Ылым социологиясы - раздел Социология, СОЦИОЛОГИЯ
Ғылым Социологиясы - Социологиялық Білімнің...
Ғылым социологиясы - социологиялық білімнің жаңа саласы. Ол ғылымтанудың бір тармағы болып шықты, бірақ қоғам дамуының кезеңінде басқа ғылыми пәндермен - тарих және философия ғылымымен, экономика және ғылыми іс әрекет ұйымдарымен өзара тығыз байланыстылығын жалғастырып келеді. Сонымен қатар, ғылым социологиясы ғылым саласындағы адам санасының және іс-әрекетінің әлеуметтік құрамдас бөлігін анықтауды өзінің міндеті етіп санайтын білім беру социологиясының міндетіне қатысты барлық сұрақтарды жиі қамтитын болды. Ғылым социологиясы - өндірістің маманданған формасын, білімнің жинақталуы мен қолданылуын, яғни ғылымның өзіндік ерекшелігі бар әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын реттейтін социологияның бір саласы. Ғылым социологиясының пәнін жасауға қатысатын ұжымдар мен индивидтер интеграциясына, яғни ғылыми қоғамның қалыптасуына, оларды материалдық өндірістік жүйеге енгізудің түрлі формаларын, білім мен әлеуметтік басқаруды, еңбек бөлінісі мен іс-әрекетпен алмасуды, олармен реттеуші қызметтің орындалуын қамтамасыз ететін әр түрлі механизмдер мен процестер жатады. Осыған орай, ғылым социологиясы өзінің назарын төмендегілерге аударады:
- біріншіден қоғам мен ғылымның өзара қатынастары қалай жасалады;
- екіншіден қоғамның тиімді қалыптасуы үшін ғылыми ұйымдардың әлеуметтік мәселелері мен оның қызметтерінің қандай мәні бар;
- үшіншіден, ғылым адамдары өздерін қалай көрсетеді, қазіргі қоғамда олар өздерінің орындарын, рөлі мен жауапкершіліктерін қалай сезінеді.
Ғылым социологиясы, сонымен бірге мынадай мәселелермен айналысады: ғылымның құрылымы, басқару мен білім дамуындағы ғылымның рөлі, ғылымның басқа әлеуметтік институттармен өзара әрекеттесуіндегі мәселелер, мәселен, экономикамен, саясатпен, мәдениетпен, экологиямен, т.б.; ғылымдағы іргелі және қолданбалы зерттеулердің ара-қатынасы; ғылым социологиясының өзінің тарихы, ғылым социологиясы саласындағы әр түрлі теориялық тұжырымдамаларды, әсіресе қазіргілерін зерттеу; ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру және жобалау, т.б.
Ғылым социологиясы алғаш рет ХІХ ғасырда М.Вебердің еңбегінде анықталған. “Білім социологиясы” теориясының іргелі негізін ХХ ғасырдың басында К.Мангейм жасаған. Ғылым социологиясының дамуындағы өрлеу 1930-жылдары Роберт Мертонның “ХVІІ ғасырда Англиядағы ғылым, білім, қоғам” атты еңбегінде іске асырылған. П.Сорокин мен Т.Парсонс ғылымды қоғамның құрамдас бөлігі ретінде қарастырады. Ғылым социологиясының когнитивті (танымдық) тұжырымдамасын М.Малкей мен Д.Блур ұсынды. Олар ғылымның танымдық жағын әлеуметтілікке тәуелді етіп қойды. Ғылым толығымен ғылыми іс-әрекеттің субъектісіне тәуелді қойылған. Ғылым социологиясының когнитивті мектебі өзінің көптеген жақтастарын АҚШ пен Еуропада тапты. Осы мектептің негізінде ғылымды әлеуметтік конструкция ретінде қарастыратын “конструктивистік бағдарлама” (К.Кнорр - цетипа), релятивистік бағдарлама (У.Коллинс), этнометодологиялық бағдарлама (Г.Гарфинкель, С.Уолгар) қалыптасты. Ғылым социологиясы Еуропада американдық мектептің өте зор ықпалымен дамуда. ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылым социологиясының мәселелері Ұлыбритания, Голландия, Франция, Скандинавия елдерінде қарқынды дамыды. ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап ғылым социологиясы КСРО-да қалыптаса бастады. Әлеуметтік мәні бар ғылымның мәселелерімен айналысқан ірі ғалымдар: С.Ф.Ольденбург, И.А. Боригевский, В.И. Вернадский, Ю.А. Филипченко, С.Г.Струмилин т.б. 60-жылдары ғылым социологиясы бойынша арнайы еңбектер пайда болды. Мұндай еңбектің авторлары: Г.Н. Волков, Г.М.Добров, А.А. Зворыкин, С.Р.Микулинский, В.Ж.Келле, И.В.Блауберг, Г.Г.Юдин, В.П.Садовский т.б.
Қазақстандағы ғылыми зерттеулер мен ғылыми ұйымдар мәселелерін академик Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, А.Нүсіпбеков сияқты атақты қазақ ғалымдары өз еңбектерінде қарастырған. Қазақстанның философиялық мектебі ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылымның философиялық және социологиялық мәселелерін қарастырған бірнеше кітап шығарды. Оларға академик Ж.М. Әбділдиннің, А.Х. Қасымжановтың, М.Сужиковтың, Ә.Нысанбаевтың, М.Орынбековтың, М.Хасановтың еңбектерін жатқызуға болады. Ғылым социологиясының мәселелері М.Тәжин, Н.Аитов, М.Аженов, К.Габдуллина, Л.Я.Гуревич сияқты социологтардың еңбектерінде жарық көрді.
Ғылым қазіргі қоғамда негізгі әлеуметтік институт болып табылады. Қазіргі барлық қоғамдардың жоғары дәрежеде өмір сүруі алдыңғы қатарлы ғылыми білімге тәуелді. Ғылымның дамуы тек қана қоғамның өмір сүруінің материалдық жағдайына ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік туралы түсінікке де байланысты. Ғылымның институттандырылуы, яғни ғылымның маңызды қоғамдық ғылымға айналуы - салыстырмалы түрде жаңа құбылыс. ХХ ғасырдың басына дейін ғылым ең алдымен ақыл-ой элитасы өкілдерінің маманданбаған қызметтері формасында өмір сүрді, осындай ақиқаттың таным формасы ретінде көрінді. Оның тез дамуы ХХ ғасырда ғылыми білімнің жіктелуі мен мамандануына әкеп соқтырды. Арнайы пәндерді салыстыра қарағанда тар мамандандырылған бағытты меңгеру қажеттілігі тиісті мамандарды ұзақ уақыт дайындау институтының пайда болуын алдын ала анықтады. Ғылыми жаңалықтардың технологиялық салдары оларды құрастыру мен өндірісте табысты қолдану процесіне жеке адамның және мемлекеттің қаржыларын салуды қажет етті.
Маманданған зерттеулерді үйлестіру қажеттілігі ірі зерттеу орталықтарының пайда болуына әкелді, ал табысты түрдегі пікірлер мен ақпараттардың алмасуындағы қажеттілік - сол және сол сияқты ұқсас салаларда жұмыс істейтін формальді емес ғалымдар қауымдастықтарының пайды болуына әкелді. Осы сияқты формальді емес ұйымдардың болуы жеке ғалымның ғылыми ойының дамуындағы негізгі бағытында болуына, өзіндік ерекшелігі бар сұрақтарға жауап алуына, жаңа тенденцияларды сезінуіне, өзінің жұмысына сыни ескертпелерді бағалауына мүмкіндік береді. Ғалымдар қауымдастығының пайда болуы, ғылымның жоғарылаған рөлі мен арналған бағытын, ғалымдарға әлеуметтік және этикалық талаптардың әлеуметтік мәнін сезіну, ерекше ережелерді анықтап қалыптастыру қажеттілігін анықтап берді. Оны сақтап отыру ғылымның ең маңызды міндеті болуы керек. Ғылым принциптерін қалыптастыру 1942 жылы Р.Мертон тарапынан ұсынылған болатын [1]. Олардың қатарында: универсализм, коммунализм, қызықпаушылықжәнеұйымдасқан скептицизм бар.
Универсализм принципі ғылым мен оның жаңалықтары біртұтас және әмбебап сипатта болатынын білдіреді. Жеке ғалымдардың ешқандай жеке сипаттамалары - яғни нәсілдік, таптық немес ұлттық белгілері олардың жұмысын бағалағанда қандай да бір мәнге ие емес. Зерттеу тек қана олардың ғылыми абыройларымен ғана бағалануы тиіс.
Коммунализм принципіне сәйкес ғылым ешқандай ғылыми зерттеушінің жеке басының меншігі болуы мүмкін емес, ғылыми қауымдастықтың кез келген мүшесі үшін қол жетерлік деңгейде болуы керек. Ғылым жалпылама бөлінген ғылыми мұраға негізделеді және ғалымдардың арасынан ешкім өзінің ғылыми жаңалықтарының меншік иесі болып саналмайды (технологияға қарағанда патенттік заң шығарушылық арқылы қорғалуға жататын жетістіктер).
Қызықпаушылық принципі жеке мүдделерін ойлау ғалымының кәсіби рөліне қойылатын талабына сәйкес емес екендігін білдіреді. Әрине ғалым мойындалуына мүдделі болып, оның жұмысының жағымды бағасына қызығушылығы болуы мүмкін. Осындай мойындаулар ғалымға жеткілікті түрінде қызмет ету керек немесе оның басты мақсаты ғылыми білімді ұлғайтуға ұмтылу үшін қызмет ету.
Ұйымдасқан скептицизм принципі бойынша ғалым тиісті фактілер толық анықталғанша тұжырым жасамай шыдау керек. Дәстүрлі немесе төңкеріс сипатындағы ғылыми теорияның ешқайсысы сыни емес түрде қабылдануы мүмкін емес. Ғылымда сындық талдауға жатпайтын тиым салынған сала болуы, тіпті егер саяси-діни қасаң қағидалар осыған кедергі болатын болса да мүмкін емес. Ғылым жәй ғана ілімдердің жинақталуын білдірмейді. Теориялар пайда болады, қолданылады және көнереді. Қолданылып жүрген білім ешқашан соңғылықты және дәлелді болып табылмайды. Ғылымда еш нәрсе мүлде соңғы түрінде дәлелденуі мүмкін емес, кез келген ғылыми “заң” үшін әрқашан ерекше жағдайға орын бар. Жалғыз мүмкіндік болып болжамды жоққа шығару мүмкіндігі қалады, сондай-ақ ғылыми білім болашақта әшкереленуі мүмкін әшкереленбеген болжамдардан тұрады [2]. Ғылым мен догманың айырмашылығы осыдан көрінеді.
Ғылым - адамзаттың рухани құндылығы. Ғылымның мақсаты - ақиқатты түсіну. Ғылым әрқашан табиғат, қоғам, мәдениет құбылыстарындағы жаңалықтарды ашуға ұмтылады. Ғылымның әлеуметтік институт ретінде өзінің құрылымы бар, белгілі бір байланыстарға және басқа әлеуметтік институттармен қатынасқа түседі. Ғылым мемлекетпен, саясатпен нақтылы бір қатынаста болады. Бұл қатынаста ең маңызды рөлді өзінің саясатымен мемлекет атқарады. Ғылымның жағдайы көбіне мемлекет саясатының ғылымға деген қатынасымен анықталады. Ғылым, сондай-ақ экономикамен байланысты. Бұл жерде ең бірінші кезектегі жетістіктер өндіріс пен экономикада қойылатын техникалық, математикалық, жаратылыстану ғылымдары сөз болып отыр. Осында социологиялық мәселелер туындайды, мысалы, теориялық және қолданбалы зерттеулер мәселелері, олардың бір-бірімен сәйкестілігі, ғылыми жаңалықтарды тікелей өндірістік тәжірибеге енгізу мәселелері, ғылым және өндіріс мәселелері.
Ғылым социологиясы ғылым мен дін, ғылым мен өнегелілік, ғылым мен білім беру, ғылым мен ғылым айналасындағы білім сияқты әлеуметтік институттардың өзара әрекеттесуін зерттеуге көп көңіл бөледі. Ерекше қызығушылықпен көрсететін мәселе мысалы, ғылым мен білімнің өзара әрекеттсуі. Білім беру - ғылыми білімді жеткізуді іске асыратын процесс. Сондықтан білім беру процесіндегі тиімділік пен нәтижелер нақтылы ғылымның қазіргі күйіне тәуелді. Білім және ғылым бірге өмір сүреді, бірге қалыптасады, олар бір-бірінсіз дами алмайды. Білім әрқашанда ғылымның дамуына серпін береді, нақты ғылымның әлсіз буындарын анықтайды. Ал ғылымның міндеті болып жаңа білімдерді жасау жатады. Ғылым мен қоршаған ортаның өзара әрекеттесулері қазіргі кезде өзекті мәселе. Басқаша айтқанда, бұл мәселені ғылым және экологияның сәйкестігі ретінде анықтауға болады. Бұл жерде әңгіме тарихи ресурстарды игеру процесінде жаратылыстану және техникалық ғылымдар жаңалықтарын қолдану жөнінде болып отыр. Іргелі ғылымдар жаңалықтары мен оны тәжірибеде қолдану негізінде қазіргі әлемде ең жетілген технологиялар бір-бірімен байланысты, яғни машина, құрал-жабдықтар мен басқа қондырғылар адам мүддесінің ыңғайына қарай барлық қоршаған ортаны өзгертуге қабілетті. Осы ғылыми жетістіктер және жоғары технологиялар адам игілігі үшін жұмысты жеңілдетеді және жоғары өнімді етіп жасайды, айталық, адам өнімді көбірек жинай алады, табиғаттан мұнай мен газды шығара алады, т.б.
Ғылым және технологияның мақсаттары әр түрлі. Ғылымның мақсаты - табиғатты танып-білу. Технологияның мақсаты - табиғат туралы білімді тәжірибеде қолдану. Технология барлық қоғамда дерлік қолданылады. Ғылыми білім табиғатта болып жататын принциптерді түсінуге әрекет жасайды. Мұндай білім алдыңғы қатарлы технологияның дамуы үшін қажет. Ғылым мен технология арасындағы байланыс салыстырмалы түрде айтқанда жақында құрылды, бірақ ғылыми-техникалық революцияның пайда болуына, модернизация процесінің дамуына, қазіргі әлемнің түбегейлі өзгеруіне алап келді. Технологияның қоғамға әсерінің маңызы соншалық, ол қоғамның жалпы дамуының қозғаушы күшінің технологиялық шапшаңдығына негіз жасайды (технологиялық детерменизм). Алайда технологиялық дамудың нақтылы салдары осы даму шеңберінде болып жатқан мәдениеттің сипатына тікелей тәуелді. Әр түрлі мәдениеттер технологиялық жаңалықтарды мойындамайды, ескермейді, қолда бар нормаларға, құндылықтарға, күтулерге, билеп төстеуші ұмтылыстарға сәйкес қабылдайды. Шапшаң ғылыми, технологиялық даму өмірге ең маңызды мәселелердің бірін алып келді. Термоядролық қару, генетикалық инженерия - адамның өміріне қауіп төндіретін ғылыми жетістіктердің кейбір мысалдары ғана. Тек жалпы адамзат деңгейінде ғана осындай мәселелер шешімін таба алады. Бұл жердегі әңгіме өз мәніне қарай әлемдік ғылымды бүкіл адамзат игілігі үшін табысты дамыту бағытында бағыттаушы әлеуметтік бақылаудың халықаралық жүйесін құрудың қажеттілігі жайында болып отыр.
Ғылым социологиясының пәндік саласындағы келесі мәселе ғылымның күйін, елдегі іргелі және қолданбалы зерттеулерді дайындау, оларды басқару мен қаржыландыру проблемалары. Осы мәселені біздің республика мысалында қарастырып көрейік. Қазақстанда ғылым белгілі бір жетістіктерге жетті. Республикада 49 мемлекеттік жоғары оқу орындары мен Ұлттық ғылым академиясы, салалық ғылыми зерттеу институттары, ғылыми бірлестіктер, орталықтарда ақылы негізде жұмыс істейтін және министрлік пен мекемелердің басқа ғылыми құрылымында мыңдаған ғылыми қызметкерлер мен ғылымның әр түрлі өзекті мәселелерін зерттеушілер жұмыс істейді. Республикада ғылымның алдыңғы қатарлы салаларына жататындар: математикалық, химиялық және бірнеше гуманитарлық ғылымдар. Республикада жыл сайын жүздеген докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғалады, экономикалық мәні бар үлкен ғылыми еңбектер орындалады. Ғылымды Білім және ғылым министрлігі үйлестіреді. Бұл министрліктің құрамында Ұлттық ғылым академиясы мен оның институттары және Жоғарғы аттестациялық комитет бар. Ғылымды қаржыландыру мемлекет тарапынан іске асырылады, бірақ ғылыми жұмыстың қандай да бір бөлігі коммерциялық негізде жүргізіліп, нақты бір тапсырыс бойынша жасалынады, яғни тапсырыс беруші тарапынан қаржыландырылады. Ғылыми өнім сатылады және сатып алынады. Қазіргі кезде тақырыптар мен мәселелерді зерттеу құқығы байқау негізінде іске асырылады. Жобалар сараптамаларда талқыланады, тек талапқа сәйкес келгендері ғана конкурстық іріктеуден өте алады. Сондай-ақ ғылыми зерттеу ұйымдарындағы мәселелерді бөліп көрсету керек. Бұл ең алдымен ғылыми зерттеулерді қаржыландыру мәселесіне тиісті. Аз уақыт бұрын академиялық институттар осы жағдайдағы қиындықтарды бастан кешірді, бірақ қазіргі кезде бұл мәселе азды-көпті шешілуде, яғни мемлекет бюджеттен көбірек ақша бөлетін болды. Осындай мәселелердің көбісі нақтылы социологиялық зерттеулерді қажет етеді.
Қазіргі кезде Қазақстан ғылымының алдында ғалымдар қауымдастығының және ең алдымен республика үкіметінің күшімен шешілуі тиіс міндеттер пайда болуда, атап айтқанда:
өзінің кадрлық ғылыми-техникалық әлеуетінің сапасын жоғарылату;
ғылыми кадрлар мобильділігінің ұлғаюы және олардың еркін түрде көшіп-қонуы республикада ғалымдарға қолайлы өмір жағдайын туғызу қажеттілігін меңзейді;
ғылымға мемлекет тарапынан да, сонымен қатар үкіметтік емес құрылымдар тарапынан да қаржының құйылуын ұлғайту;
ғалымның және жалпы ғылымның әлеуметтік мәртебесін жоғарылату бойынша мемлекет пен азаматтық қоғам тарапынан іс-шаралар жасау. Ғылымды адамзаттың ең жоғарғы құндылығының бірі ретінде қарастыру;
теориялық зерттеу саласындағы жетістіктер республиканың тұтас экономикасы, өндірістің тәжірибелік қажеттіліктері үшін қолданылуы тиіс. Ғылым қоғамның тікелей өндіріс күшіне айналуы керек;
ғылымды басқаруды реформалауда тиімді және ондай басқарудың жан-жақты пысықталған нұсқаларын іздеу процесін жалғастырған жөн.
Ғылым мемлекет пен қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Ғылым социологиясында ғылымның бірнеше функциясы бар:
1. Танымдық. Бұл ғылымның ең негізгі қызметі. Ғылымның көмегімен адамдар дүниені терең таниды, жаңалықтар жасайды.
2. Синтетикалық. Бұл қызметтің көмегімен жеке анық білімдер бірігіп, біртұтас жүйенің болуы іске асырылады.
3. Әдістемелік. Теорияның негізінде зерттеу іс-әрекетінің алуан түрлі әдістері, амалдары мен тәсілдері қалыптасады.
4. Түсіндірмелі. Бұл қызметтің негізінде алуан түрлі құбылыстардың себептері мен басқа да байланыстары айқындалады, олардың мәнді сипаттамалары ашылады, т.б.
5. Болжаушы. Ғылым сонымен бірге болжауға, әлеуметтік, табиғи және басқа процестердің даму барысын алдын ала көре білуге бағытталған.
6. Идеологиялық. Ғылыми білімдер, әсіресе гуманитарлық білімдер қандай да бір әлеуметтік топтар мен таптардың әрекеттері мен мүдделеріне сәйкес келеді және көрсетілуі мүмкін қандай да бір идеологиялық, саяси, құқықтық, философиялық және басқа да ойлардың ауыртпалықтарын алып жүреді.
7. Тәрбиелік. Ғылыми білімдер, ғылым адамдарды әлемге объективті түрде қарауға, әлемді терең тануға және өзінің біліміне сәйкес іс-әрекет жасауға тәрбиелейді. Ғылым адамды тәртіпке келтіреді, оның қылықтарын ойластырған түрде жасайды.
8. Экономикалық. Ғылыми жаңалықтар елдің экономикалық күшін нығайту үшін мүмкіндік туғызады, материалды байлықты молайтады, оны дамыған және алдыңғы қатарлы етіп жасайды.
9. Мәдениеттанушылық. Ғылым мәдениеттің бір бөлігі. Ғылымды игеру халықтың, адамдардың жалпы мәдениетін көтереді, оларға өркениетті сипат береді. Алайда ғылым адамның жүріс-тұрысына, ар-ожданына, жалпы мәдениетіне механикалық түрде тікелей әсер етпейді. Ғалымдар ғылым мен мәдениет арасында айтарлықтай қарама-қайшылық болатынын баса айтады.
Все темы данного раздела:
Социология: Оқулық / Редакциясын басқарған проф. М.М.Тәжин. – Астана, 2004. – 506 бет.
ISBN
Оқулықты баспаға Қазақстан социологтары ассоциациясының кәсiби бiрлестiгi мүшелерiнен құрал
М.ТӘЖИННІҢ АЛҒЫ СӨЗІ
Қалыптасып қалған санада социол
КІРІСПЕ
Социология - қызықты және іс жүзінде маңызды ғылым. Ол қоғамда және адамдар арасында не болып жатқанын, әлеуметтік өзгерістер
Социологияның объектісі мен пәні
Кез келген ғылымды зерделеу алдымен оның объектісін, пәнін, басқа ғылымдар жүйесіндегі және қоғам өміріндегі орны мен рөлін айu
Социологиялық білімнің құрылымы
Социологияның ғылым ретінде айтарлықтай күрделі, көп деңгейлі құрылымы бар. Кез келген ғылымдағыдай оның негізгі &#
Социологияның функциялары
Әрбір ғылымның атқаратын қызметі қоғамның күнделікті өмірімен өзара әрекеті және байланыстарының сан қырлыл
Социологияның категориялары мен ұғымдарын жіктеу
Категориялар жүйесі - ғылыми зерттеудің зерделенетін эмпирикалық объектілерді сипаттау және түсіндіру үшін пайдаланылатын маңызды құрал.
Оғам жүйе ретінде
Қоғам түсінігі социологияның басты категорияларының бірі болып табылады.
Бірақ қоғамның анықтамасын бермес бұрын “таби
Және қарым-қатынастар
“Әлеуметтік іс-әрекет” ұғымы - социологиядағы негізгі түсініктердің бірі. Социологияда “әлеуметтік іс-әрекет” ұu
Оғам құрылымындағы тұлға
Әлеуметтік іс-әрекеттер мен қарым-қатынастардың ұйытқысы жеке тұлға болып табылады. Адам тұлғасын зерделегенде оны мынадай дең
Леуметтік мәртебелер және рөлдер
Адам әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан түрлі әлеуметтік топтармен қарым-қатынас жасайды. Ол белгілі бір топтың ғана мүшесі болатын жа
Леуметтік стратификация
Теңсіздіктер мен әлеуметтік стратификация проблемасы іс жүзінде әлеуметтік және философиялық теориялардың барлығының да басты назарында болады.
Леуметтік топтар
Әлеуметтік топтар мен әлеуметтік қауымдастықтар қоғамның әлеуметтік құрылымының маңызды элементтері болып табылады.
Леуметтік институт
Әлеуметтік институттар алғашқы қауымдық қоғамнан қазіргі заманға дейінгі кез келген қоғамда болған. Оларсыз қоғам
Леуметтік ұйымдар
Әлеуметтік институттар әлеуметтік ұйымдармен тығыз байланысты. Н.Смелзер ұйымды қысқаша былай анықтайды: бұл “белгілі бір мақсаттарғ
Алыптасу негіздері
Социологияның ғылым ретінде пайда болуына алдымен әлеуметтік-саяси және социологиялық идеяларды қалыптастыратын әлеуметтік ойдың даму
Азақстанда социология ғылымының қалыптасуы
(ретроспективті шолу)
Отандық социологияның қалыптасуы едәуір дәрежеде бұл ғылымның кеңестік қоғам д|
Дамуының негізгі бағыттары
Ғылымның дамуы ғылыми қауымдастықтың, мектептердің және бағыттардың бар екенін білдіретін тұжырымдамалардың,
Азақстан Республикасының “Социология” мамандығы бойынша кадрлар даярлайтын жоғары оқу орындары
№№
Жоғары оқу орнының атауы
Аспирантурасының бар-жоғы
Магистратурасының бар- жоғы
Оғамдық пікір социологиясы
· Социология общественного мнения. Учебно-методическое пособие. Биекенов К.У., Жаназарова З.Ж., Нурбекова Ж.А. - Алматы, “Қазақ университеті”, 2001. - 58с.
· Эмпирия общественн
Леуметтік білім эволюциясы
Социология тарихы неден басталады және оның пайда болуын қай кезеңнен бастап есептеген дұрыс? Бұл сұрақтың жауабы көп жағдайда соци
Социологиялық ойдың дамуын кезеңге бөлу
Социологиялық ой дамудың бірнеше кезеңдерінен өткен. Үш кезеңді бөліп қарауға болады - АЛДЫҢҒЫ ТАРИХИ (Ежел
Ежелгі Қытайдағы әлеуметтік ілімдер
Ежелгі Қытайдың әлеуметтік ойының гүлденуі б.з.д. VІ - ІІІ ғасырларға жатады. Ежелгі Қытайдың неғұрлым ықпалд
Ежелгі Үндістанның әлеуметтік-саяси көзқарастары
Ежелгі Үндістанның саяси және құқықтық идеологиясының жетекші бағыттары брахманизм мен буддизм болды [5]. Олар б.з.д. І м
Ежелгі Грецияның әлеуметтік білімі
Көне ой әлеуметтік саланы зерттеулерге күшті серпін берді және социология негіздерінің іргесіне бірқатар элементтер қалады. Платонның
Орта ғасырлардағы әлеуметтік таным
Еуропадағы қоғамдық-саяси көзқарастар
Орта ғасырлар Еуропа тарихында V ғасырдағы Р
Араб шығысының социологиялық ойы
Шығыстың философиялық ойының барлық тарихында осы аймақтың көрнекті ойшылдары өздерінің қоғамдық-саяси
Жаңа дәуірдің социологиялық ойлары
Жаңа дәуір - XVІ - XІX ғасырларды қамтитын үлкен тарихи кезең. Бұл кезеңде Еуропада буржуазиялық тәртіп орнады. Осы кезеңдегі еуроп
Айта өрлеу дәуірі
Қайта өрлеу дәуірін (XV - XVІ ғасырлар) әлеуметтік ой дамуының жаңа кезеңі деп есептеуге әбден болады. Адамға және
Ағылшын ағартушылығы
Жаңа дәуірде қоғамдық ойдың дамуына Томас Гоббстың (1588 - 1679) адам, мемлекет және құқық т
Француз ағартушылығы
XVІІІ ғасырдағы Франциядағы феодалдық дүниетанымға қарсы күресте буржуазияның саяси санасының қалыптасуы идеялы
Неміс ағартушылығы
Классикалық неміс философиясы қоғамдық теорияның дамуында үлкен рөл атқарды. Өткен доктриналарды сын тезінен өткізе отыры
Орытынды
Сонымен, біз әлеуметтік ілімнің ежелгі заманнан ХІХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі эволюциясын қарастырдық. Жалпы, ежелгі ағартушылық кезең
Огюст Конт
Огюст Конт (August Conte) (1798 - 1857) - француз философы, социологы, ғылым методологы, социологияның ғылым ретінде негізін салушы, философияда&#
Джон Стюарт Милль
Джон Стюарт Милль (John Stuart Mіll) (1806 - 1873) - ағылшын экономисі, философ, тарихшы және ойшыл, саяси және экономикалық либерализмнің теоретигі.
Карл Маркс
Карл Маркс (Karl Marx) (1818 - 1883) - неміс философы, социологы, марксизмнің негізін қалаушы.
1818 жылы Трир қаласында (Германия) адвокаттың отбасы
Герберт Спенсер
Герберт Спенсер (1820 - 1903) - ағылшын философы, социологы, психологы және инженер, социологияның негізін қалаушылардың бірі, социологиялық эвол
Вильфредо Парето
Вильфредо Парето (Wіlfredo Pareto) (1848 - 1923) - итальян экономисі, социолог. 1848 жылы 15 шілдеде Парижде өзінің либералдық және республикалық к
Фердинанд Теннис
Фердинанд Теннис (Ferdіnand T(nnіes) (1855 - 1936) - неміс социологы, немістің классикалық социологиясының негізін қалаушы.
1855 жылы 26 шілдеде Оль
Эмиль Дюркгейм
Эмиль Дюркгейм (Emіl Durkhgame) (1858 - 1917) - француз социологы, социологияны ғылым, мамандық және оқу пәні ретінде қалыптастырушылардың
Гаэтано Моска
Гаэтано Моска (Gaetano Mosca) (1858 - 1941) - итальян саясаттанушысы әрі социологы, саяси қайраткер, заңгер.
Моска “Элементтері” (1895) шыққан
Георг Зиммель
Георг Зиммель (Georg Sіmmel) (1858 - 1918) - неміс философы әрі социологы, “формальді социологияның” негізін салушы, “өмір философиясының” алдыңғ
Макс Вебер
Макс Вебер (Max Weber) (1864 - 1920) - аса көрнекті неміс социологы, тарихшы, экономист және заңгер.
Эрфурт қаласында заңгердің отбасынд
Тарау. ҚАЗІРГІ ЗАМАН СОЦИОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ
Социология жеке индивидтерді, түрлі әлеуметтік топтарды, жалпы қоғамды, әлемдік немесе қазіргі атауы ғаламдық қауымдастық
Жаһанданудың қазіргі теориялары
Жаһандану теориясын жазу мен талдамас бұрын “жаһандану” термині мен жаһандану процесі арасында айқындылықтың жоқ екендігін айта кетей
Рональд Робертсонның мәдени центристік теориясы
Жаһанданудың ең танымал теорияларының бірі Рональд Робертсонның (АҚШ) мәдени центристік тұжырымдамасы болып табылады. Робертсон ал
Энтони Гидденстің жаһандану теориясы
Энтони Гидденс - теориялық социология мәселелерін зерттеуге зор үлес қосқан қазіргі заманғы ірі социологтардың бірі.
Гидденс
Эммануил Валлерстайнның әлем-жүйе теориясы
Әлем-жүйелік сараптау теориясын қарастыруды әлем-жүйелік сараптаудың басты жорамалдарын талдаудан бастаған тиімді болады:
1. |
Және жаһандану процесі
Мануэль Кастельс - қазіргі әлемдегі ең беделді әлеуметтік ойшылдар мен зерттеушілердің бірі, АҚШ-тың Калифорния университетінің (Берк
Айраткер - құрылым” теориялары қазіргі қоғамды зерттеудің құралы ретінде
Қазіргі социологиялық теориядағы шешуші проблемалардың бірін “қайраткер - құрылым” дилеммасы құрайды.
“Қайраткер
Маргарет Арчердің морфогенез теориясы
Социология үшін маңызды болып табылатын “құрылым - қызмет” проблемасын қарастыратын белгілі және беделді теориялардың бірі Маргарет А
Энтони Гидденстің құрылымдық теориясы
Энтони Гидденс - біздің заманымыздағы аса ірі социолог-теоретиктердің бірі. Гидденстің теориялық құрылымдарында социологиялық классик
Ызмет және құрылым: Джеффри Александердің жаңа функционализмі
Жиырмасыншы ғасыр түгелімен, оның бірінші жартысы да, екінші жартысы да әр түрлі әлеуметтік мектептердің текетіресімен өтті. Әс
Жаңа институционализм теориясы
Социологияның негізгі пәні қоғам болып табылады, жоғарыда қарастырылған теориялар қоғамға тұрғындардың
Нил Флигстайнның жаңа институционализм теориясының сараптамасы
Беркли университетінің (Калифорния, АҚШ) социология профессоры Нил Флигстайн түсіндіруі бойынша институционализмнің жаңа теорияларының сыни рефле
Бөлім. ОРТА ДЕҢГЕЙ ТЕОРИЯСЫ
Социология өзге ғылым секілді өзінің даму барысында ішкі құрылымдану процесін өткереді. Әлеуметтік құбылыстар мен процест
Экономикалық социология пәні
Нарыққа өту кезеңінде экономикалық өмір социологиялық зерттеудің ең маңызды объектілерінің біріне айналды. Экономик
Экономикалық социологияның тарихи дамуы
Экономикалық-әлеуметтік білімнің алғашқы элементтері қайта өркендеу және жаңа заман дәуірінде пайда болған. Алайда
Экономикалық социологияның негізгі категориялары
Ғылыми пән өзінің ерекше амалдарын жасап шығаруға мүмкіндік беретін, дербес қалыптасқан теориялық аппараты құ
Нарық социологиясы
Нарық әлеуметтік қатынастардың саласы ретінде соңғы кездері социологтар тарапынан үлкен қызығушылық тудыруда. Батысты
Кәсіпкерлік социологиясы
Тұрақты даму мен халықтың халін қалыпты деңгейге жеткізудің стратегиялық факторларының бірі, Қазақстан Республикасы
Шаруашылық ұйым социологиясы
М.Вебердің пікірі бойынша, ұйым - жабық немесе ерекше адамдар тобы (әдетте өкілдік билікке ие басшы, әкімшілік аппарат) реттеп отыратын, сырттан
Социологиясы
Еңбек нарығы мен жұмыспен қамту тақырыбы отандық социология үшін жаңа және өзекті болып табылады. Өйткені еңб
Тарау. САЯСИ СОЦИОЛОГИЯ
Саясат (грекше polіtіka-мемлекеттік және қоғамдық істер) - қоғамның ұйымдасқан және реттеуші-бақылаушылық орт
Саяси социологияның пайда болуы мен дамуы
Маманданған сала ретінде саяси социология (саясат социологиясы) ХХ ғасырдың 30-50 жылдары орныға бастады. Саяси социологияның алғы шарты - саясат
Саясаттану және саяси-әлеуметтік пікір алысулардың айырмашылығы
Саясаттану және саяси социология ғылымының екі саласы ретінде бөлек қарастырылғанына қарамастан, олардың зерттеу объектісі мен пәні өте &
Саяси социологияның зерттеу объектісі мен пәні
Саяси социологияның объектісін саяси институттар, жүйелер, адамдардың осы шеңбердегі іс-қимылдары, саясатқа адамдардың, әлеуметтік &#
Саяси социологияның субъектісін түсіну
Саяси социологияда саяси субъектілер - саяси қатынастар генераторы және саяси қатынастардың иеленушілері ұғымдарына жіктеледі. Бірінші жағд
Саяси социологияның әдістері және заңдылықтары
Саяси социология зерттеу әдісінің нақтылы бір ғана түрі пайдаланып қоймай, өз мәнінде пәнаралық ғылым болып табылад
Категориясы ретінде
Қоғамдағы институттанудыру процестері саяси социология үшін шешуші мәнге ие. Мысалы, әлеуметтік институт оның қорлары және
Билікке түсінік беру
Саясаттың негізгі мәселесі - бұл саяси билік жөнінде. Соңғысы белгілі бір әлеуметтік күштердің өздерінің саяси ерік
Саяси социологиядағы мемлекет категориясы
Мемлекеттің өмір сүруінің міндетті алғышарты мен талабы болып өзіндік ерекшелігі бар және айқын көрінген саяси кеңістігін
Азаматтық қоғам және оның институттары
Еуропалық ғылымда мемлекет пен қоғамды айыру идеясына алғаш келгендердің бірі Дж.Локк еді. Ол өз ойларында принциптік маңызды жаu
Саяси социологияны анықтаудағы тұлғаның орны
Саяси социологияда тұлға әлеуметтік индивид, саяси жүйенің өзіндік бейнесі бар алғашқы бөлінбейтін элементі ретінде, саяси сала
Саяси жетекшілік
Белсенді саяси рөлге ұмтылушы тұлға саяси социологияның жеке зерттеу объектісін білдіреді. Бұл жағдай жетекшілердің, әсіресе са
Оғамдық пікірдің саяси социологиясы
“Қоғамдық пікір” (publіc opіnіon) ұғымы алғаш рет ХІІ ғасырда қолданған деп саналады. Бұл ұғымның автор
Білім беру социологиясы
Білім беру педагогика, психология, философия, тарих, экономика, социология секілді ғылымдар қатарын зерттеудің объектісі мен пәні болып табылады. Олардыv
Мәдениет социологиясы
“Мәдениет” термині латын сөзінен шыққан, алғашында мәдениет деп табиғи себептерден туындаған өзгерістерге қарағанда
Дін социологиясының қалыптасуы мен дамуы
Ғылымда діннің мәні қалай бағаланып түсіндірілгенімен, социология қоғамның дінге әсер ету жәйтін мойындамай алмайды
Дін және қоғам. Діннің әлеуметтік функциялары
Дін қоғамда әлеуметтік организм өмірінің бір көрінісі ретінде өмір сүреді. Дін мен қоғам арасындағы байланысы екі д
Діни ұйымдар мен діни индивид типологиясы
Дін зайырлы институттармен әрекеттесе отырып, “әлемде” өмір сүру үшін қандай да бір әлеуметтік ұйымдасқан формаға айналу
Тарау. ЭТНОСОЦИОЛОГИЯ
Этносоциология ғылыми бағыт ретінде этнология, әлеуметтік психология мен социологияның тоғысқан жерінде пайда болды.
Этносоцилогия |
Этникалылықтың теориялық мәселелері
Этникалылық терминінің қалыптасуының өзіндік тарихы бар, ол этникалылықты әр түрлі әлеуметтік ғылымдар мен жекелеген
Этносаралық қатынастар
Этносаралық қатынастар проблемасы - шет елдік және отандық социологияның ойлары бір жерден шығатын білім саласы.
Ресейлік ғалымдар
Социологиялық зерттеу
Қазақстандағы ұлттық қатынастар мәселесін социологиялық зерттеу кеңес заманында да жүргізілген және оның ішін
Этносоциологиялық зерттеу методологиясы
Ұлтаралық қатынастар саласы барлық мемлекеттік құрылымдардың және ғылыми-зерттеу институттарының, әр түрлі ба
Таңдамалы жиынтықтың жалпы саны - 2000 респондент
2003 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша жасалған.
1. Олардың ішінде аймақтарға үле
Леуметтік жанжал табиғаты
“Жанжал” (конфликт) сөзі латын тілінен аударғанда “қақтығыс” дегенді білдіреді. Ағылшын социологы Э.Гидденс жанжал екі жақтан жұмылды
Жанжалды жіктеу
Әлеуметтік жанжалдың көптеген түрлері бар. Социологиялық талдаудың ыңғайлылығы үшін, жанжалдың өзіндік ерекше
Саяси жанжалдың өзіне тән ерекшелігі
Саяси жанжал әлеуметтіктің: биліктің, ықпалдың, абыройдың әр түрлілігі болып табылады. Билік ресурсы биліктің себептерінен пайд
Жанжалдар динамикасы және оларды реттеу әдістері
Бәрімізге белгілі болғандай, пайда болған жанжалдың алдында кез келген, керек десеңіз оның жақсы қызмет етуіне қатысатын ұ
Түрі ретінде
Ертедегі капиталистік индустралияландыру кезеңі үшін төңкерістің биіктеуіне әлсін-әлсін үрей туғызған, өндірістік және ә
МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ЛОГИКАСЫ
Бұл бөлімнің материалын зерттеуге кіріспес бұрын, ең алдымен осы оқулықтың жоғарыда қарастырылған бөлімдеріні
Мен логикасы
Методология (гректің metodoV = methodos - таным тәсілі немесе әрекет тәсілі; және гректің logoV = logos - ұғым; ой,
Социологиялық зерттеудің кезеңдері
Жалпы, социологиялық зерттеудің логикасы оның өткізілу кезеңдерімен анықталады. Социологиялық зерттеу кезеңдерінің көпшілік мақ
Социологиялық зерттеудің бағдарламасы
Бағдарлама - эмпирикалық социологиялық зерттеудің негізгі құжаты. Социологияның теориясы мен методологиясы жөніндегі әдебиетте
Ріктеу жиынтығы
Іріктеу жиынтығын есептеу. Біздің ойымызша, ең алдымен қарастырылатын мәселе бойынша негізгі ұғымдық аппаратын анықтап а
Сипатты есептеу
Іріктеудің сипаттылығы - бұл зерттелетін құрамның көрсетілген өлшемдерінің (белгілерінің) жалпы жиынтықтағы
Квоталық және кездейсоқ зерттеу әдістері
Квоталық іріктеу әдісі респонденттердің іріктеп таңдалуы (жынысы, ұлты, жасы, білімі, әлеуметтік-кәсіби мәртебесі) жүретін бір
Ріктеу жиынтығы элементтерінің құрылымы
Іріктеу жиынтығы элементтерінің қажетті белгілер бойынша бөлінуінің құрылымы оның пайыздық тұрғыдағы жалпы жиынтық элем
Социологиялық зерттеулерді жіктеу
Нақтылы, өлшеуге және тексеруге болатын ақпаратқа, фактілерге сүйену, айтарлықтай тәжірибелік нәтижелерге бағыт алу - соц
Панелдер
Бүгінде стандартты “синтетикалық” панельдер Target Group Іndex (TGІ) - Мақсатты топтар индексі мен Medіa Marketіng Іndex (MMІ) - Медиа-маркетинг индексі кеv
Сандық және сапалық әдістер: бәсекелестік пен серіктестік
Алдағы парламент сайлауында сайлаушылардың ниеттері мен ұнатуларын анықтау мақсатында сұрау жүргізіп жатқанынызды көз алдыv
Сандық және сапалық әдістемелер қалай өзара әрекеттесіп, бірін-бірі ауыстырады?
2000 жылы BІSAM Central Asіa Социологиялық және маркетингтік зерттеулер орталығы Дүниежүзілік Банктен “Қазіргі ауылды Қазақстан” атты зерттеу жоба
Формализмге негізделген сұрау
Сұрау сандық әрі сапалық әдістемелерде қолданылады. Оған қоса, сұрау - тек социологиялық әдіс қана емес, ол психология, медиц
Формализмге негізделмеген сұхбат
Әдебиетте бұл әдістің еркін, стандартты емес, құрылымдық емес сұхбат деген өзге атаулары кездеседі. Көп жағдайда “т
Фокус-топ
Барлық сапалы әдістемелер ішінен соңғы кездері ең көп таралғаны фокус-топтар болып табылады. Бұл - зерттелетін объект жөнінде а
Бақылау
Социологиялық бақылау өзінің әр түрінде зерттеушіге сандық, сол сияқты сапалық, кейде екеуінің бір жиынтығында а
Халықаралық ережелері
Бірқатар елдерде, атап айтқанда, Еуропалық Одақтың көптеген елдері мен АҚШ-та әлеуметтік және маркетингтік ақпарат жинауды реттейтін арна
Тарау. ЗЕРТТЕУДІҢ ҚҰРАЛДАРЫН ҚҰРАСТЫРУ
Құралдар жиынтығы ұғымы ақпарат жинаудың әр түрлі кезеңдерінде зерттеу бағдарламасы негізінде жасалынатын жән
Формализмге негізделген сұрақнама
Сұрау әдісінде ақпарат жинаудың маңызды құралы сұрақ болып табылады. Сұрақтардың белгілі бір типологиясы бар.
Ымбатты “N”-лық!
Сізді республикадағы қоғамдық өмір проблемалары жөніндегі сұрауға қатысуға шақырамыз. Әрбір сұрақ пен оныv
Атысқаныңыз үшін рахмет!
Анықтауды қажет ететін респондент өлшемдерінің саны зерттеудің талдамалық міндеттеріне байланысты. Болжамда зерттеуші мынадай болжам жасайды дейі
Фокус-топтың гайды
Фокус-топтың гайды пікір алысу жоспарын білдіреді. Әрине, топтық динамика пікір алысуды әрдайым осы жоспардан ауытқып жіберуі мүмкін, бірақ
Бағдарламамен танысу
SPSS 10.0.5. for Wіndows - статистикалық өңдеудің барлық спектрін жасауға мүмкіндік беретін кәсіби кешен. Қолда бар графикалық формада ст
Терезелер
SPSS-те терезелердің 7 түрі бар:
Мәліметер редакторы (Data Edіtor). Бұл терезеде мәліметтердің ағымдағы фай
Диалогтық терезелер
SPSS-тегі көптеген меню терезелері диалогтық терезелерді ашады. Олар талдау үшін өзгермелілер мен өлшемдерді таңдау үшін пайдаланылады.
Сурет. Диалогтық терезенің басқару элементтері.
Таңдалған өзгермелілер
Мәліметтермен жұмыс. Мәліметтерді талдаудағы негізгі қадамдар
SPSS-те мәліметтерді талдау қарапайым. Ол үшін мыналарды істеу керек:
SPSS-ке мәліметтерді салу. Ол үшін мәліметтер редакторында жасалы
Сурет. Мәліметтер редакторының терезесі.
Мәліметтерді енгізу
Мәліметтерді енгізу - бұл кесте ұяшықтарын алғашқы ақпаратта орын алған сандармен толтыру болып табылады. SPSS-те мәліметтерді
Мәліметтерді түзету
Ұяшықтағы мәліметтерді өзгерту үшін мыналар қажет:
маус немесе пернетақтадағы стрелкалар арқылы қажетті &
Save Data
Сол жақтағы екінші батырманы басып, құралдар панелін де пайдалануға болады. Өзгертілген мәліметер файлы алдынғы нұсқадан жоғары са&
Нәтижелерін шығару
SPSS рәсімдерінің орындалу нәтижелері Output Navіgator (Қорытынды навигаторы) деп аталатын терезеге шығарылады.
Қорытынды навигаторын мы
Q68 Респонденттің жынысы
Frequencіes
Percent
Valіd Percent
Cumulatіve Percent
Valіd 1.ерлер
Графиктер құру
Графиктер құру алдында мәліметтерді енгізу қажет. Оны әр түрлі тәсілдер арқылы жасауға болады: Мәліметтер редакторында м&
Мәліметтерді статистикалық өңдеу
SPSS бағдарламасының көмегімен алуан түрлі статистикалық есептеулер жүргізуге болады. Мысалы, t - өлшемді есептеу, қос және жек
Тарау. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІҢ МӘЛІМЕТТЕРІН ТАЛДАУ
Социологиялық мәліметтерді талдаудың объективтілігі көбінесе социологтың зерттеу объектісі мен пәнін білуіне байланысты.
Алынған мәліметтерд
Мәліметтерді талдау кезеңдері
Бірінші кезең - мәліметтерді сипаттау. Социологиялық зерттеудің нәтижелерін сипаттау мынаны білдіреді:
зерттелетін объектінің тіркелеті
Зерттеу нәтижелерін ұсыну
Социологиялық зерттеудің қорытындысы есеп түрінде көрінеді. Есеп - директивті шешімдер мен монографиялар, ұжымдық жариялан
Зерттеу нәтижелерін жұртшылыққа жеткізу
Социологиялық зерттеу нәтижелері жабық сипатта болмаса, оларды жұртшылыққа жеткізу қажет. Сонымен бірге бұқаралық ақ
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ..................................................................................................................
I бөлім. СОЦИОЛОГИЯНЫҢ ҰҒЫ
Новости и инфо для студентов