђегез Без кил­ђсесукмакка (ќыр). Бетерђсе эшем бар,— диде (Ф.Хљсни).

Ђмма тљп фигыль дђ, сыйфат фигыль дђ бер њк процессны бел­дергђн ќљмлђлђрдђ -асы формасы абсолют заманны тњгел, мљнђ­сђбђтле заманны белдерђ, ягъни бу форма белдергђн заман мђгъ­нђсе тљп фигыльгђ бђйле була. Сљйлђшђсе кешелђр белђн сљй­лђштем(сљйлђшђм, сљйлђшермен). Урыласыиген урылып бет­те (урылып бетђ, урылып бетђчђк).

Сљйлисе кешелђр сљйлђп бетергђч, берничђ сњз ђйтмђкче булып, Якуб књтђрелде (И.Гази).

-асы кушымчалы сыйфат фигыль аергыч функциясендђ килгђндђ књпчелек очракта субъектка бђйле процессны белдерђ:

а) субъект сыйфатланмыш аша бирелђ: Разведкага барасы солдат каядыр китеп югалды (И.Гази);

ә) сыйфат фигыль тамырдагы процессныћо б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, в а к ы т ы н ачыклап килгђндђ субъект сыйфатланмышка ялганган тар­тым кушымчасы аркылы белдерелђ: Књзлђрем алмый карыймын кай­тасы юлларыћа(ќыр). Ђ бирђсе бњлђгећ булса,... Шау-шусыз гына менгезеп бир (Ф.Хљсни);

б) субъект аналитик юл белђн белдерелђ: Яшел келђмнђр ќђегезбез килђсе сукмакка (ќыр). Фатыйма... Якуб утырасы ќиргђ мендђр китереп салды (И.Гази);

в) аерым очракларда -асы формасы субъекттан аерылган про­цессны белдерђ, яки субъект контекстан аћлашыла: Ул љч атлый­сы ќирнебер атлап, базардан чыгып бара иде (Ф.Хљсни). Гљл­шаџидђ Ђбњзђр абзыйларга барасы кљнне тњземсезлек белђн кљтте (Г.Ђпсђлђмов).

Аергыч функциясендђ килгђндђ -асы кушымчалы сыйфат фигыль юклыкта кулланылмый дияргђ мљмкин, џђрхђлдђ, аныћ юклыгы фигыльлђрдђгечђ -ма, -мђ кушымчасы белђн белдерелми, сирђк очракларда гына исемнђрдђгечђ тњгел сњзе ярдђмендђ белде­релђ ала: Мин сезгђ сыћар шырпы да бирђсе кеше тњгел (И.Гази). Шушы актыгы булсын. Моннан ары аяк та атлыйсы кеше тњгел ул (И.Гази).

§ 113.-асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы.-асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчала­ры белђн кулланыла:

а) баш килештђ: Ала каргада аласыћбулсын (мђкаль). Тљялђсе тљялеп, алынасыалынып беткђннђн соћ, хђер, озак торма­дылар (Ф.Хљсни).

ә) тљшем килешендђ: Ашыйсын ашаган, яшисеняшђгђн (мђкаль). Ичмасам теге малай да кайтмый, сљйлђшђсенсљйлђ­шер идем дђ кайтып китђр идем (Ф.Хљсни). Џай йљрђклђр янып, ялкын йотып, књрђсенђкњћел ќилкенде (Г. Афзал).

-асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы бик актив. Ђдђби ђсђрлђрдђ дђ, сљйлђм телендђ дђ ул бу мђгънђдђ бик еш очрый:

а) б а ш килештђ: Синећ килђсећкичђ њк билгеле иде инде (сљй­лђм теле). Дљресен ђйткђндђ, њзенећ килђчђге, кая укырга барасытурында ачык итеп уйлаганы юк ђле Гђрђйнећ (С.Сабиров).

ә) т љ ш е м килешендђ: Ул чакта мин њземнећ сугышка китђсемнетђмам оныттым (Г.Ђпсђлђмов). Талдыйн тартма ясадым, тар буласынбелмђдем (Г. Тукай).

б) ю н ђ л е ш килешендђ: Ул планы ућышлы чыгасынатђмам ышанган (Ф.Хљсни). Гђњџђр џђлакђт килђсенђџич ышанмый иде (Г.Ђпсђлђмов).

Мисаллардан књренгђнчђ, -асы формасы исемлђшкђн хђлдђ џђм исем фигыль мђгънђсендђ књбрђк баш, тљшем, юнђлеш килеше ку­шымчалары белђн кулланыла. Аныћ чыгыш килеше формасы сљйлђм телендђ очрый: Аныћ килђсеннђнхђбђрем юк иде.

Исем фигыль мђгънђсендђ килгђндђ эш башкаручы субъект тљшенчђсе тњбђндђге юллар белђн белдерелђ:

а) сыйфат фигыльгђ ялганган тартым кушымчалары белђн: «Ђхбар» бай дип еллык яздым, ябыласынбелмђдем (Г.Тукай). Килђсећне алдан хђбђр итђргђ идећ (сљйлђм теленнђн);

ә) тартым кушымчасы џђм иялек килешендђге исем яки алмаш­лыклар белђн: Кышныћ яман килђсеналдан ук сизеп... Дон­басс якларына сыздым (Ф.Хљсни). «Бурлак»ныћ кызыл яр ту­рыннан кайчан њтђсеналдан белдереп торган икђн (С.Сабиров).

Искђрмђ. Ш затта -асы формасына гадђттђ љстђмђ рђвештђ тартым кушымчасы ялганмый (килђсе-м, -не, килђсе-н, -не, килђсен), ђмма бу очракта да ул тартымлы тљрлђнеш кушымчаларын ала. Бары тик сљйлђм телендђ генђ -асы формасына љстђмђ рђвештђ III зат тартым кушымчасы ялганып килњ очраклары бар: Хђзер «Ирек мђйданы», килђсесе«Университет» тукталышы (трамвайда сљйлђшњдђн).

б) субъект баш килештђге исем яки алмашлыклар белђн белде­релђ: Гљллђр инде яфрак яралар хђбђр итеп язлар ќитђсен (Х.Туфан). Апрель ќиле май килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал);

в) билгесез, яки гомумилђштерелгђн субъектны белдерђ: Еллар њтђсенатналарда, айларда њтђргђ тиеш булуыбызны уйлап та карамыйбыз (Г.Ђпсђлђмов).

§ 114. -асы формасыныћ мљстђкыйль ќљмлђнећ хђбђре функциясендђ кулланылуы. -асы формасы атрибутив функциядђ џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылудан тыш, ќљмлђдђ мљстђкыйль позициядђ хђбђр булып та килђ ала. Бу очракта, гадђттђ ул кирђклек, тиеш­лек, телђк модаль мђгънђлђре катыш килђчђктђ булачак эшне бел­дерђ: Арышка тљшђсе бу айда (Г.Афзал). Иртђгђ районга ба­расы(Ф.Хљсни). Бу караћгы чормага ничек менђсеинде тагын! (И.Гази). Бетђр иде књћел ярасы, тагын анда ничек барасы? (ќыр).

Татар телендђ -асы формасыныћ бу мђгънђсе -рга формалы инфинитивныћ мљстђкыйль кулланылышына да охшаш [Борџанова, 1969: 636]. Чагыштырыгыз: Мића иртђгђ районга барасы. Мића иртђгђ районга барырга.

Диалектология буенча язылган хезмђтлђрдђ дђ -асы формасыныћ инфинитив ролендђ килње, аныћ бу мђгънђсенећ аерым диалектлар­да ђдђби тел белђн чагыштырганда кићрђк таралган булуы да бил­гелђнђ.

-асы формасыныћ хђбђр ролендђ килњен мђгълњм дђрђќђдђ -ган, -ыр, -ачак кушымчалы хикђя фигыльлђр кулланылышы белђн чагыштырып булыр иде. Тик бу формалар хђбђр функциясендђ ки­леп, зат-сан белђн тљрлђнђлђр, џђм алар инде, затланышлы фи­гыльлђр буларак, сыйфат фигыльлђрнећ башка мђгънђлђреннђн аерымланалар, -асы формасы хђбђр позициясендђ килсђ дђ, зат-сан белђн тљрлђнми, шућа књрђ аныћ бу рђвешле кулланылышы сыйфат фигыльнећ њз мђгънђлђреннђн берсе, њзенчђлеге булып кала.

Ђмма -асы кушымчалы сыйфат фигыль бу очракта дас у б ъ е к т к абђйле эш-хђлне белдерђ, џђм контекстта эш башкаручы субъект тњ­бђндђге юллар белђн белдерелђ:

а) юнђлеш килешендђге исем яки алмашлык белђн: Таћ тарала. Мићатаћнан торып, басуларга эшкђ чыгасы(Г.Афзал). Аћа бай малае булып кыланасы юк, чыгасыда, уйныйсыгына (Ђ.Еники);

ә) иялек килешендђге алмашлык белђн: Минем ђле тагын бер сђгать кљтђсе(Г.Ахунов);

б) баш килештђге исем яки алмашлык белђн: Бњген кино ки­лђседип сљйлђгђннђр иде (Ф.Хљсни).

Џинди Минџаќ шул ќирлђрдђ дђрелфенњн саласы (Г.Тукай). Азык хђзерлђргђ кирђк, барысына да Мљнирђ чабасы (Ф.Хљсни);

в) эш башкаручы субъект билгесез, яки ул контексттан аћлашы­ла: Бетђр иде књћел ярасы. Тагын анда ничек барасы? (ќыр).

Бу функциядә -асы формасы юклыкта да кулланыла. Юклык формасы гадђттђ исемнђрдђгечђ тњгел кисђкчђсе ярдђмендђ белдерелђ: Аларныћ икесенђ дђ бердђй кагыла торган сњзлђр бетђсе тњгел(Ф.Хљсни). Машина бит њз кулыћда, тирђ-карага ялыныпйљрисе тњгел (Г.Ахунов);

Юклык шулай ук юк модаль сњзе белђн дђ белдерелергђ мљмкин: Моннан соћ самолетлар ягына аяк та атлыйсым юк (С.Баттал). Сирђк очракларда гына юклык фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн бирелергђ мљмкин: Тозга баручы авылдаш­ларын ул басу капкасы тљбендђ куып ќитте. Тагын бераз мыштыр­даса, бљтенлђй љлгермисеикђн (И.Гази).

§ 115. -асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы фор­масы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:

а) бар, юк сњзлђре белђн килгђндђ -асы формасы килђчђктђ булачак эшне кирђклек модаль мђгънђ тљсмере белђн белдерђ: Безнећ бит ђле ат аласыбыз бар, ђти, — дип куйды ул (И.Гази).

Бу ђйлђнмђ составындагы -асы формасы гадђттђ тартым кушымчалары белђн килђ, џђм тартым кушымчалары эш башкаручы субъектка ишарђлилђр, ягъни сыйфат фигыль тартым кушымчалары (џђм зат алмашлыклары) ярдђмендђ љч зат белђн мљнђсђбђткђ керђ: Минем аласым бар, безнећ аласыбыз бар, синећ аласыћ бар, сезнећ аласыгыз бар, аныћ аласы бар, аларньћ аласылары бар.

Ђгђр затка ишарђлђњче чаралар булмаса, бу ђйлђнмђ белдергән эш-хђл гадђттђ беренче затка карый: Тњбђне ныгытып ябасы бар (Н.Фђттах). Ќыелыш була, Газзђгђ байрак тапшырасы бар (С.Баттал). Юклык аспекты -асы юк рђвешендђ бирелђ: Азапланып бер дђменђсе юк (Џ.Такташ). Тагын яшереп торасы юк, бу кушамат минем њземђ дђ ошый (Г.Ђпсђлђмов).

ә) -асы килђ ђйлђнмђсе татар телендђ телђк мђгънђсен белдерђ: барасы килә, узасы килә. Бу ђйлђнмђ белдергђн процессныћ затка мљнђсђбђте шулай ук тартым кушымчалары џђм иялек килешендђге исемнђр яки алмашлыклар ярдђмендђ белдерелђ (минем ќырлыйсым килђ, аныћ ќырлыйсы килђ). Ђгђр үзе генә кулланылса, ягъни затка ишарђлђњче чаралар булмаса, -асы килђ ђйлђнмђсе белдергђн телђк (эш-хђл) беренче затка карый: Шундый уйчан, аулак таћнардаСњз кушасы килђталларга (Х.Туфан).

б) -асы иде аналитик формасы телђкне белдерђ, џђм ул процесс гадђттђ шулай ук беренче затка карый: Менђ шулай трактордан тљшмичђ барасы да, барасы иде! (Н.Фђттах). Кызыл мђйданны књрђсе иде! (Г.Ђпсђлђмов).

в) -асы калган ђйлђнмђсе эшнећ њтђлми калуына њкенњне бел­дерђ: Шђп булган, тагын берне љстисе калган (Г.Ђпсђлђ­мов).

г) -асы итте ђйлђнмђсе карар кылу модальлеген белдерђ: Ничеккилеп чыгасы иттећ? (Г.Ахунов).

§ 116 -ачак/-ђчђк, -ячак/-ячђкформасы. Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ љченче формасы -ачак/-ђчђк, -ячак/-ячђк кушымчалы фи­гыль шулай ук купмђгънђле, џђм ул књп тљрле функциялђрдђ кулла­ныла.

А т р и б у т и в функциядђ кулланылган -ачак формасы предметны килђчђктђ булачак эш-хђл, хђрђкђт буенча характерлый: бете­рђчђкэш, ђйтелђчђк фикер, булачак ќыелыш.

Башка сыйфат фигыль формалары кебек њк, аергыч функциясен­дђ -ачак формасы сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђ­сђбђтендђ тора ала:

а) тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы н ачыклый: Инде хђзер бу далада беркайчан да туктап-тынып тормаячак эш башланды (Н.Фђттах). Парлашып ќырлап куялар. Йљрђкне телеп-телеп. Књллђрдђн дићгез буена китђчђк кошларкебек (Х.Ту­фан);

ә) о б ъ е к т н ы ачыклый: Хђзер терелтђчђк адђм хакында бе­раз мђгълњмат бирергђ њтенде (Ф.Ђмирхан);

б) у р ы н н ы белдергән сүзне ачыклый: Тђгђрмђчлђр, тђгђрмђчлђр. Йљгереп њтђ. Алда без шђџђрсалачак далалар кљтђ (Ш.Галиев). Якуб барачак љяз шђџђре дђ аклар кулына элђкте (И.Гази).

в) в а к ы т н ы белдергән сүзне ачыклый: Без књбрђк килђчђк кљннђр турын­да хыялланырга яратабыз, Гљлшаџидђ! (Г.Ђпсђлђмов).

-ачак формасы фигыль нигезендђ бирелгђн эшнећо б ъ е к т ы н, у р ы-

н ы н,в а к ы т ы н ачыклап килгђндђ, сыйфатланмышлар составын­дагы тартым кушымчалары эш башкаручы субъектка ишарђли. Би­редђ ђйтелђчђкфикерлђрем (Н.Исђнбђт). Сљйлђячђк сњзлђрећне исећдђ тот (сљйлђм теленнђн). Субъект тљшенчђсе шулай ук аналитик юл белђн, исемнђр, алмашлыклар ярдђмендђ дђ белдерелђ ала: Икенче бригада сљрђчђк ќиргђ килеп тђ ќит­телђр (Ф.Хљсни). Сыйфат фигыль тљшем юнђлешендђ килгђндђ субъект, гадђттђ, билгесез була: Алдагы атнада уздырылачакќыелышта нђкъ менђ шул мђсьђлђ каралачак (А.Расих).

-ачак кушымчалы сыйфат фигыль контекстта сирәк исемлђшеп ки­лә ђ исемлђшкђндђ бу форманыћ тулысынча исемнђргђ књчњ тенденциясе дђ бар: килђчђк тормыш — килђчђк (исем); бирђчђк бурыч — бирђчђк (бирђчђгем бар — исем).

Исем фигыль мђгънђсендђ -ачак формасы шактый еш очрый, тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла: Сез хђзерге минутта бљтен дљньяныћ язмышын њзгђртђчђгеачык мђгълњм булган бер зур эшне башкарырга тиешлесез (Г.Ђпсђлђмов). Эшнећ мондый ђйлђнеш алачагынкњз алдына да китермђгђн иде ул (Ф.Хљсни). Њзенећ ялгышмаячыгынађз генђ дђ шиклђнмичђ, барды да барды (Н.Фђттах). Ђткђй, син књп эшлђдећ, хђзер инде сића ял итђргђ вакыт... диячђгенуйлап, књћеле янђ књтђрелђ (Ш.Ка­мал).

-ачак формасы исем фигыль мђгънђсендђ кулланылганда гадђттђ шулай ук субъектка бђйле процессны белдерђ. Субъект тар­тым кушымчалары, баш џђм иялек килешендђге исем яки алмашлык­лар белђн белдерелђ: Минем сђнаигы нђфисе булачагымда тђмам билгеле булып ќитте (Ф.Ђмирхан). Таќи Вильданов хђзер оркестр килеп ќитђчђген хђбђр итте (Г.Ахунов).

Искђрмђ. XX йљз башында язылган кайбер ђдђби ђсђрлђрдђ -ачак формасы исем фигыль мђгънђсендђ килгђндђ еш кына икђн, сњзе белђн кулланыла: Шђкертлђренђ, тђќрибђ љчен, кабинетта хђзерлђнгђн бер адђмне терелтђчђк икђнен бђян итте (Ф.Ђмирхан). 42 ел моннан ђњвђл вафат булган Фђтхулла хђзрђтне терелтђчђк икђнлеге хђбђр бирелгђн (Ф.Ђмирхан).

Шул рђвешле, килђчђк заман сыйфат фигыльлђрнең љч формасының да

(-ыр, -асы, -ачак) кулланылыш њзенчђлеклђре нигездә уртак, алар аерым мђгънђ тљсмер­лђре буенча гына бер-берсеннђн аерылалар: -ыр формасы, мђсђлђн, предметны килђчђктђ булачак, булырга мљмкин булган эш-хђл бу­енча характерлый; ђ традицион кулланылышта исђ хђзерге– килђчђк заманны белдерђ (барыр юл, ђйтер сњз); -асы формасына исђ књбрђк тиешлек, кирђклек модаль мђгънђ тљсмере хас (барасы юл, ђйтђсе сњз); ђ -ачак формасы исђ предметны яки затны саф килђчђктђ һичшиксез булачак эш буенча характерлый (булачак ќыелыш, ђйтђчђк сњз). Аћа шулай ук катгыйлык тљсмере дђ хас.