Реферат Курсовая Конспект
СОЦИОЛОГИЯ - раздел Социология, Социология ...
|
СОЦИОЛОГИЯ
Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi жоғары оқу орындарының студенттерiне арналған
оқу құралы ретiнде ұсынады
АСТАНА
УДК
ББК
Пiкiр жазғандар:
ҚР ҰҒА академигi, философия ғылымдарының докторы Ж.М. Әбдiлдин,
ҚР ҰҒА мүше-корреспондентi, философия ғылымдарының докторы Ә.Н. Нысанбаев
Жалпы редакциясын басқарған: Қазақстан социологтары ассоциациясының президентi, социология ғылымдарының докторы, профессор М.М.Тәжин
Авторлар ұжымы: Әженов М.С., Әбдiкерова Г.О., Әбдiрайымова Г.С., Әбжалиева А., Әйтiмбет И.А., Биекенов К.Ү., Ғабдуллина І.Г., Гуревич Л.Я., Жаманбалаева Ш.Е., Есiм Ғ., Жаназарова З.Ж., Забирова А.Т., Калмыков С.К., Қожамқұлова Л.Т., Мельников Д., Нұрбекова Ж., Әмiрсейiтова А.Қ., Оспанов С.И., Пузиков М.Ф., Садырова М.С., Сейдуманов С.Т., Телебаев Ғ.Т., Өтешов С.К., Шәукенова З.К., Шеденова Н.У., Царева Т.А.
Редакция алқасы:
Шәукенова З.К. (жауапты редактор), Жаманбалаева Ш.Е., Забирова А.Т., Сейдуманов С.Т.
Мемлекеттiк тiлдегi редакциясы: Аяған Б.Ғ., Манақбаев Б.Қ.
Президенті, социология ғылымдарының докторы, профессор
М.М.Тәжин
Авторлар
Бөлім. СОЦИОЛОГИЯНЫҢ ҰҒЫМДЫҚ АППАРАТЫ
Тарау. СОЦИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ
Тарау. СОЦИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ КАТЕГОРИЯЛАРЫ МЕН ҰҒЫМДАРЫ
Леуметтік іс-әрекеттер, өзара іс-қимылдар
Кесте
Қоғамның басты институттарының белгілері [40]
Отбасы | Мемлекет | Бизнес | Білім беру | Дін |
1. Ұстанымдар мен мінез-құқық үлгілері | ||||
Үйреністік Түзу ниет Жауапкершілік Құрмет | Құлақ асу Түзу ниет Субординация | Өнімділік Үнемділік Табыс алу | Білімге деген құштарлық Сабаққа қатысу | Қошеметтеушілік Түзу ниет Табыну |
2. Символикалық мәдени белгілер | ||||
Неке жүзігі Некелік ритуал | Ту Мөр Герб Ұлттық гимн | Фабрика маркасы Патент белгісі | Мектеп эмблемасы Мектеп әндері | Крест Иконалар Әулиелер Гимн |
3. Утилитарлық мәдени белгілер | ||||
Үй Пәтер Жиһаз | Қоғамдық ғимараттар Қоғамдық жұмыстар Бланктер мен нысандар | Дүкен, фабрика Жабдық Бланктер мен нысандар | Сыныптар Кітапханалар Стадиондар | Шіркеу ғимараттары Шіркеу реквизиті Әдебиет |
4. Ауызша және жазбаша кодекс | ||||
Отбасылық тыйымдар мен рұқсаттар | Конституция Заңдар | Келісім-шарттар Лицензиялар | Оқушылар ережелері | Сенім Шіркеу тыйымдары |
5. Идеология | ||||
Романтикалық махаббат Сыйысушылық Дарашылдық | Мемлекеттік құқық Демократия Ұлтшылдық | Монополиялар Еркін сауда Еңбек ету құқығы | Академиялық бостандық Прогрессивтік білім беру Оқытудағы теңдік | Православие Баптизм Протестантизм |
Осылайша әлеуметтік институттар маңызды қоғамдық құндылықтар мен әлеуметтік байланыстардың орнықты нысандары арқылы әлеуметтік құрылымдар мен қоғамдағы тәртіпті ұстап тұрады. Оларды қоғам мүшелері орындайтын әлеуметтік құндылықтар, нормалар және мінез-құлық үлгілері беретін өздерінің әлеуметтік рөлдері негізінде мақсатқа бірлесе қол жеткізуді қамтамасыз ететін белгілі бір әлеуметтік маңызды функцияларды орындайтын адамдардың ұйымдасқан бірлестіктері ретінде алып қарауға болады [41].
Әр түрлі бағыттағы социологтар қоғамдағы әлеуметтік институттардың реттелген жүйесін беруге тырысқан.
Социологиядағы институционалдық мектеп өкілдері (С.Липсет, Д.Ландберг және т.б.) берген институттардың жіктелуі назар аударарлық. Олардың пікірінше, әлеуметтік институттар төрт негізгі функцияны орындайды: қоғам мүшелерінің өсіп-өркендеуі; әлеуметтендіру; өндіріс пен бөлініс; басқару мен бақылау.
Экономикалық институттар (меншік, алмасу, ақша, банктер, шаруашылық ұйымдар) қоғамдық байлық өндірісін және бөлінісін қамтамасыз етеді, экономикалық өмірді басқа әлеуметтік салалармен біріктіреді. Саяси институттар (мемлекет, партия, қоғамдық ұйымдар, кәсіподақтар) саяси биліктің белгілі бір нысандарын орнатуға және ұстап тұруға бағытталған. Әлеуметтік мәдени және тәрбие институттары мәдени және әлеуметтік құндылықтарды ұдайы өндіруді, жеке адамдардың әлеуметтік мәдени стандарттарды меңгеруін қамтамасыз етеді. Нормативтік-бағдарлаушы институттар жеке адамдардың мінез-құлқын моральдік нормативтер негізінде реттейді. Нормативтік-санкциялаушы институттар жеке адамдар мен топтардың белгілі бір мінез-құлқын заң актілерінде бекітілген нормалар, ережелер мен санкциялар негізінде алдын ала ұйғарып отырады. Рәсімдік-символикалық және жағдайлық-конвенционалдық институттар топтық және топаралық мінез-құлықтың әр алуан актілерін реттейтін ұзақ күнделікті байланысулар барысында жасалған нормалар мен ұйғарымдарды қамтиды.
Институттардың мойындалған мақсаттары ретінде оңай танылатын айқын функциялары және әдейі емес немесе жасырын жүзеге асырылатын латентті функциялары болады.
Өзінің базалық қоғамдық функциясын жүзеге асыру үшін әрбір әлеуметтік институт қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатымен адамдардың бірлескен қызметін қамтамасыз ететін функцияларды атқарады. Ең алдымен, институт қоғамдық қатынастарды бекітеді және ұдайы өндіреді. Бұл институттың әрбір мүшесінің қызмет ететін шеңберлерді белгілейтін мінез-құлықтың ережелері мен стандарттық нормалары жүйесінің арқасында мүмкін болады. Әлеуметтік институттардың қызмет атқаруы қоғам мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынасты рөлдік талап-күтулер арқылы реттеуді қамтамасыз етеді. Әлеуметтік бақылау қоғамда белгіленген және қалыптасқан мінез-құлық үлгісін сақтауды қамтамасыз етеді.
Институттардың интегративтік қызметі де маңызды болып табылады. Институттандырылған нормалардың әсерімен әлеуметтік топтар мүшелері бірігуінің, өзара тәуелділік пен жауапкершіліктерінің, өздерінің мақсаттарын салыстыруының әлеуметтік процестері табысты жүреді.
Әлеуметтік институттың трансляциялаушы қызметі қоғамда жинақталған әлеуметтік тәжірибе беруді қамтамасыз етеді. Жеке адамды әлеуметтендіру, тәрбилеу және дамыту процестері арқылы алдыңғы ұрпақтың нормативтік-құндылық элементтері, тыныс-тіршілігінің тәжірибесі игеріледі.
Институттардың коммуникативтік мүмкіндіктері арқылы олардың ішінде туған ақпарат оның құрамына енген жеке адамдар мен топтар арасында да, институттар арасында да таралады.
Әлеуметтік институттардың айқын функциялары күтілетін және қажетті болып табылады. Егер де институт оларды игере алмаса, онда ол сөзсіз таратылады және өзгерістерге ұшырайды. Алайда әлеуметтік институттардың іс-әрекеттерінің жоспарланған нәтижелерімен қатар жасырын, түсініксіз не болмаса алдын ала жоспарланған нәтижелер де болады.
“Дисфункция” ұғымын алғаш енгізген американдық социолог Р.Мертон болатын, ол жүйенің бір бөлігінің екінші бөлігіне ықпалының теріс салдарларын бейнелеуге және қандай да бір жүйенің біртұтастыққа тұтасуы дәрежесін көрсетуге тиіс. Ол іс-әрекет пен мінез-құлықтың барлық институцияландырылған үлгілері қоғамның бірлігі мен тұтасуына қызмет ететіндігіне күмән туғызған және де дисфункцияларды зерделеуді маңызды деп ұйғарған [42].
Мысалы, бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамның әлемдегі оқиғалар туралы неғұрлым жылдам және толық хабардар болуын қамтамасыз етуге және тиісінше коммуникация дәрежесін көтеруге тырысуы сенсация қууға және ақпараттарды бұрмалауға әкеп соғуы мүмкін. Ал бұл басқаның қайғысына, күш қолдануды қабылдауға, мораль талаптарына қоғамның сезімталдық қасиетін төмендетеді.
Сырт көзге әлеуметтік институттардың дисфункция құбылысы даярланған кадрлардың, материалдық қаражаттың жетіспеушілігінен, ұйымдастырудағы кемшіліктерден және т.б. болатын сияқты мүмкін. Мазмұндық көзқарас тұрғысынан дисфункциялар қызмет мақсатының айқын еместігінен, функцияларының анық еместігінен, сол институттың әлеуметтік мерейі мен беделінің түсуінен, жекелеген функциялардың бастапқы оңтайлы мақсаттарды орындауға емес, өзінің болмысын сақтауға арналған қызметіне ауысуынан көрініс табады.
Әлеуметтік институттардың өзгеруі едәуір ұзақ та күрделі процесс. Олардың даму тарихы дәстүрлі нысандарының біртіндеп қазіргі заманғы түрге айналатындығын көрсетеді. Мысалы, отбасы, құқық, дін, билік институттарын алайық. Олардың жаңа ерекше түрлерінің пайда болуы жаңа әлеуметтік байланыстар мен қажеттіліктердің пайда болуымен байланысты. Мысалы, индустриалдық қоғамда жаңа - нарық, еңбек келісім-шарты, жарнама, бұқаралық мәдениет, ғылым, денсаулық сақтау, қоғамдық қозғалыс, жалғыз басты ата-ана, ерлі-зайыптылардың бөлек тұруы және басқа институттар пайда болды.
Институттардың қоғамдық рөлін терең талдаған алғашқы социологтардың бірі Т.Веблен атап өткендей, әлеуметтік институттар қоғамның өмір сүру тәсілі ретінде өзгермейтін нәрсе емес. Әлеуметтік құрылысының эволюциясы айналасына неғұрлым лайықталған алуан түрлі институттардың “табиғи іріктелу” процесі ретінде орын алады. Институттардың өзгеруі өз кезегінде мінез-құлқы қоршаған ортаға неғұрлым лайықталған және көп бейімделген жеке адамдардың одан әрі іріктелінуіне әкеп соғады.
Әлеуметтік институттардың дамуы эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) факторлардың ықпалымен жүреді. Сыртқы факторларға күнделікті тыныс-тіршіліктің өзгерістері, жаңа құндылықтардың, мәдениеттің дамуы, адамзаттың жаңа білімдерді жинақтауы жатады. Әлеуметтік институттар қоғамдық өзгерістерге бастама көтерген көрнекті тұлғалардың ықпалымен де қатты өзгеруі мүмкін. Мысалы, Лютер идеяларының әсерімен шіркеудің реформалануын айтуға болады.
Өзгерістер тудыратын ішкі факторларға жеке институттардың өзінің қоғамдық функцияларын тиімді орындау, белгілі бір әлеуметтік топтардың қажеттіліктері мен мүдделерін жүзеге асыру қабілеттері жатады. Егер де институт қызмет көрсететін әлеуметтік қажеттілік елеусіз болып қалса немесе жоқ болса, онда бұл институттың өмір сүруі мағынасыз болып қалады және біртіндеп жоғалады. Сондықтан да институттар өзгеріп жатқан әлеуметтік шынайылыққа сәйкес келетін қайта жаңғыртуды, мамандандырылуын тереңдетуді, жаңа нормалар, құндылықтар, ережелер жасауды қажет етеді.
Мысалы, әлеуметтік шығыстарға арналған бюджетті қысқарту жағдайында Қазақстанда әлеуметтік қорғау институты қайта құрылды. Бұрын ол әлеуметтік қауіп-қатерден халықтың барлық топтарын қорғауға бағытталған болатын, алайда өтпелі экономикадағы мемлекетте оның әлеуметтік міндеттемелерді толығымен орындау мүмкіндігі де, қаражаты да жоқ. Сондықтан 2000 - 2001 жылдары атаулы әлеуметтік көмек институты болып өзгертілді. Бұл халықтың неғұрлым кедей және мұқтаж топтарына тиімді әлеуметтік қолдау көрсетуіне мүмкіндік береді және де адамдардың өздерінің материалдық жағдайын жақсартуына деген жеке белсенділігі ынталандырылады.
Қоғамның дамуына қарай бір әлеуметтік институттар басқа институттарға өзінің негізгі функцияларын береді немесе бөліседі.
Егер де дәстүрлі қоғамда балалар тәрбиесін отбасы өз мойнына алған болса, ал индустриалдық қоғамда бұл функцияларын дін институттарымен ғана емес, мемлекетпен, мектепке дейінгі және мектептегі білім берумен, бұқаралық ақпарат құралдарымен, қоғамдық ұйымдармен және басқалармен де бөліседі.
Социологияда социологиялық зерттеулердің жеке бағыты қалыптасқан, онда институттарды орнықты әлеуметтік қатынастар ретінде зерттеу адамзаттың әлеуметтік қызметінің ішкі механизмдерін айқындауға мүмкіндік береді. ªазіргі заманғы экономика, саясат, мәдениет, күнделікті өмір саласындағы институттану нысандарын зерттеулер социологиялық білімнің дамуына маңызды үлес қосуда [43]. Микродеңгейдегі зерттеулер қалыптасып отырған әлеуметтік практикаларды бөліп қарауға және сипаттауға мүмкіндік береді, олар одан әрі институттандырылады және әлеуметтік шектеулердің және мүмкіндіктердің жаңа кеңістігін қалыптастыра бастайды. Мысалы, желілік маркетингке адамдарды барған сайын көп жұмылдыру адамдардың жаңа тұтыну мүдделерін қалыптастырады, сән көрсетудегі, жарнамаланатын тауарларды тұтыну мәдениетін таратады.
Макродеңгейдегі зерттеулер қоғамның социетальді табиғат беретін және тікелей экономикалық, саяси және әлеуметтік қызмет процесінде институттанулық түрленулер шеңберін қалыптастыратын базалық институттарды бөліп қарайды. Нарықтық институттардың қалыптасуы адамдардың еңбек құндылықтарының өзгеруіне ықпал етеді.
Зерттеулердің макро- және микродеңгейлері жүріп жатқан өзгерістер тереңдігін түсінуге мүмкіндік береді. Мысалы, нарықтық еңбек қатынастары институттануының нақты әлеуметтік социологиялық зерттеулері қоғамның социалистіктен нарықтыққа шын мәнінде өзгерген бе, жұмыс берушілер мен жалданушы қызметкерлердің өзара қарым-қатынастарының жаңа ресми ережелері жұмыс істейді ме, бұл нормалар екі жақтың да мүдделерін қамтамасыз етеді ме, міне осыларды көрсетеді [44].
Осылайша, “әлеуметтік институт” социологиялық танымда белсенді пайдаланылатын базалық санаттардың бірі болып табылады. Бұл ұғымның социологиялық түсінігін басқа ғылымдардың әлеуметтік институттар мен қоғамдық өмірді зерттеуі толықтыра түседі.
ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СОЦИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ
Қазақстанда социологиялық көзқарастардың
Азақстанда қазіргі заманғы социология ғылымы
Отбасы социологиясы
· Отбасымен әлеуметтік жұмыс. Оқу құралы./ Биекенов К.У., Нұрбекова Ж.А. - Алматы, “Қазақ университеті”, 2001. - 133 б.
· Социология семьи. Учебно-методическое пособие / Жаназарова З.Ж. - Алматы, “Қазақ университеті”, 2001. - 78с.
Кесте
Социология бойынша докторлық диссертациялар[1]
№№ | Аты-жөні | Диссертацияның атауы | Мамандығының шифрі мен атауы | Диссертацияны қорғаған жері | Қорғаған жылы |
1. | Тәжин М.М. | Әлеуметтік-аумақтық айырмашылықтарды зерттеудің әдістемелік жақтары | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
2. | Ғабдуллина Қ.Г. | Өндірістік ұжым және оның ауыл шаруашылығы қызметкерлерін қалыптастырудағы әлеуметтік рөлі | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
3. | Биекенов К.Ү. | Шаруашылық басшысының саяси мәдениетін әдістемелік және социологиялық талдау | 22.00.05 - Саяси социология | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
4. | Алдашов Б.А. | Нарықтық экономика аясындағы өмір сүру сапасы | 22.00.03 - Еңбек социологиясы және экономикалық социология | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
5. | Нұсқабаев О. | Жалпы білім беретін мектеп өскелең ұрпақты әлеуметтендіру институты[2] | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
6. | Асылов Н.Ж. | Әскери білім беру жүйесі әлеуметтік институт ретінде (ДСП) | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
7. | Раисов Е. | Қазақстан жұмысшыларының қазіргі заманғы жағдайда еңбекке көзқарасының әлеуметтік факторлары | 22.00.03 - Еңбек социологиясы және экономикалық социология | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
8. | Сейдуманов С.Т. | Қазақстанда көппартиялылықтың қалыптасуы: саяси-социологиялық талдау | 22.00.05 - Саяси социология | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
9. | Харченко С.В. | Әлеуметтік көңіл-күй: мәні, үрдістері және функция атқару ерекшеліктері | 22.00.05 - Саяси социология | РФ Президентінің жанындағы Мем.қызмет академиясы | 1998 жылы қайта аттестацияланған |
10. | Садырова М.С. | Нарықтық түрленулер жағдайында интеллигенцияның әлеуметтік-кәсіптік жинақылығы (Қазақстан материалдарында) | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | |
11. | Қалдыбаева Т.Ж. | Мектепке дейінгі білім берудің социологиялық тұжырымдамасы (Қазақстан Республикасының материалдарында) | 22.00.06 - Рухани өмір социологиясы | Саратов Мемлекеттік техникалық университеті | 2003 жылы қайта аттестацияланған |
12. | Шәукенова З.К. | Қазіргі Қазақстандық қоғамдағы этностардың әлеуметтік өзара әрекеттестігі | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | ақпан |
13. | Жаманбалаева Ш.Е. | Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлықтарын социологиялық тұрғыдан талдау | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | қазан |
14. | Қожамқұлова Л.Т. | Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік институт ретінде: әлемдік тәжірибе және Қазақстан | 22.00.04 - Әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар және процестер | Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ | мамыр |
Докторлық және кандидаттық диссертацияларды талдау негізінде отандық социологиялық зерттеулердің негізгі бағыттарын бөліп қарауға болады:
1. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік өзгерістер: Әженов М.С., Ғабдуллина Қ.Г., Икенов А.И., Тәжин М.М., Хамитова М.Р., Раисов Е.Р., Нагайбаева З.А., Садырова М.С., Әбжалиева А., Қожамқұлова Л.Т., Валитова З.Х., Әйтімбет Л. [29].
Қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеу - социологияның негізгі мәселелерінің бірі. Социология ғылымының дәл осы бағыты кеңестік дәуірде қызу қолға алынған болатын. Ғылымда осы мәселе бойынша бұл бағыттың іргелі теориялық базасы туралы сөз етуге мүмкіндік беретін белгілі бір әдістеме қалыптасты. Сонымен қатар, қазіргі заманғы жағдайлар бірінші кезекте әлеуметтік құрылым проблемаларын қозғайды: ол мәселенің марксистік қойылымында болмаған түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Сондықтан зерттеушілер қоғамның әлеуметтік құрылымын зерделеудің жаңа әдістемелерін қарқынды іздестіру үстінде.
Қарастырылып отырған бөлікте қоғамдық қатынастар мен қоғамның даму жүйесіндегі әлеуметтік процестер, сондай-ақ жеке әлеуметтік топтар - зиялы қауым, оның ішінде мұғалімдер де бар және кәсіпкерлер келтірілген. Экономикалық базистің, өндірістік қатынастардың жалпы жүйесінің сапалық өзгерістері сөзсіз әлеуметтік құрылымдардың терең өзгерістеріне әкеп соғатындығы туралы теориялық ұйғарым нақты эмпирикалық дәлелін тапқан.
Әлемдік және отандық социологиялық әдебиеттерді талдау және жүйелендіру негізінде социологтар зиялы қауымның әлеуметтік-кәсіптік жинақылығы, кәсіпкерліктің қазақстандық түрін қалыптастыру, қалалану процесі мен оның салдарлары, ірі қаланың әлеуметтік құрылымы, Қазақстан қоғамының әлеуметтік құрылымы дамуының қазіргі заманғы үрдістері проблемаларын зерттеудің жаңа әдістемесін жасаған. Ғылыми-санаттық аппарат нақтыланған және жасалған, “әлеуметтік жинақылық”, “зиялы қауым”, “қалалану”, “кәсіпкерлік”, “кәсіпкер”, “еңбек қатынасы” атты шешуші анықтамалар тұжырымдалған.
2. Жеке тұлғаның әлеуметтік проблемаларын зерттеу: Сапарбеков И.Ж., Биекенов К.Ү., Никитенко Е.В., Әбдікерова Г.О. , Кудро Н.М. [30].
Социологияның негізгі санаты ретіндегі жеке тұлға ұғымы әлеуметтік ғылымдардың бірқатарында кеңінен баяндалған. Социологияда бұл ұғым жеке тұлғаның қоғамдық өмірдің түрлі салаларындағы әлеуметтік қызметі мен әлеуметтік мінез-құлқы арқылы қарастырылады. Отандық ғылымда жеке тұлға көбінесе еңбек және саяси қатынастар жүйесінде қарастырылады. Қоғамдық қатынастар мен мінез-құлық нысандарының ерекше сипаттамаларына ие болған жеке тұлға мен басшы тұлғаның саяси мәдениетінің мәселелері көбірек зерделенген.
Жеке тұлғаның саяси әлеуметтену процестерін, саяси мәдениетін, саяси басқаруды, саяси мінез-құлықты, саяси сананы, азаматтық сананы, басқару мәдениетін және т.с.с. талдаған кезде пайдаланылатын бірқатар тұғырнамаларды түсіндіру жеке тұлға проблемаларын социологиялық талдау ауқымын едәуір ұлғайтты.
Жеке тұлғаның саяси мәдениетінің мазмұны негізгі құрылымдық элементтерге тіреледі, жеке тұлға мәдениетінің демократия мәдениетімен, саяси позициясымен, саяси бағалануымен және саяси мінез-құлықпен байланысы қарастырылады.
Басқару қызметінің тұжырымдамасында қазақстандық ұйым басшысының жаңа әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқының үлгісіне, беделді басшы мен қарамағындағының жаңа тұлғааралық қасиеттеріне ерекше көңіл бөлінген. Жалпы ғылыми жұмыстарда ұйымдардағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды қалыптастыру механизмдерін социологиялық диагностикалауға негізделген қазақстандық ұйымдарды басқарудың жаңа үлгілерін қалыптастыруға бастама қаланған.
3. Жастардың әлеуметтік проблемалары: Золотухин С.А., Нұсқабаев О.Н., Қасымова Л., Ізтілеуова Л.И., Әбдірайымова Г.С., Салықжанов Р.С., Царева Т., Қазымбетова Д.К., Ляднева Ж.М. [31].
Жастар ғылымда қоғамның әлеуметтік құрылымында белгілі бір орынды иеленетін әлеуметтік топ ретінде өзіне ерекше назар аудартады. Бұл назар аударту осы әлеуметтік топтың әлеуметтік белсенді әрекет ету нысандарына, жоғары жинақылық дәрежесіне және белгілі бір тұтастыққа ие екендігіне де байланысты. Бұл бөліктің зерттеулерінде аталмыш әлеуметтік топтың жасының, білімінің белгілері, әлеуметтік-кәсіптік бағдары, жұмыспен қамтылуы бойынша ішкі құрылымдалуы мәселелері қарастырылған. Жастарды әлеуметтендірудің әр алуан түрлеріне көп көңіл бөлінген - саяси, құқықтық, әлеуметтік, мәдени. Зерттеу объектісі көбінесе студент жастар болып келеді. Бұрын қаралмай келген қазақ жастарының әлеуметтену проблемаларына едәуір көңіл бөлінген.
Базалық “әлеуметтену” санаты қазіргі заманғы жағдай аясында жаңа анықтамаға ие болды. Әлеуметтену деп зерттеушілер қоғамдық ұдайы өндірісті ұғынады, оның барысында жеке адам өзінің тыныс-тіршілігі мен өмірлік шығармашылығының субъектісі ретінде өзін бөліп көрсету қабілетіне ие болады, ол сол арқылы әлеуметтік жүйені ұстап тұруға, сақтауға және ұдайы өндіруге жәдемдесіп қана қоймай, оның өзгеруіне де жағдай жасайды. Осылайша жеке адам әлеуметтік өрістің факторы ретінде қарастырылады, яғни әлеуметтену процесі берілген процесс болып табылмайды. Бұл жағдайда әлеуметтену өзара бағытталған процесс ретінде ұғынылады. Әлеуметтену кезеңдерін қарастыруда әлеуметтенудің авторлық үшінші жоғары кезеңі ұсынылған, бұл - жеке адамның белсенді, пәндік-түрлендіруші, инновациялық қызметі. Бір-біріне жақын “жеке тұлғаның дамуы”, “тәрбиелеу”, “жеке тұлғаны қалыптастыру” ұғымдары қарастырылады.
Саяси және құқықтық әлеуметтену мәселесі ғалымдардың ықыласын ерекше аударады. “Саяси мәдениет”, “құқықтық мәдениет”, “саяси әлеуметтену”, “құқықтық әлеуметтену” ұғымдарының азаматтық қоғамды қалыптастыру принциптері аясында нақтылануы республикамыздың жастар саясатының негізгі бағыттарын тұжырымдауға мүмкіндік берді, бұл қазақстандық социумнің маңызды проблемасы болып табылады.
4. Әлеуметтік саясат, демография және көші-қон: Әмірханова М.М., Алдашов Б.А., Климова Т.В., Биекенова С.К., Әбілқасова Д.Б. [32]
Социологиялық зерттеулердегі бұл бағыт өзінің жаңашылдығымен және қазіргі заманғы теориялық базасымен ерекшеленеді. Әлеуметтік статистиканың, әлеуметтік болжамның, әлеуметтік саясаттың, демографиялық саясаттың дәстүрлі ұғымдары қазіргі заман тұрғысынан түсіндірілген және тұжырымдалған. Әлеуметтік статистика деп статистиканың қоғам дамуының нақты тарихи жағдайларындағы әлеуметтік шарттарды, қоғамдық жай-жапсарды және адамдардың өмір салтын кешенді зерделейтін саласын түсіну керек. Әлеуметтік процестерді талдаудың ғылыми әдістері жүйесіндегі әлеуметтік статистиканың функциясы қандай да бір процестердің әлеуметтік индикаторларын айқындау, олардың тұрақтылығы мен өзгергіштігін, олардың белгілі бір уақытқа, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне жатуын бағалау мүмкіндіктерімен белгіленген.
Әлеуметтік болжаудың, әлеуметтік статистиканың құрылу және қызмет ету принциптері, әлеуметтік индикаторлар жүйесін құру әдістемелері жасалған, өмір сапасын, тіршілік деңгейін өлшеу индикаторларының жүйелері жасалған. Кедейлік деңгейі көрсеткішінің анықтамасына өзгерістер енгізілген. Маңызды сипаттамалар - шығыстар мен кірістер немесе шығыс бабы өлшенетін уақыт, ол экономиканың қазіргі дамуына тән жалақының тұрақсыздығымен, инфляциямен және жұмыспен қамтылудың тұрақсыздығымен түсіндіріледі.
Қоғамдық қатынастардың әлеуметтік-демографиялық қырларын зерттеуде әлеуметтік саланың жай-күйінің демографиялық ахуалға әсері талданған, халықтың әр түрлі топтарының нарықтық шарттарға әлеуметтік бейімделуінің ерекшеліктері ашып көрсетілген. Бұл жұмыстардың маңыздылығы олардың ғылыми-тәжірибелік қажеттілігімен анықталған. Әлеуметтік, демографиялық, гендерлік саясат жасау жөніндегі республика басшылығына нақты ұсынымдар социологиялық ғылымның қоғамды реформалау процесіне назар аударуы мен үлес қосуының көрсеткіші болып табылады.
5. Ауыл шаруашылығының әлеуметтік проблемалары: Дәрменова Б.К., Матаев Ғ.М. [33].
Ауыл шаруашылығы проблемаларын зерттеудің өзектілігі дау туғызбайды. Алайда бұл бағытта қандай да бір айқын жандану байқалмайтынын айта кету керек. Керісінше, алдындағы кезеңмен салыстырғанда ауыл шаруашылығы проблемалары жөніндегі жұмыстар едәуір азайды. Мысалы, отандық ғалымдарымыз Н.А.Аитовтың, Қ.Ғ.Ғабдуллинаның, С.Н.Соскиннің, А.А.Рогачевтың және т.б. бірқатар еңбектері зерттеудің белгілі бір ғылыми-теориялық базасының бар екенін көрсетеді. Дәстүрлік көзқарастың әдістемелік ерекшеліктерін толық көлемде қарастыру мүмкіндігі жоқ болғандықтан қазіргі заманғы кейбір маңызды сипаттамаларға тоқталамыз.
Біріншіден, шаруаларды екінші дәрежедегі тап деп тануды қазіргі заманғы зерттеушілер толығымен теріске шығарды. “Біз шаруа табын “гегемон” таптың, жұмысшы табының көлеңкесінен шығарамыз: оны ешкімнің гегемониясын қажет етпейтін айрықша, дербес, өзіндік дара күш деп қарастырамыз” [33, 18-б.]. Екіншіден, аграрлық жұмыспен қамту мәселелері, ауылдық көші-қонның әлеуметтік салдарлары көтеріледі, ауылдық еңбек ресурстарын жасақтаудың әлеуметтік-демографиялық факторларына кешенді баға берілген, фермер қожалықтарының дамуын тежейтін әлеуметтік, психологиялық, экономикалық факторлар бөліп көрсетілген.
6. Әлеуметтік топ ретіндегі қазіргі заманғы отбасы мен әйелдердің әлеуметтік проблемалары: Жаназарова З.Ж., Шеденова Н.У., Қылышбаева Б.Н., Нұрбекова Ж.А. [34].
Қазіргі заманғы ғылымда әлеуметтік отбасы елеулі орынға ие. Отбасы мен әйелдер проблемасы жөніндегі зерттеулердің іргелі негіздерінің шет елдік және отандық социологияда ертеден келе жатқан дәстүрі бар. Сонымен қатар, бұл жұмыстардың маңыздылығы қазіргі заманға сай және өз уақтысында болуында.
Зерттеулерде өзіндік көзқарасты қалыптастыруға тырысу ғылыми-категориялық аппаратты едәуір жаңартты, зерттеулердің тәсілдері мен әдістемесін, оларды талдауды қалыптастырды.
Отбасы қоғамның даму процесінде тұтас әлеуметтік құрылым ретінде елеулі өзгерістерге ұшырағанын авторлар атап өтеді. Қазіргі заманғы отбасын социологиялық талдау адам өмірінің осы маңызды саласындағы проблемалардың толық кешенін айқындады. Отбасындағы өзара қарым-қатынастарға, демографиялық ахуал мен балалар тәрбиесіне әсер ететін экономикалық, саяси, мәдени факторлар қарастырылған. Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынастар процесінде жеке тұлғаның қалыптасуының генезисі мен механизміне, олардың арасындағы эмоционалдық байланыстар, отбасының өмір салты деңгейіне және ата-аналарының мінез-құлықтарына ерекше көңіл бөлінген.
Қазіргі заманғы зерттеушілердің әйелдер проблемаларына ерекше ықылас қоюы азаматтық қоғам принциптері мен құқықтық мемлекет құндылықтарын қалыптастырумен анықталады. Қазіргі кезде әйел проблематикасы социология, экономика, философия, демография, саясат тану және т.б. сияқты әлеуметтік ғылымдардың қолданбалы зерттеулері аясынан өзінің пәні мен мазмұны бар елеулі, іргелі зерттеулер аясына ауысуда. Әйелдердің әлеуметтік жағдайын зерделеудің жаңа кезеңі әлеуметтік процестерді түсінудің базалық талдау жасау құралы ретіндегі гендердің тұжырымдамасына негізделген. Бұл тұжырымдама әлеуметтік феминология мен гендерлік зерттеулердің әдістемелерінде қаланған. Гендерлік талдау ерлер мен әйелдердің қоғамдық өмірдің жеке салалары мен бөліктеріндегі (атап айтқанда экономикалық және еңбек салаларындағы) айырмашылығы мен ұқсастығының шеңберін, қызметіндегі, қабілеттеріндегі және мүмкіндіктеріндегі ортақтықтар мен ерекшеліктерді айқындауға мүмкіндік береді.
Әйелдердің жаңа әлеуметтік шарттарға әлеуметтік бейімделу проблемалары, жұмыспен қамтылуы, отбасындағы орны мен рөлі әйел еңбегінің сипаты, қоғамдағы әйелдер мен ерлердің рөлдері туралы ұғымдардың стереотиптері, қоғамдық өсу мүмкіндіктері тұрғысынан қарастырылады. Жұмыстарда өлшеудің берілген өлшемдерінің өзгеру динамикасы, олардың қазіргі заманда басқаша түсіндірілуі келтірілген. Зерттеушілер әйелдердің жұмыспен қамтылуының әлеуметтік саясатының бұрынғы негіз қалаушы принциптерінен меншік нысандары мен әлеуметтік-еңбек қатынастарындағы түбегейлі өзгерістерге сәйкес келетін тең мүмкіндіктер стратегиясына көшу, әйелдерді әлеуметтік қорғау жүйесіне өзін-өзі қорғау принципін енгізу қажеттігі бар деп есептейді.
7. Девианттік және құқықтық мінез-құлық: Жаманбалаева Ш.Е., Көшербаева А.Б., Қазымбетова Д., Әлиев Д.М. [35].
Девианттік мінез-құлықтың әлеуметтік қырларын зерттеу отандық ғылымда салыстырмалы түрде алғанда жаңа бағыт. Зерттеушілер девианттік мінез-құлық социологиясының зерттеу объектісін, пәнін айқындап, тұжырымдаған. Девианттік мінез-құлық социологиясының объектісі - санада жазылатын білімнің, ұстанымдардың, құндылық бағдарлардың, қажеттіліктер мен мүдделердің пәндік жүзеге асуы (нысаны мен мазмұны бойынша) ретіндегі адамдардың шынайы қызметі, шын мінез-құлқы.
Ауытқушы мінез-құлықтың мәнісін, нысандарын және пайда болу себептерін қарастыра отырып Жаманбалаева Ш.Е. талдаудың әлеуметтік белгілерін басшылыққа алады: жеке тұлғаның, әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның қызмет етуі мен дамуы көзқарасы тұрғысындағы мінез-құлықтың әлеуметтік бағыттылығы мен қоғамдық нәтижелері; мінез-құлықтың әлеуметтік нормалар мен құндылықтарға сәйкестігі; қоғам және әлеуметтік санкцияларға баға беру. Қазымбетова Д. әлеуметтік факторлар жүйесіне тұлғалық мінездемелерді (парасаттылық, тәрбие) енгізеді. “Девианттік мінез-құлықтың негізіне жеке бастық және қоғамдық мүдделердің үйлесуі принципі салынған”.
“Девианттік мінез-құлық”, “делинквенттік мінез-құлық” дейтін базалық санаттар қазіргі заманғы түсініктерге ие болды, олардың арақатынасы анықталды. Бұл бағытта осы әлеуметтік құбылыс туралы ұғымдарды кеңейтуге және тереңдетуге мүмкіндік беретін оқу пәні аралық байланыстар кеңінен қолданылады.
8. Әлеуметтік және саяси институттарды социологиялық талдау: Асылов Н.Ж., Қарабаев Ш.Қ., Сейдуманов С.Т., Илеуова Г.К., Байделдинов Л.А. [36].
Қоғамды саяси реформалау процестері социологияның алдына теориялық та, практикалық та міндеттер қойып отыр. Саяси социология социология білімі саяси биліктің, саяси институттардың және саяси сайлаудың қызметі проблемаларымен айналысатын салаларының бірі болып табылады.
Саяси кеңістіктің құрылымдалуы саяси партиялардың, құралымдардың және саяси элитаның қалыптасуы процесін зерттеулерде келтірілген. Бұл бағыттағы зерттеулердің теоориялық-әдістемелік базасы батыстық социология дәстүрімен жасақталған. Саяси плюрализм батыстың саяси құрылымдарының құбылысы ретінде отандық ғылымда қарастырылмаған.
Әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде Қазақстандағы көппартиялылықтың қалыптасуы проблемалары жөніндегі зерттеулерде көппартиялылықтың қалыптасуының типологиясы мен қалыптасу кезеңдері, партиялар мен қозғалыстардың бағдарламалық ұстанымдарының жіктемесі, көппартиялылықтың дамуына кедергі жасайтын объективтік жағдайлар қарастырылады, сондай-ақ саяси плюрализмнің жеке түрлері мен үлгілерін қарстырудағы теориялық көзқарастар жасалған, саяси құралымдардың ерекшеленген этникалық әлеуметтік құрылымдарының қалыптасу себептері талданады.
Билеуші саяси элитаның мәнісі мен қалыптастыру механизмдерін зерттеулердің бастапқы қағидасы қоғам әрқашан да билікке ие болып отырған азшылыққа және қолында билігі жоқ саяси тәуелді көпшілікке бөлінгенін және бөліне беретінін түсінуде. Бұл позиция отандық ғылымда әлемдік классикалық дәстүрлерді қайта ұғынудың және қазіргі заманғы әлеуметтік шынайылықтың негізінде салыстырмалы түрде жақында тұжырымдалған. Билік туралы тұжырымдамалық қағидалар да қазіргі заман аясында қайта қаралуда. Әлеуметтік стратификацияда жоғары позицияны иеленген әлеуметтік бір топтарға өз қалауларын басқаларға таңуға және қоғамдық мүдделерге сәйкес әрекет ету мүмкіндігін беретін биліктің саяси институттардың жиынтығы ретіндегі классикалық түсінігі қазіргі заманғы билікті баяндаудан едәуір өзгеше. Қазіргі заманғы қоғамда билік барлық әлеуметтік кеңістік бойынша жайылған, ол қазіргі кезде экономикалық, мәдени және саяси кеңістіктердің қарым-қатынасын білдіреді (П.Бурдье тұжырымдамасы).
Саяси социологияның ғылыми-санаттық аппараты жасалған: “көппартиялылық”, “саяси қозғалыстар”, “саяси элиталар” және т.б. Саяси социологияның оқу пәні аралық сипаты социологиялық зерттеулердің нәтижелерін кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді, бұл ғылыми ізденістің өзінше верификациясы, теориялық-әдістемелік амалдардың дәлелденуі болып табылады.
9. Әлеуметтік- өнеркәсіптік қақтығыстар: Есмұханова Г.Г. [37].
Зерттеудің теориялық-әдістемелік базасы Р.Дарендорфтың және социологияның осы бағытындағы басқа да батыстық мамандардың еңбектері негізінде қалыптасқан. Әлеуметтік қақтығыс тұжырымдамасы құбылысты әлеуметтік жүйенің ілгерілемелі эволюциялық дамуын қамтамасыз ететін маңызды элемент ретінде ұғынуға негізделген. Қақтығыстың қазіргі заманғы тұжырымдамасының мынадай белгілері бар: қақтығысты кез келген әлеуметтік жүйенің нормасы деп тану; “әлеуметтік қақтығыстың” және оны тудыратын факторлардың кең қамтылған түсініктері; қақтығыстарды институттандырудың маңыздылығы мен қажеттілігін мойындау; өнеркәсіптік қақтығыстың ұғымына жаңаша түсінік беру. Кеңестік дәуірден кейінгі қоғамда өнеркәсіптік қақтығыстар, атап айтқанда Ресей мен Қазақстанда, ғылыми социологиялық бағасын алды, Қазақстандағы өтпелі кезеңдегі өнеркәсіптік қақтығыстардың себептері, өту механизмдері және ерекшеліктері көрсетілген. Салыстырмалы, факторлық талдаудың негізінде өтпелі кезеңдегі өнеркәсіптік қақтығыстардың институттануының негізгі тәсілдері мен механизмдері анықталған, ұсынымдар беріліп, болжамдар жасалған.
Осыған ұқсас сипаттағы жұмыс әзірше біреу ғана және проблеманы теориялық тұрғыдан қоюдың жалпыламалығы туралы сөз қозғау қиын екендігін айта кеткен жөн. Сірә осы әлеуметтік-экономикалық қатынастар саласындағы жағдайдың тұрақтануы жаңа зерттеулердің пайда болуын сәл тежеген болуы керек, жалпы бұл қазіргі заманғы отандық социологияға тән құбылыс. Алайда қоғамдағы өнеркәсіптік, индустриалдық қатынастар жүйесінде әлі де шешілмеген проблемалар баршылық, оларды жүріп жатқан реформалар процесінде зерттеу қажет.
10. Әлеуметтік қатынастар мен процестердің этникалық шақтары: Қарабаев Ш.Қ., Хан М.М., Смағамбет Б.Ж., Есенғалиева А.К., Ахметова С.С., Жайшыбекова К., Шәукенова З.К. [38].
Этникалық социология социология ғылымының дербес бөлімі ретінде енді ғана бөлініп келеді, зерттеулер объектісі, пәні, әдістемесі айқындалуда, ғылыми-ұғымдық аппараты жасалуда. Қазіргі заманғы Қазақстан қоғамының полиэтникалылығын осы саладағы зерттеулер ерекше талдайды. Біздің бөліп қараған жұмыстарымыз саяси түрленулердің этникалық құрылымына, жеке тұлғаның этникалық өзіндік ерекшеліктеріне, өндірістік ұжымдардағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың этникалық жақтарына қатысты. А.Есенғалиеваның жұмысында этникалық топ социологиялық зерттеудің нақты объектісі ретінде бөліп қаралған.
Этникалылық мәселесі отандық социологиялық ойда қаралған жоқ деп айтуға болмайды. М.С. Әженов, И.А. Әйтімбет, С.К. Өтешов, Н.Бәйтенова, Р.Б. Әбсаттаров және т.б. сияқты ғалымдар бұл бағыттағы белгілі бір дәстүрді қалыптастырған. Социологияда дәл осы бағыт қазақстандық социумның этникалық бірегейлігін зерттейтін Қазақстан ғылымының бет-бейнесін анықтайды.
“Этнос”, “этникалық топ”, “этникалық өзіндік сана”, “этникааралық қатынастар” базалық санаттарын авторлар дәстүрлі түрде және қазіргі заманғы қойылымында қарастырады, бұл ұғымдарға толық және көлемді түсінік беруге негіз болады. Этнос деп қазіргі заманғы қойылымында біртұтастығы генетикалық анықталған биологиялық популяцияны ғана айтпайды. Этностың құрамдас бөліктері ретінде мыналар бөлінеді: әлеуметтік-демографиялық ахуал, экономикалық сипаттама, аумақтық орналасу, рухани және материалдық мәдениет. Этникалық өзіндік ерекшелік жеке тұлғаның құрлымдық құндылығының құрамдас сипаттамасы ретінде қарастырылады. Осылайша, ұлттық айырмашылықтардың нивелирленуі және олардың толық жойылуы идеясы қабылданған жоқ.
Проблеманың бұлай қойылуы қоғамдық қатынастар жүйесі элементтерінің бірі ретінде әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени процестердегі этникалық факторды зерттеуге мүмкіндік береді, қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік реформаларды жүзеге асыру үшін оған күш салу қажет.
11. Қазақстандағы социологиялық ойдың институттануы: Сейдуманов С.Т., Биекенов К.Ү., Сәдуақасова А.К. [39]
Бұл маңызды мәселелердің бірі, өйткені социологиялық қауымдастықтың өзіндік рефлексиясын көрсетеді, социологияның ғылым және оқу пәні ретінде қалыптасуын әлеуметтік және когнитивтік танымдық институттану тұрғысынан қарастырады, бұл ғылымның ішкі және сыртқы қалыптасуы мен дамуының тұтас процесін көрсетуге мүмкіндік берген. Бұл бағыт теориялық социологияға көбірек келеді, социологиялық зерттеулерді, жасалымдарды, еңбектерді олардың тууын, нығаюын, дамуын және қазақстандық социологтардың ғылыми ізденістерін бақылай отырып жүйелендіреді және байытады.
Социологияның ғылым ретіндегі дамуы соңғы жылдары ғылыми басылымдардың, отандық ғалымдарымыздың монографияларының, тұжырымдамалық ғылыми еңбектерінің өсуімен ерекшеленеді. Мысалы, 2000 - 2003 жылдары мынадай басылымдар жарыққа шықты:
· Казахстанская молодежь на рубеже веков / А.С. Сарсенбаев, Г.Т. Телебаев, Д.А. Калетаев, А.Т. Шайкенова. - Астана: Елорда, 2000. 220 с.
· Казахстан как политическая реальность / Байдельдинов Л.А. Алматы: Институт развития Казахстана, 2000. 169 с.
· Национальные процессы в Республике Казахстан. Коновалов А.П. Семипалатинск: СГУ им. Шакарима, 2000 - 252 с.
· Казахстан и современный мир / Габдуллина К.Г. - Алматы: КагосИНТИ, 2001. - 108 с.
· Общество: прогресс и регресс / Габдуллина К. - Алматы, 2002. – 167 с.
· Казахстанская культура сегодня: ценности, потребности, институты / Телебаев Г.Т., Шайкенова А.Т., Омирсеитова А.К., Шукенова А.А., Куцик Л.В. - Астана: Елорда, 2002. 232 с.
· Этническое взаимодействие в Казахстане / Сейдуманов С.Т., Калмыков С.К., Шаукенова З.К. Астана: Парламент Республики Казахстан, 2002 - 95 с.
· Социальное взаимодействие этносов в современном казахстанском обществе. Шаукенова З.К. Астана, 2002, 128 с.
· Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения /Джаманбалаева Ш.Е. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 278 с.
· Наркотизм: методика исследования, анализ состояния, предупреждение и противодействие / Н.А.Сартаева - Астана, 2002. - 224 с.
Социология ғылымының қолданбалылық маңызы социологиялық зерттеулер нәтижелерінің мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда пайдаланылуынан көрінді. Мемлекеттік органдардың жанынан социологиялық зерттеулерге мамандандырылған орталықтар құрылған және жұмыс істеуде. Мысалы, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер инстиутты, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік қызмет академиясының Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік қызмет теориялары мен тәжірибелерінің ғылыми-зерттеу институты, Қазақстан Республикасы Парламентінің Ақпараттық-талдау қызметі, Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрілігінің Талдау және мониторинг орталығы, бұларда нақты-әлеуметтік зерттеулер, кең көлемді жобалар, қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық ахуалдар мониторингі жүруде.
Социологиялық қызмет көрсету рыногының дамуы қазақстандық саяси және маркетингтік кеңістікте шынайы сипаттамаларға ие болды. Мемлекеттік орталықтармен қатар талдамалық ақпарат беру және қоғамдық сауал салу мен маркетингтік зертеулер жүргізу жөніндегі қызметтер көрсететін бірқатар жеке меншік орталықтар бар: BRІF Research Group, ЦИОМ, ЦЕССИ - Қазақстан салыстырмалы әлеуметтік зерттеулер институты, БИСАМ-ЦЕНТРАЛ ЭЙЖА, Алматы тәуелсіз социологтар мен саясаттанушылар ассоциациясы, КИСЭИП, КОМКОН 2-Еуразия және т.б. Бұл ұйымдардың аймақтық менеджерлер мен интервьюерлер желісі түріндегі құрылымдары, ғылыми-әдістемелік зерттеу базасы, ақпаратты өңдеудің жаңа компьютерлік технологиялары бар. Жеке меншік компаниялардың коммерциялық негізде қызмет ететіндігінен қымбат тұратын жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндіктері бар.
Қазақстанның социология ғылымының қалыптасу процесіне әл-Фараби атындағы ҚазҰУ социология кафедрасының бастамасымен 1996 жылы өткен “Қоғамды жаңғыртудағы социологияның рөлі” атты Бірінші халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция, 1997 жылы Дүниежүзілік банктің қолдауымен өткен “Қолданбалы социологиялық зерттеулер: тәжірибесі, мүмкіндіктері, болашағы” атты халықаралық семинар жаңа серпін берді.
2002 жылғы 17 - 18 мамырда Алматы қаласында өткен “Қазақстандық қоғам және социология: жаңа шынайылықтар мен жаңа идеялар” атты Қазақстан социологтарының бірінші конгресі Қазақстан социологиясының жаңа кезеңі болды. Бұл конгресте әлеуметтік-ғылыми проблемаларды шешу үшін елдің әлеуметшіл ғалымдарын біріктіру мақсатында тәуелсіз кәсіби бірлестік ретінде Қазақстан социологтарының ассоциациясын құру туралы шешім қабылданды. Қазақстан социологтарының ассоциациясы елдің социологиялық қауымдастығының интеллектуалдық және ғылыми-ұйымдық әлеуетін ашуды өзінің стратегиялық мақсаты етіп қояды. Қазақстан социологтары ассоциациясының президенті болып социология ғылымдарын докторы, профессор М.М. Тәжин сайланды.
2003 жылдың қаңтарында Ассоциация Қазақстанның дарынды жас социолог ғалымдарын арналған Қазақстан социологтары ассоциациясының сыйлығын ізденуге арналған байқау ұйымдастырды. Байқаудың алғашқы жеңімпаздары мен лауреаттары Жаманбалаева Ш.Е., Қожамқұлова Л.Т., Әбдірайымова Г., Нұрбекова Ж.А., Шеденова Н.У., Валитова З.Х., Сәдуақасова А.К. болды.
Осылайша, Қазақстанның социология ғылымы шынайы социумның міндеттерін шешуге тырыса отырып, қарқынды дамып келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. История теоретической социологии. Под ред. Ю.Н.Давыдова. - М., Канон, 1997. - Т.2. - 560 с.
2. Джунушев Р.Е. Особенности формирования и развития казахского просвещения вт. пол. Х1Х-нач. ХХ в. Дис. ... канд. философ. наук. -Алматы, 1985. - 167 с.
3. Чокан Валиханов и современность / Сборник материалов Всесоюзной научной конференции, посвященной 150-летию со дня рождения Ч.Ч.Валиханова. - Алма-Ата: Наука КазССР, 1988. - 320 с.
4. Атишев А.А. Политическая мысль Казахстана вт. пол. Х1Х-нач. ХХ в. - Алма-Ата: Наука, 1970. - 161 с.
5. Жұмақасова І. Қазақстанда социологиялық көзқарастардың қалыптасуы // Ақиқат. - 1994. - ( 10. -32-42 б.
6. История теоретической социологии / Под ред. И.Ф. Девятко. - М., 1997. - Т.1-4.
7. Маркин А.В. Концепции политической жизни в русской социологии в кон. Х1Х - нач. ХХ в. Б.Н.Чичерин, М.М.Ковалевский. Дис. ... канд. социол. наук. - М., 1993. - С.65.
8. Омаров Д. Абай мұрасын еліміздің саяси - әлеуметтік өмірінде қолдану жолдары // Культурные контексты Казахстана: история и современность. Материалы международного семинара, посвященного 100-летию М.О.Ауезова. / Сост. А.Кодар, З.Кодар: Ассоциация по экологии культуры народов Казахстана “Золотой век”. - Алматы, 1988. - С.194-199.
9. Абай. Қара сөздер. Поэмалар. - Алматы: Ел, 1993.- 270 б.
10.Тойнби А. Дж. Постижение истории.. - М.: Прогресс, 1991.- 736 с.
11.Өміралиев І. Абай афоризмі. - Алматы: Қазақстан, 1993. - 124 б.
12.Орынбеков М. Философские воззрения Абая. - Алматы: Білім, 1995. - 136 с.
13.Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстана 1917-1940 г.г. - Алматы: Ғылым, 1991. - 256 с.
14.Шакарим. Зеркало подлинного счастья. Сады подснежников. Мысли разных лет // Простор. - 1989. - ( 8. - С.130-138.
14. Шәкерім Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. - Алматы: Жазушы, 1988. - 560 бет.
15.Айтказин Т.К. История казахской общественной и философской мысли. - Астана, ЕАУ им. Л.Н.Гумилева, 2000.- 150 с.
16.Сегизбаев О.А. Казахская философия ХV - начала ХХ вв. - Алматы.: Гылым,1996. - 472 с.
17.Валиханов Ч. Собрание сочинений в пяти томах. - Алма-Ата: Казахская советская энциклопедия, 1985.- Т.2 - 416 с.
18.Валиханов Ч. Избранные произведения. Алма-Ата: Казгослитиздат, 1958. - 643 с.
19.Алтынсарин Ы. Шығармалар. ұш томдық. - Алма-Ата, 1976. - Т.2. - С.98.
20.Торайгыров С. Социализм. 1918. // Избранное. - Алма-Ата: Жазушы, 1971. - 256 с.
21.Капитонов Э.А. Социология ХХ века: история и технология. - Ростов-на-Дону: Феникс, 1996. - 512 с.
22.Социологические взгляды Н.Бухарина. - М. : Наука,1970.
23.Социологические центры СССР (1976) / Под ред. В.Ю.Попкова. - М., 1976. - 309 с.
24.Соскин С.Н. О преодолении социально-экономических и культурно-бытовых различий между городом и деревней в период строительства коммунизма. - Алма-Ата: Казахстан, 1967. - 223 с.; Соскин С.Н. Социальная структура современного села. - Алма-Ата: Знание, 1978. - 23 с.; Соскин С.Н. Социальная структура села и народное образование. - Алма-Ата: Казахстан, 1979. - 287 с.; Рогачев А. А. Социальное развитие села. - Алма-Ата: Кайнар, 1987. - 158 с.; Рогачев А. А. Использование трудовых ресурсов села. - Алма-Ата: Кайнар, 1970. - 128 с.; Рогачев А.А. Социально-экономическое развитие сельских трудовых ресурсов. - Алма-Ата: Кайнар, 1981.- 207 с.; Искаков У.М. Города Казахстана: проблемы социально-экономического развития. - Алма-Ата: Наука,1985. -160 с.; Алтаев А.Ш. Социальное развитие рабочих Карагандинского угольного бассейна в 1970-80-е г.г. - Алма-Ата: ғылым, 1990. - 133 с.; Байдельдинов Л.А. Статистика в социологическом исследовании. - Алма-Ата: Наука, 1965.- 126 с.; Шеденов У.К. Социология в службе быта Казахстана. - Алма-Ата: Казахстан, 1973. - 167 с.; Дорж Д.А. Конкретно-социологические исследования в лекционной пропаганде. - Алма-Ата: о-во “Знание”, 1987. - 20 с.; Акмамбетов Г.Г. Проблемы нравственного развития личности. - Алма-Ата: Наука, 1971. - 215 с.; Даутов Т.М. Личность как социологическая проблема. - Алма-Ата: Наука, 1970.- 254 с.
25.Сапрыкин В.А. Урбанизация. Атеизм. Религия: проблемы формирования научно-материалистического атеистического воспитания в условиях социалистического города. - Алма-Ата: Казахстан, 1981.- 287 с.; Черняк В.А. Формирование научно-материалистического атеистического мировоззрения (социологические проблемы). - Алма-Ата: Наука, 1969. - 372 с.; Черняк В.А. Планы социального развития коллективов и атеизм. - Алма-Ата: Казахстан, 1974. - 183 с.; Сарсенбаев Н. Обычаи и традиции в развитии. - Алма-Ата: Казахстан, 1965. - 328 с.; Сарсенбаев Т.С. Проблемы интернационального воспитания личности (философско-социологические исследования). - Алма-Ата: Казахстан, 1973. -129 с.
26.Черняк В.А. Социология атеизма и исторический материализм. - Алма-Ата: Казахстан, 1989. - 175 с.
27.Сейдуманов С.Т. Социологические информационные службы: ретроспективно-аналитический обзор. - Талды-Курган, 1990. - 38 с.
28.Справочник для поступающих в ВУЗы СССР в 1988 г. - М.: Высшая школа, 1988. - 448 с.
29.Габдуллина К.Г. Производственный коллектив и его социальная рөл в формировании работников сельского хозяйства. Дис. ... д-ра социол. наук. - Алматы, 1991. - 291 с.; Икенов А.И. Гуманистический аспект управления научно-техническим процессом. Дис... д-ра социол. наук. - Алматы, 1992. - 327 с.; Тажин М.М. Методологические аспекты исследования социально-территориальных различий. Дис... д-ра социол. наук. - Алма-Ата, 1990. - 291 с.; Хамитова М.Р. Социальные изменения учителей Казахстана. Дис. ... канд. философ. наук. - Алматы, 1992. - 123 с.; Раисов Е. Социальные факторы отношения рабочих Казахстана в труду в современных условиях. Дис. ... доктора социол. наук. - Алматы, 1997. - 285 с.; Нагайбаева З.А. Предприниматели как социальная группа. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1997. - 127 с.; Садырова М.С. Социально-профессиональная мобильность интеллигенции в условиях рыночных преобразований. Дис. ... доктора социол. наук. - Алматы, 1999. - 259 с.; Абжалиева А.Т. Урбанизация и ее социальные последствия. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000. - 143 с.; Кожамкулова Л.Т. Социальная структура крупного города (на примере г. Алматы). Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000. - 141 с.; Валитова З.Х. Современные тенденции развития социальной структуры казахстанского общества. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000; Айтимбет Л.И. Социальные проблемы безработных в условиях переходного периода. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000
30.Сапабеков И.Ж. Авторитет руководителя в современных условиях. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1992. - 156 с.; Биекенов К.У. Методологический и социологический анализ политической культуры хозяйственного руководителя. Дис. ... доктора социол. наук. - Алматы,1993. - 325 с.; Никитенко Е.В. Руководитель организации: социологический анализ моделей управленческой деятельности. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1997. - 190 с.; Абдикерова Г.О. Социологический анализ проблемы политической социализации личности. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1997. - 140 с.; Кудро Н.М. Социальное регулирование поведения личности как предмет социологического анализа. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000.
31.Золотухин С.А. Молодежь в социальной структуре общества. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1993. - 116 с.; Нұсқабаев О. Жалпы білім беретін мектеп өскелен ұрпақты әлеуметтендіру институты. Социол. ғыл. док. ... дис. ізденіс. - Алматы, 1994. - 247 б.; Касымова Л.Н. Проблемы социализации казахской студенческой молодежи сельского происхождения в условиях переходного периода. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1997. - 148 с.; Ізтелеуова Л.И. Қазақстан жастарын нарық жағдайындағы өнеркәсіптік еңбекке бағыттау. Социол. ғыл. канд. .... дис. ізденіс. - Алматы, 1998. - 130 с.; Абдрайымова Г.С. Студенческая молодежь как социальная группа. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999. - 142 с.; Саликжанов Р.С. Социологический анализ политической культуры студентов. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999. - 134 с.; Царева Т. Методологические проблемы анализа правовой социализации студенческой молодежи. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999. - 134 с.; Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999. - 161 с.; Ляднева Ж.М. Социологический анализ девиантного поведения молодежи Казахстана. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000.
32.Амирханова М.М. Методология и методика построения системы индикаторов социальной статистики. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999. - 165 с.; Алдашов Б.А. Качество жизни в контексте рыночной экономики. Дис. ... доктора социол. наук. - Алматы, 1994. - 352 с.; Климова Т.В. Социально - демографические отношения как предмет социологического исследования. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1997. - 171 с.; Биекенова С. К. Методологические проблемы анализа социальной политики государства. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999. - 149 с.; Абулкасова Д.Б. Миграционные процессы в Казахстане: тенденции и динамика.
33.Дарменова Б.К. Социально - экономические проблемы формирования и использования трудовых ресурсов в сельском хозяйстве Казахстана. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1993. - 147 с.; Матаев Г.М. Основные принципы крестьянского самоуправления. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1994. - 150 с.
34.Жаназарова З.Ж. Социологический анализ структуры взаимоотношений современной семьи. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1998. - 128 с.; Шеденова Н.У. Женский труд в условиях рыночных отношений: социальные аспекты. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1998. - 132 с.; Кылышбаева Б.Н. Социальная адаптация женщин к современным рыночным условиям. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1998.- 165 с.; Нурбекова Ж.А. Социологический анализ женского предпринимательства в Казахстане. . Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000.
35.Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения (на материалах РК). Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1996.- 121 с.; Кошербаева А.Б. Социальные проблемы преступности (социологический аспект). Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999.- 149 с.; Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1999. - 161 с.
36.Асылов Н.Ж. Военная социология как наука о войне и мире / Сб. научн. трудов. Вып. 2(7). - Алматы, ВИ ПВ, 1996.; Карабаев Ш.К. Этносоциальная структура общественно - политических движений и партий Казахстана в переходный период. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1995.- 138 с.; Сейдуманов С.Т. Становление многопартийности в Казахстане: политико- социологический анализ. Дис....доктора социол. наук. - Алматы, 1998. - 297 с.; Илеуова Г.К. Социальные аспекты формирования и развития политической элиты Казахстана. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1997. - 140 с.; Крылдакова Р.Б. Социологический анализ деятельности экологических неправительственных организаций. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2001.
37.Исмуханова Г.Г. Современные промышленные конфликты и их отражение в теории Р.Дарендорфа. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1996. - 149 с.
38.Хан М.М. Этно-региональные особенности ценностных ориентаций личности. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1993. - 139 с.; Смагамбет Б.Ж. Взаимоотношения между руководителем и подчиненным в многонациональных трудовых коллективах: социологический анализ. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1998.- 159 с.; Есенгалиева А.К. Социальная адаптация этнических групп к условиям рынка. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000. - 162 с.; Карабаев Ш.К. Этносоциальная структура общественно-политических движений и партий Казахстана в переходный период. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 1995.- 138 с.; Ахметова С.С. Становление государственного языка как социального института в Республике Казахстан: социологический анализ. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2002; Жайшибекова К. Формирование культуры межэтнического общения как социальный процесс. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2001; Шаукенова З.К. Социальное взаимодействие этносов в современном казахстанском обществе. Дис....доктора социол. наук. - Алматы, 2003.
39.Биекенов К.У., Садвокасова А.К. Институционализация социологической мысли в Казахстане // Саясат. - 2000. - ғ 6; Садвокасова А.К. Институционализация социологической мысли в Казахстане. Дис. ... канд. социол. наук. - Алматы, 2000.
Бөлім. СОЦИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
Тарау. КЛАССИКАЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ТЕОРИЯ ПРОТОСОЦИОЛОГИЯ РЕТІНДЕ
Ежелгі Шығыс пен Ежелгі Греция мемлекеттеріндегі
Леуметтік ілімдер
ИДЕЯЛАРЫ, ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ӨКІЛДЕРІ
Мануэль Кастельс: ақпараттық экономика
Т 1
Мәдени-әлеуметтік өзара іс-қимыл
Т 2 Т 3
Құрылымды өңдеу (Морфогенезис)
Құрылымды ұдайы өсіру (Морфостазис)
Т 4
Маргарет Арчер М/М көзқарасының негізгі теориялары:
(1) Құрылым өзінің түрін өзгертетін әрекеттен қажеттілікке байланысты уақыты жағынан бұрын болады.
(2) Қажеттілікке байланысты құрылымды жасау уақыты жағынан оның түрін өзгертетін әрекеттерден біршама кеш болады екен.
Арчердің дуализмінің талдамалық сипаты бар және ол қоғамды жүйелі процесін ашу мен түсіндіру уақыт бойынша орын алуы үшін теориялық жағынан қажетті болып табылады.
Қорыта келе, ӘӘӨҮ мен М/М көзқарасы арасындағы ұқсастық реализмнің өзінен бастау алады деп айтуға болады. Дарашылдық сияқты, холизм де тиісінше әлеуметтік дүниені айқындайтын онтология болып табылады, ал кейін оны қалай түсіндіру және зерттеу керектігі жөнінен нұсқаулар беріп отырды, дәл сол сияқты шынайы әлеуметтік онтология да, әлеуметтік шындықтың басты анықтамасы ретінде оның тереңдікке, стратификация мен пайда болуға бейімділігін іс жүзіне асыратын методологиялық шынайылықты білдіреді.
Формальді түрде шынайылық түсіндіруші үлгіге жақын. Түсіндіруші үлгі жасаушы механизм ретінде алдыңғы құрылымдарды мойындайды. Олардың әсер етуші билігі және соған сәйкес міндеттері бар басқа объектілермен қарым-қатынасы олардың стратификацияланған әлеуметтік дүние деп аталуында. Сондай-ақ, осы құрылымда болып жатқан жаңағы объектілердің қарым-қатынасының болжауға келмейтін, бірақ түсіндіруге болатын нәтижелерін қоғам деп атасақ та болады.
Тарау. ЭКОНОМИКАЛЫҚ СОЦИОЛОГИЯ
Тарау. ҒЫЛЫМ, БІЛІМ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ СОЦИОЛОГИЯСЫ
Тарау. ДІН СОЦИОЛОГИЯСЫ
Азақстандағы этносаралық қатынастарды
Тарау. ЖАНЖАЛДАР СОЦИОЛОГИЯСЫ
V бөлім. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
МЕН ӘДІСТЕРІ
1-тарау. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІҢ
Ылыми және социологиялық зерттеудің методологиясы
Социологиялық зерттеудің іріктеуін құрау.
Тарау. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ, БАҒЫТТАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
Мысал: “N” қаласының қоғамдық өмірінің қандай мәселелері Сізді көбірек алаңдатып отыр ?
1. нашар экологиялық жағдай
2. тағам өнімдері мен ең керекті тауарларға жоғары бағалар
3. коммуналдық қызмет көрсетуге бағаның өсуі
4. жұмыссыздық қауіпі
5. қылмыстың өсуі, жеке қауіпсіздік мәселелері
6. басқалар (көрсетіңіз) _______________.
7. жауап беруге қиналамын
Жауаптардың шүбасыздығын көтеруге бірқатар әдістемелік талаптардың сақталынуы көмектеседі: респондент жауаптан бас тарту, жауап беруге қиналамын, бағалау қиын (жоғарыдағы мысалды қараңыз) деген анықталмаған пікір білдіру мүмкіндігімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Сауалнаманың едәуір көлемінде сұрақтар блок бойынша орналасады:
Мысал:
1.“N” қаласында әлеуметтік-экономикалық жағдайларды бағалау;
2. халықтың қалалық әкімшілік қызметіне көзқарасы;
3.қалалық билік құрылымдары басшыларының рейтингін анықтау
Сауалнаманы толтыру техникасы бойынша нұсқаулық тапсырмалардың да үлкен маңызы бар:
Мысал:
Сіз болашақта басқа қалаға тұрақты тұруға ауысқыңыз келе ме?
1. Иә
2. Әлі шешкен жоқпын
3. Жоқ (( 3 сұраққа көшу)
4. Жауап беруге қиналамын ((3 сұраққа көшу)
Құралдар жиынтығына қойылатын талаптардың бірі оның жеңіл оқылатындығы болып табылады. Сондықтан, сауалнаманың дайындалуына ерекше көңіл аудару керек: шрифт, мәтіннің қағазда орналасуы, қағаздың сапасы, кестелердің ажырауы және т.б.
Сұрақ қағазының соңында “шағын төлқұжат” орналасып, онда респондент (немесе сұхбат алушы) әлеуметтік-кәсіби өлшемдерді белгілейді. Сауалнама респондентке үндеумен басталады, алғыс айтумен аяқталады.
Мысалы:
Өзіңіз туралы айта кетсеңіз:
Сіздің жасыңыз: | Ұлтыңыз: |
1.18-ден 30-ға дейін | 1. қазақ |
2. 31-ден 45-ке дейін | 2. орыс |
3. 46-дан 60-қа дейін | 3. өзге ұлт өкілі (қандай екенін көрсетіңіз)______ |
4.61-ден және жоғары |
Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. - М., 1998 4-ТАРАУ. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУГЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
Осы тарауда социологиялық зерттеудің маңызды кезеңдерінің бірі - сұрау барысында алынған эмпирикалық ақпаратты өңдеу қарастырылады. Мысал ретінде 10.0.5. нұсқасындағы “SPSS” статистикалық мәліметтер жинаудың, талдаудың көпфункционалды кешені сипатталады. Қабылданған халықаралық талаптарға сәйкес социологиялық зерттеудің мәліметтері SPSS бағдарламасының форматында өңделіп, көрсетілуі тиіс.
Нұсқасындағы SPSS статистикалық мәліметтер
Жинаудың, талдаудың көпфункционалдық кешені
Меню
SPSS-тің көмегімен міндеттерді шешу меню тарауын таңдаудан басталады. SPSS-тегі әрбір терезенің нақ осы терезе үшін қолданылатын өзінің тарауы мен менюі бар.
Analyze және Graphs менюлеріне барлық терезелерде жол ашық, яғни терезелерді жаппай-ақ, қорытынды шығаруды жеңілдетеді.
Fіle (Файл). Жаңа файлдерді жасау немесе бар файлдерді ашу үшін, басқа қосымшалармен жасалынған, сондай-ақ шығарылатын ақпаратты басып шығару үшін кестелер мен мәліметтер базасын оқу үшін пайдаланылады.
Edіt (Түзету). Мәліметтерді кесіп алу, көшіру және басқа жаққа қою, мағынасын іздеу үшін пайдаланылады.
Vіew (Түр). Құралдар панелін жасау, сетканың жолы мен сызығын көрсету және жасыру үшін пайдаланылады.
Data (Мәліметтер). Файлдерді біріктіру, бақылауларды жинақтау (транспонирование), талдау үшін көптеген бақылауларды жасау сияқты мәліметтердің жалпы өзгерісін жүзеге асыру үшін пайдаланылады.
Transform (Қайта құру). Таңдап алынған өзгермелілердің мәнін өлшеу және жаңа өзгермелілерді есептеу үшін пайдаланылады.
Analyze (Талдау). Әр түрлі статистикалық рәсімдерді таңдау және өткізу үшін пайдаланылады (мысалы, коррелляция, сызықтық регрессия немесе кестелердің ілесуін есептеу).
Graphs (Диаграммалар). Әр түрлі диаграммалар мен графиктер жасау үшін пайдаланылады.
Utіlіtіes (Қызмет көрсету). Мәліметтердің жұмыс файлындегі өзгермелілер туралы мәліметтер алу, өзгермелілер тізімін басқару, скриптерді іске қосу және меню жасау үшін пайдаланылады.
Wіndow (Терезе). Терезелер арасында ауыстырып қосу және барлық ашық терезелерді кішірейту үшін пайдаланылады.
Help (Анықтама). Көптеген мүмкіндіктер бойынша жүйеден мәлімет алу үшін еркін кіруге және SPSS-тің Іnternet-пен байланысу үшін пайдаланылады.
Мәліметтер редакторы
Мәліметтер редакторы SPSS-те мәліметтер файлын кесте түрінде жасау және редакциялаудың қолайлы әдісін жасауды қамтамасыз етеді. SPSS жұмысы басталған кезде мәліметтер редакторының терезесі автоматты түрде ашылады.
Жаңа файл жасау
Жаңа файл жасаған кезде ең алдымен, Мәліметтер редакторы арқылы мәліметтерді немесе оның жартысын енгізіп алып, одан соң файлды әрі қарай пайдалану мақсатында сақтап қою қажет. Мәліметтерді енгізу реті жоғарыда көрсетілген (1 бөлім). Жаңа файлды сақтау мынадай жүйелі әрекеттерді орындауды қажет етеді:
Fіle
Save as
SPSS-тегі мәліметтер файлының аттары .sav. кеңейтуіне ие. .cht кеңейтуі бар файлдер диаграмма, .sps - SPSS командалары, .lst - нәтижелер файлы болып саналады.
Edіt
Clear
Таңдалған сала (бір немесе бірнеше бақылаулардан) жойылатын болады. Төмендегі барлық бақылаулар жоғары қарай көтерілетін болады.
Өзгермелілікті жою үшін мынау қажет:
Өзгермелілік атынан шерту (бағанның жоғарғы бөлігінде) немесе бағанның кез келген ұяшығын таңдап алып, Ctrl + бос орынды басу керек. Бүкіл баған ерекшенеді. Бірнеше өзгермелілікті ерешелеу үшін үстінен басу және тышқанмен тарту әдісі пайдаланылады немесе Shіft + стрелкалар пернелері теріледі.
Менюде мынаны таңдау қажет:
Edіt
Clear
Таңдалған өзгермеліліктер (өзгермелілік) жойылатын болады. Жойылғаннан оң жақтағы барлық өзгермеліліктер сол жаққа жылжытылады. Осы секілді өзгермеліліктер (өзгермелілік) Del пернесі арқылы да жойыла алады.
Файлды сақтау
Кестемен жұмыс істегенде, біз жаңа бақылауды енгізу немесе жаңа өзгермеліліктерді жасау, сондай-ақ мәліметтерді түзету болсын, оған белгілі бір өзгерістер мен қосымшалар енгізе аламыз. Кестені мәліметтер файлына барлық өзгерістермен әрі қарай жұмыс жасауға сақтау үшін менюде мынаны таңдау қажет.
Fіle
Fіle
Open
Data
Жоғарыда атап көрсетілген командаларды орындаудың нәтижесінде Open Data Fіle диалогтық терезесі ашылады (мәліметтер файлын ашу). Осы терезеде керек ететін файлдың аты таңдалады және осы терезенің OK батырмасы басылады немесе ашылатын файлдың атына тышқанның сол жақ пернесіне екі қайтара шерту жасалынады, ол тура сол нәтиже беретіні белгілі.
Файл туралы ақпарат
SPSS-тің мәліметтер файлында қарапайым өңделмеген мәліметтерден әлденеше көбірек мәлімет бар. Онда өзгермеліліктерді анықтау туралы белгілі бір ақпарат бар, ол мыналардан тұрады:
өзгермеліліктер аттары;
өзгермеліліктер форматы;
өзгермелілік сипаты;
Айналымдағы мәліметтердің жұмыс файлы жөнінде анықтама алу үшін менюде мынаны таңдау керек:
Utіlіtіes (қызмет көрсету).
Fіle Іnfo (файл туралы ақпарат).
Мәліметтер файлы туралы ақпарат Қорытынды навигаторында көрсетілетін болады.
Descrіptіve Statіstіcs
Frequencіes
Сонан соң, диалогтық тереземен жұмыс жүргізіледі (Диалогтық терезелер тарауын қараңыз): қажетті өзгермелілік таңдалып, қорытынды шығарылады.
Мобилдік кесте
– Конец работы –
Используемые теги: Социология0.045
Если Вам нужно дополнительный материал на эту тему, или Вы не нашли то, что искали, рекомендуем воспользоваться поиском по нашей базе работ: СОЦИОЛОГИЯ
Если этот материал оказался полезным для Вас, Вы можете сохранить его на свою страничку в социальных сетях:
Твитнуть |
Новости и инфо для студентов