Хђзерге заман сыйфат фигылләр.

§ 117. -учы/-њче кушымчалы сыйфат фигыль. Ясалышы һәм мәгънәләре. -учы кушымчалы хђзерге заман сыйфат фигыль гомумђн татар телендђге сыйфат фигыльлђр арасында њзенчђлекле урын алып тора. -ган, -ачак, -ыр, -асы формаларыннан аермалы буларак, -учы формасы татар телендђ башлыча атрибутив позициядђ, ягъни сыйфат фигыльнећ њз мђгъ­нђсендђ генђ кулланыла (аергыч функциясе џђм исемлђшњ): Лђкин сљйлђњчеагай аптырамый, ућайсыз хђлдђн чыгу љчен тагын мђ­кальгђ ябыша (Н.Исђнбђт) — аергыч функциясе; Ишек кагучы­ныћкем икђнлеген сорагач, ишек ачыла (Ш.Камал). Ишекне ачучы — љч-дњрт яшьлђрдђге матур бер кыз бала иде (А.Расих) — исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр.

-учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы хђзерге татар телендђ очрамый, џђм аныћ нигезендђ затланышлы формалар да ясалмаган.

Искђрмђ. 1. -учы формасыныћ исем фигыль мђгънђсен белдерђ алуы тљрки теллђр књлђмендђ дђ билгелђнмђгђн. Шул ук XX йљз башы ђдђби ђсђрлђрендђ татар телендђ -учы формасыныћ -лык кушымчасы ярдђмендђ исем фигыль мђгънђсен белде­реп килњенђ генђ кайбер мисаллар табарга мљмкин: Хђзрђтнећ хђтеренђ мондагы кешелђрнећ миссионер булучылыкларыкилде (Ф.Ђмирхан). Тирђ-ягындагы књре­нешнећ бик матур булучылыгы, њзенећ ућайлылыгы белђн џђрвакыт мине тарта, балыкка, су керергђ дип, еш-еш чаптыра иде (Г.Ибраџимов). Ул бер гезета идарђсендђ язучылыктаиде (Ш.Камал). Лђкин хђзерге ђдђби тел љчен бу књренеш шулай ук хас тњгел.

2. Кайбер тљрки теллђрдђ татар телендђге -учы формасы затланышлы фигыль буларак та кулланыла ала. Мђсђлђн, карачай-балкар телендђ -ыучу, -еучю формасы зат-сан белђн тљрлђнђ:

I зат бурыучума

II зат барыучуса

III зат барыучуду [Урусбиев , 1963: 123]

Алтай телендђ -аачы, -еечи формасы иде (еди) ярдђмче фигыле џђм бул сњзлђре белђн килеп, зат-сан белђн тљрлђнђ: Поезд ике часта келеечи еди, келбейтер [Тадыкин, 1967: 158]. Шућа охшаш књренеш Кљнбатыш Себер татарлары теленећ тевриз сљйлђшендђ дђ бар: Син, кунучы булма, мин сине кљтђрем.

Бу форма аергыч функциясендђ килгђндђ тљп юнђлештђ бары тик тамыр­дагы процессныћ субъектын гына ачыклап килђ: Уфа пединститу­тындаукытучы егет шул ќыр яратуы аркасында поездан да калган ди (М.Рафиков). Моны љр-яћа сары чыпталар љелгђн арбада утыручыкиез эшлђпђле агайянђшђ баручы ќђяњлелђрдђнсорады (Ђ.Фђйзи)[45].

Аћлашыла ки, -учы формасы исемлђшеп килгђндђ дђ џђрвакыт тамырдагы процессныћ башкаручысын, субъектын белдерђ: Аягњрђ алкышлаучыларарасыннан ул таныш йљзлђрне эзлђде (Ш.Хљсђенов). Бу тљнне авылда йоклаучыбулгандырмы, лђкин Фатый­маныћ књзенђ йокы кермђде (И.Гази).

Искђрмђ.Шул сђбђп аркасында булса кирђк, фигыльгђ -учы аффиксы ялганып ясалган сњзлђрне элеккерђк чорда язылган грамматикаларда эш башкаручыны бел­дерњче исем (имя действующего) дип карау да булган [Казембек, 1839: 67]. Лђкин шул ук хезмђттђ мондый искђрмђ дђ бирелђ: «Имя действующего в разных отношениях может быть рассматриваемо как род причастия настоящего. Образуется оно прибавлением частицы -у, -чы (-учы)» [шунда ук].

§ 118. -учы формасыныћ заман белдерњ њзенчђлеклђре. -учы фор­масы татар телендђ еш кына предметка гомумђн хас билге булып ђверелгђн, заманга мљнђсђбђтсез процессны белдерђ. Шулай, Шђрифќан, мылтык тота белњче ничђ кешећ бар? (И.Гази). Њзе­нећ мђхђббђтеннђн башка берни белђн дђ кызыксынмаучыяшь, чибђр кыздан чын-чыннан хатын кешегђ ђверелгђндђй итеп той­ды (Н.Фђттах).

Шул ук вакытта -учы формасы контекстта тљп фигыльгә бђйле, мљнђсђбђтле заман мђгънђсен дђ белдереп килђ ала.

а) Тљп фигыль белђн б е р њ к вакытта булган процессны белдерђ: Тњбђн очка кайтып баручы Гафият, Бер ярым Мићнулла, Гапсаттар џђм тагын берничђ кеше язгы чђчњ турында сљй­лђшђлђр(И.Гази). Хђер, џђрберсе њзенчђ терекљмеш булып тђгђрђњчеавыл малайлары Сђфђргалинећ ул сњзлђренђ колак та салмадылар. (Ф.Хөсни). Гљлшаџидђ коридор буйлапкилњче кеше­не танымады да (Г.Ђпсђлђмов);

ә) тљп фигыльдђн а л д а булган процессны белдерђ: Менђ шулай салкын кљндђ теге эш эзлђп чыгучыярлылар њзлђренећ мђќмђгыйль фокара булган урыннарына ђллђ кайчан килеп тулганнар (М.Гафури). Ђ, энем Якуб, ул субранќа дигђннђре кайчан ќыелачак соћ?— дидеђлеге су турында сњз кузгатучыкарт (И.Гази). Бу яћа йортларны дию патшасын ќићеп кайтучы ике ба­тыр салдыра(ђкият). Тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны белдергђн -учы формасын -а торган формасы белђн (а), ђ тљп фигыльгђ кадђр булган процессны белдергђндђ -ган формасы белђн (б) алыштырырга мљмкин: а) кайтып баручы Гафият — кайтып бара торган Гафият, тђгђрђњче авыл малайлары — тђгђри тор­ган авыл малайлары, б) суз кузгатучы карт — суз кузгаткан карт; ќићеп кайтучы ике батыр — ќићеп кайткан ике батыр.

§ 119. -учы формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње. Тљп юнђлештђ (шулай ук кайтым, уртаклык, йљклђтњ юнђлешлђрендђ) килгђн -учы формалы сыйфат фигыльдђ эш башкаручы субъект ба­ры бер юл белђн генђ белдерелђ ала, ягъни сыйфатланмыш тамыр­дагы процессныћ башкаручысын белдерђ: килњче кешелђр, кайтучы солдатлар...

Авылда кияњгђ чыгуны љмет итеп йљрњче кызлар шактый књп иде (Ф.Хљсни). Мостафаны авылга илтњче кеше алтмыш яшьлек бер бабай иде (Ш.Камал). Димђк, эш башкаручы субъектныћ тартым кушымчасы ярдђмендђ белдерелње, яки синтаксик юл белђн, иялек яки баш килештђге исем (алмашлык) ярдђмендђ белдерелње -учы формасы љчен хас тњгел. Шућа књрђ дђ -учы формасы нигезендђ сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр, џђм бигрђк тђ, хђбђре -учы форма­сы белђн белдерелгђн синтетик иярчен ќљмлђлђр ясала алмый.

Минем кайгыртучы кызым сњзтезмђсе белђн минем яраткан ке­шем ђйлђнмђсе арасында тышкы яктан охшашлык бар, лђкин -учы формасы кергђн сњзтезмђне сыйфат фигыльле ђйлђнмђ дип карап булмый, чљнки минем алмашлыгы биредђ кайгыртучы сњзе белђн турыдан-туры бђйлђнешкђ керми, ђ ул кызым сњзенђ карый, кыз­ныћ кемнеке икђнен, ягъни иялек нисбђтен белдерђ, ђ икенче ђй­лђнмђдђ исђ минем алмашлыгы яраткан сыйфат фигыле белдергђн эшнећ, хђлнећ башкаручысына ишарђли, шул ук вазифаны бер њк вакытта кешем сњзе составындагы -ем тартым кушымчасы да њти.

Искђрмђ. Димђк, тљрки теллђрдђ сыйфат фигыль формалары нигезендђ синтетик иярчен ќљмлђлђр ясалу мљмкинлеге (бу очракта иярчен аергыч ќљмлђлђр ясалу мљм­кинлеге) гомумђн тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђрнећ (причастиелђрнен) њзен­чђлекле грамматик табигатенђ бђйле, ягъни бернинди љстђмђ кушымчалар алмаган хђлдђ, -ган, -р, -ачак, -асы формаларыныћ тамырдагы процессныћ объектын, урынын, вакытын ачыклап килњлђре, џђм шул ук процессныћ субъекты синтаксик юл белђн белдерелње нђтиќђсендђ њзенчђлекле иярчен ќљмлђлђр барлыкка килђ. Ђ -учы формасы љчен, алда ђйтелгђнчђ, бу њзенчђлек хас тњгел.

§ 120. -учы формасыныћ исемлђшње һәм исемгә күчүе.Аергыч функциясендђ кулланылу­дан тыш, -учы формасы шактый еш исемлђшеп килђ, ягъни тамыр­дагы процессныћ башкаручысы, с у б ъ е к т ы мђгънђсендђ кулланыла. Кљрђшњчелђр кулына бишђр йомырка китереп тоттырдылар (Г.Ахунов). Һђм менђ монда беренче буразна салучыларныћда берсе ул булачак (Н.Фђттах). Гомумђн авылда Маликны ярат­маучылараз тњгел (И.Гази).

Татар телендђ -учы кушымчалы сыйфат фигыль еш кына, исем­лђшкђн хђлдђ фигыль билгелђрен югалтып, исемгђ књчђ. Мђсђлђн: язучы, укучы, тљзњче, сайлаучы џ.б. Ђйтергђ кирђк, -учы форма­сыныћ башкаручы затны белдерњче исем буларак кулланылу мљмкинлеге шактый кић. Ђйтик бораулау­чы, кљтњче, укытучы кебек гадђти исемнђрдђн тыш сњзлеклђрдђ, мђсђлђн, икмђк хђзерлђњче (хлебозаготовитель), сал агы­зучы (сплавщик), ашлык тапшыручы (ссыпщик) кебек сњзлђр дђ шактый књп теркђлгђн. Бу сыйфат фигыль шулай ук књп кенђ фђнни термин­нар ясауда да катнаша: уртак ваклаучы, санаучы, бњлњче, бђйлђњче ара џ.б.

§ 121. -а торган формалы сыйфат фигыль. Хђзерге заман сыйфат фигыльнећ ана­литик формасы -а/-ђ (-ый, -и) кушымчалы фигыль, џђм торган яр­дђмче сњзе белђн ясала: Ул борынгычарак уйлый торган карт­ларныћ ашына кара таракан булып тљшкђнлеген њзе дђ сизеп йљри иде (Ф.Хљсни). Маликкабара торган сукмакны онытмагансыћ ич ђле? — диделђр аћа (И.Гази). Ќирне књтђрђсећ, тургай њзећсай­рый торган нокта нибары (Р.Ђхмђтќанов).

Искђрмђ. -а торган аффикслы сыйфат фигыль тљрки теллђр љчен дђ хас. Књпче­лек тљрки теллђрдђ бу аналитик форма тљрле дђрђќђдђ кыскартылуга дучар бул­ган: -диган -тњзбђк телендђ, -атын - казак телендђ, -атан, -итан — алтай телендђ, -аткын, -атын, -атаган, -атыгын — себер татарлары телендђ џ.б. Ђ татар телендђ исђ, ул њзенећ беренчел хђлендђ, аналитик форма буларак кулланыла.

-а торган формасы татар телендђ књбрђк атрибутив позициядђ (аергыч функциясендђ) кулланыла џђм тамырдагы процессныћ субъектын (а), объектын (б), урынын (в), вакытын белдергђн (г) һәм корал мђгънђсендђге сњзне (д) ачыклап килђ ала:

а) Майор Ильин музыкага бик исе китми торган, баш­аягы белђн сугыш эшенђ чумган бер кешеиде (И.Гази).Бара торган кешелђрнећ берсе борылып нђрсђдер кычкырды џђм кулын болгады (Совет ђдђбияты);

ә) Светлана њрелеп кенђ љстђл љстеннђнукый торган ки­табын алды (Л.Ихсанова ). Бу тљргђктђ аныћ яшь вакыттан ук язып килђ торган кљндђлеклђреиде (Л.Ихсанова);

б) Фукс бакчасына бара торган сукмак Гљлшаџидђгђ нидер хђтерлђтђ иде (Г.Ђпсђлђмов). Мђрьям тора торган йортныћ бер башында тњбђсе ќимерелеп беткђн ташландык бер куыш бар иде (Н.Фђттах);

в) Куркып тора торган чак тњгел (И.Гази);

г) Ипи кисђ торган пычак.

-а торган формасыныћ исемлђшње сирђк, ђ исем фигыль функ­циясендђ ул бљтенлђй диярлек кулланылмый. Исемлђшњ очрагына мисаллар китерик: Ул алай тњбђнгђ карап, авызына су кабып тора торганнардан тњгел (Ф.Хљсни). КамАЗ-колос! Ђ њзлђре кемнђр/ Бу гигантны тљзи торганнар!? (Х.Туфан).

§ 122. -а торган формасында заман мђгънђсенећ белдерелње. Књпчелек очракта -а торган формасы татар ђдђби телендђ заманга мљнђсђ­бђтсез, предметка гомумђн хас булган билгене белдерђ: Галиулла шахтерлар кия торган ќеп чабаталарны чишенеп ташлады да сђке љстенђ сузылып ятты (И.Гази). Ђнђ ќђйлђрен бљтенлђй ки­беп бетђ торган тегермђне тњкелдђп утыра (Г.Бђширов).

Чагыштырмача сирђк очракларда -а торган формасы хђзерге за­ман мђгънђсен белдерђ, ягъни предметны сљйлђњ моментында эш­лђнгән эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый: Бара торган кешелђрнећ берсе безгђ борылып нђрсђдер ђйтте... Сђфђргали бара торган ќиреннђн тукталып, бераз хђл ќыеп торды (Ф.Хљсни). Килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы тагын да сирәгрәк: суя торган мал (суеласы мал), ура торган ашлык (урыласы ашлык), тия торган хезмђт хакы (тиячђк хезмђт хакы). Бу форма килђчђк заман мђгънђсендђ кулланылганда, аћарда тиешлек модаль мђгънђ тљсме­ре булуы да сиземлђнђ.