Діни ұйымдар мен діни индивид типологиясы - раздел Социология, СОЦИОЛОГИЯ
Дін Зайырлы Институттармен әрекеттесе Отырып, “әл...
Дін зайырлы институттармен әрекеттесе отырып, “әлемде” өмір сүру үшін қандай да бір әлеуметтік ұйымдасқан формаға айналу керек. Әрине, бұл проблема әлеуметтік жіктелудің дамуының айтарлықтай жоғары кезеңінде пайда болады. Ерте кезеңдерде діни топтар құпиялы қоғамдар түрінде пайда болды, олардың оны құрғандағы және іс әрекетінің мақсаттары тек діни мақсаттар ғана болған жоқ. Жоғары деңгейде дамыған мәдениеттерде жаңа феномен пайда болуда, ол - әлеуметтік топтардың діни негізі бойынша қалыптасуы.
Ежелгі Шығыс қоғамдарында діни құрылыс мемлекеттік құрылыспен сәйкес келді. Оларды межелеп бөлудің алғашқы қадамы заң, құқық саласының дінге табынушылықтан бөлінуі болды. Рухани биліктің зайырлы биліктен, діни міндеттердің азаматтық міндеттерден, діни ұйымдардың саяси немесе корпоративті ұйымдардан әрі қарай жекелене түсуі христиандықпен байланысты.
Діни қауым о баста - діннің негізін қалаушы, оқытушы мен оның оқушыларын біріктіруші топ. Бұл ешқандай тұрғыдан ресми бекітілмеген жеке байланыс. Тек кейінірек христиандықта діни иерархия қалыптасады, ол шіркеуге айналады.
Өзіндік ерекшелігі бар діни топтың ұйымдастырушылық бекітілуі оның “әлемнің” белгілі бір сипаттарына ие болуымен және олармен ымыраға келе алу міндетімен байланысты. Діни ұйымдардың түрлерін социологиялық талдау кезінде діни ұйымдардың қоғамға көзқарасы жөніндегі мәселе негізгі мәселелердің бірі болады және “шіркеу” мен “секта” арасындағы қатынастарды анықтайды.
Діни топ әрекетінің ұйымшылдығы басшылықпен, рухани жетекшінің іс әрекетімен анықталады. Социология үшін маңызы зор рухани басшылардың бірнеше түрлері болады. Ең маңызды түрінің бірі - “пайғамбар”, діни оқылымдарды немесе құдайды мадақтаушы, жеке дара харизманың иегері. Пайғамбар осы ертеректегі ашылымдарды мадақтай алады және сол кезде ол жаңа дін құрмайды, бірақ ескі дінді жаңа арнаға салады, яғни діни реформалар ретінде алға шығады. Егер пайғамбар дүниеге тіпті жаңа ашылым алып келсе, онда ол діннің негізін қалаушы болады.
Пайғамбарларға қарағанда дін қызметкерлері өз қызметінің міндетіне сәйкес құтқару, аман-саулық береді, олардың беделі жеке ашылымға немесе харизмаға емес дәстүрге негізделген; олар ұйымды білдіреді. Олар “өзінен шыққан” оқылымдарды емес, мазмұны бар қатаң белгіленген және бақылаушы оқылымдарды мадақтайды.
Рухты шақыра алатын және о дүниемен сөйлесе алатын сиқыршы мен дуалаушының ісі индивидтің харизмалылығы арқасында іске асады. Сиқыршының дін қызметкерлерінен айырмашылығы бар. Оның “ісі” - оқылымда емес, парызда емес; ол көбіне анық болған нәрселерді түсіндіреді. Бұл кезеңде ашылым ғайыптан келген кітапты немесе транс сезімін мадақтаушы формасында көрінеді. Пайғамбар көбінесе “кәсіби түрде” болжам жасауды, емдеуді, кеңестер беруді тәжірибеден өткізеді. Мұндай жағдайларда олар болжағыш, түс көргіш, ғажайып іс жасаушы, құтқарушы ретінде алға шығады. Тағы бір түрі - әулие, оның мәртебесі жеке жетістіктері мен дін саласындағы ерліктеріне байланысты. Діни қайраткерлерінің қызметін бұлайша талдау, Вебер үшін пайғамбар жолын жеке ұстанушылық, қауым ішінде оның оқылымдарын орындаудың қарапайым процесі, ол арқылы оқылым бірлестіктің арнайы діни мақсаттарға қызмет етуі үшін дайындалған қандай да бір үнемі жұмыс істеуші мекеме шеңберінде күнделікті өмірге енеді деген маңызды тұжырымын негіздеуге мүмкіндік береді. Алдымен бұл миряндардың ерікті бірлестігі, қауымдастығы еді. Қозғалыстар көбінесе діни реформалар кезінде үнемі әрекет ететін қауымдардың ұйымдасуына алып келеді. Бұл ұйымдар саяси билікпен ара қатынасқа түседі. Діни қауымда діни тиістілігі түсінігі қалыптасады; діни қауымдастықтардың бірігуі және басқарушы орталығы пайда болуы шіркеулік ұйымның құрылуына алып келеді.
Вебердің пікірінше “діни ағымдардың” өзгешелігі ол барлық уақытта қауымдастықтардың жабық бірлестігі ретінде қалыптасуында, сондықтан діни ағымға тиістілік барлық уақытта жеке қауымға келісім-шарт негізінде енуге байланысты болады. Шіркеулер болса барлығын құтқару ісін басқарып отырады. Діни ағымдар керісінше олар іріктеп алынғандардың қауымы болғысы келеді.
Шіркеу мен сектаны айыра отырып, баға беру өшемі емес, таза социологиялық өлшемді басшылыққа алу керек, себебі сектаға кіру саналы түрде қабылданатын шешім болап табылады; секта шіркеуге қарағанда көп нәрсеге міндеттемейді, бұл жерде секта мүшелерінің оның белсенді әрекетіне белсенді қатысуы айтылып отыр. Секта өз мүшелері үшін жауапты болады және оған кіру кезінде өз еркімен мойнына алынған міндеттерін орындамай жүргендерін шығарып тастайды. Сондықтан діни ағымға тиістілік адамның діни байсалды түрінің кепілі, онымен іс жүргізу болатындығының куәсі ретінде қызмет етуі мүмкін.
Жоғарыда келтірілгенен түрлендірудің біршама басқаша түрі бар, оның авторы Трельг болды. Ол ұйымның үш типін бөліп көрсетті - шіркеулік, сектанттық және мистикалық. Шіркеу әлеуметтік конформизмді таныта отырып, “христос үшін бүкіл әлемді жаулап алуға” тырысады және қоғамды қандай күйде болса, сол күйінде қабылдайды. Секталар керісінше, олар қоғамды құтқару емес, христостық этикалық өсиеттеріне қатаң бағына отырып, өмірді құтқаруға тырысады, сондықтан оларға “дүниені” қабылдамау, оның “жалғандығына” қарсы қарсылық көрсету тән. Шіркеуден сектаны бөліп алу - ол, әділеттілік пен теңдік жайындағы қамқорлықты орнына қайта келтіру үшін талпыныс, бұл қоғамға ықпалын сақтап қалу үшін шіркеуге келіп түсіп жатыр. Мистиктер дүниеден одан әрі артта қалуда және құдаймен бірігу сезіміне жетуге тырысады. Оларда, этикалық кемелденудің үлгісі болуға тырысқаннан гөрі, басқа істер маңызды. Трельгте діни ұйымдардың типтерін айырмау өлшемі олардың әлеуметтік нақтылыққа көзқарасы болады. Шіркеу мемлекеттілікке, мемлекеттік шіркеуге, кертартпалыққа жақын. Секта - ол діни оппозиция, дүниені жатсынғандықтың, оны қабылдамаудың діни көрініс беруі. Бұл мемлекетке, қоғамға өшпенді сенушілер қауымы. Шіркеу құдайы өмірге бар нәрселерге ризашылығын білдіреді, секта құдайы айыптайды, қарғайды. Діни ағымның қайнар көзі - әлеуметтік әділетсіздік, азап, қорлық көргендердің қарсылығы. Ертеректе христиандық империяға қарсы бишаралардың сектасы болды, кейінірек ол Рим империясының мемлекеттік шіркеуіне айналды. Міне оның бірте-бірте дамуынан шіркеулік діндарлық пен сектанттық діндарлық өздерінің әлеуметтік және саяси ұстанымдары бойынша әжептәуір айырмашылығы бар екенін көреміз.
Діни ұйымдарды типке бөлудегі келесі бір қадам өткен ғасырдың 20-шы жылдарында Р.Нибур тарапынан жасалды. Ол секта мен шіркеуді діни ұйымның даму кезеңдері ретінде көрді: секта шіркеуге айналуы мүмкін, ал шіркеу секта болып кетуі мүмкін. Нибур, әзірге қалыптасу, эволюция, ұйымдастырушылық дайындық кезеңінде тұрған діни бірлестіктерді атау үшін деноминациялар деген түсінік енгізді. Ол шіркеу мен секта арасындағы айқын шекараларының жоқтығына, бұрынғы оппозициялығын жоғалтқанына назар аударды. “Дүниені” жоққа шығару оны мойындаумен ауысуда, секталар өзінің дүниеге деген көзқарасы бойынша шіркеуден ерекшеленуін қойды, алайда олар бірқатар басқа қатынастарда “шіркеу” деген түсінікке сәйкес келмейді.
Осындай барлық ұйымдар деноминация деген атқа ие болады, ұзақ уақыт бойы өмір сүруші секталар соңына келгенде дін ұстануға айналады, мысалы методизм. Ол тағы бір түсінік - табынушылық түсінігін ұсынды. Бұл әдетте қоғамда өмір сүруші құндылықтарды, ресми көзқарастарды, т.б. қабылдамаушы адамдар бірлестігі әлеміне қатысты сектаны еске салушы ретінде көрінеді. Бұл қандай да бір діни, харизмалық типтегі жетекшінің айналасында шоғырланатын, өте көп ізбасарлары бар айтарлықтай аморфты бірлестік. Қазіргі кездегі діндердің мысалына спиритуализмді, трансценденталды медитация қозғалысын, астрологияға сенуді, т.б. жатқызуға болады. Кейде бұл ұғым Христостың мыңжылдық патшылығының орнығуы үшін милленаристік (мыңжылдықты) қозғалыстарды атау үшін қолданылуда.
Бұл ұғымдардың барлығы христиандықты талдауға негізделген, діни ұймның өзіне тән ерекшеліктерін көрсетеді. Алайда кейбір ірі діндерде дамыған бюрократиялық иерархия жоқ, мысалы индуизмге, исламға қатысты секталарды айтуға болады. Және басқа да әлемдік діндерде осы сияқты топтасқан топтар болады. Бірақ олар “секта-шіркеу” деген міндетті дихатомияға енгізілмеген.
“Шіркеу”, “секта”, “деноминация”, “дін ұстану”, “табынушылық” түсініктерін біршама шартты түсініктер деп санауға болады. Сонда олар діни өмірдің жағдайы мен формаларын сипаттаушы маңызды тенденцияларды талдау үшін пайдалы болады. Қазіргі кезде әлемде түрлендіру проблемасы, шіркеуден тыс діндарлықтың дамуына байланысты қажетті деңгейдегі мәнге ие болуда, зерттеушілердің назары индивидтің ішкі діншілдігі мен қатаң тәртібі, салты, ұйымы бар шіркеулік институциалданған діншілдіктің ара қатынасына қарай ауып отыр. Типке бөлуді жасау діни топтарды эмпирикалық зерттеудің дамуындағы маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Сондықтан қорытынды ретінде, дінді жалпы социологиялық теориялар деңгейінде ерекше әлеуметтік шағын жүйе ретінде социологиялық зерттеп білу, тек діннің нақтылы тарихи формаларын, тұтас әлеуметтік жүйе шеңберінде әлеуметтік байланыстар мен институттардың айрықша типін сипаттаушы эмпирикалық материалға сүйегенде ғана табысты болады деп айтуға болады. Сол себептен индивидтер санасының белгілі бір жағдайымен айқындалған әлеуметтік топтардың дін ұстанушылық белгілерімен біріккен немесе ажыратылған жүріс-тұрыстарын зерттеу маңызды болып отыр.
Егер дін зерттеудің категориясы ретінде жекелеген тұлғаларға діни сенімдердің, әрекеттердің және қатынастардың субъектісі ретінде тікелей көңіл бөлмейтін болса, онда діншілдік ортақ сенім мен дін бойынша біріктірілген және топқа кіретін жекелеген адамдардың санасында және жүріс-тұрысында діннің жалпы әлеуметтік табиғаты қалай іске асырылып жатқанын анықтауға негізделген нақтылы әлеуметтік қауымдастықтар мен индивидтерді зерттеуді талап етеді.
“Діншілдік” түсінігі социологиялық зерттеудің тікелей объектісі - тұлғааралық белгілі бір жиынтығымен ара қатынаста болуы мүмкін және осы қатыстылықты теориялық талдау негізінде зерттеліп отырған жиынтықтың діншілдік белгілерін зерттеу рәсімі жасалынады. “Діншілдік” түсінігін талдау, оның эмпирикалық түсіндірілуі, оны зерттеудегі нақтылы ғылыми социологиялық бағдарламасын жасаудағы басты әдістемелік алғышарты болады.
Социологиялық тұрғыдан зерттеуде бір-бірінен мазмұны өзгеше және діншілдіктің эмпирикалық толысуын толық мөлшерде ашу үшін айырып алуды және анықтауды талап ететін бірқатар басқа да ұғымдар қолданылады. Діннің жеке адамға әсер ету деңгейін белгілеп алу бізге былайша айтқанда діншілдену дәрежесін береді. Ол діншілдіктің эмпирикалық белгілерін саптау және тиісті шаманы құру негізінде анықталады. Ол діншілдік дәрежесі бойынша ерекшеленетін тұлғаның мүмкін болатын бірнеше типтерін қамтиды. Сонымен қатар бірқатар социологтардың дінді кеңейтілген күйінде түсінуге бейімдігін есепке ала отырып, бұл белгіні қандай да бір діни бағыттың жолын ұстанушылық дәрежесі деп түсіндірме беруге болады, себебі адам жалған діни ортада немесе топта, айталық онда сенім объективті қасиетсіздендірілген және о дүниелік әлемде болмайтын азаматтық дінде және сенім жағдайында, табынушылық тәжірибеде, жүріс-тұрыста болуы мүмкін.
Белгілі бір адамдар тобының, аймақ тұрғындарының, демографиялық немесе әлеуметтік топтың белгілі бір дінге көзқарасы діншілдік дәрежесін білдіреді. Ол діншіл адамдарды топтың жалпы санынан бөліп алу және олардың пайыздық ара қатынасын анықтау негізінде анықталады. Сол қауымдастығы немесе аймақтағы типологиялық топтардың ара қатынасын анықтауда мүмкін екендігі айтылуда.
Діншілдік сипаты деген түсінік түрлі діндердің немесе дін өкілдерінің діншілдігіндегі сапалы айырмашылығын анықтайды. Мысалы, буддистердің діншілдігі христиандардың діншілдігінен ерекшеленеді. Бір діннің ішіндегі әр түрлі бағыттар мен ағымдар өкілдерінің, мысалы протестанттар мен католиктер, шейіттер мен суниттер арасындағы діншілдігінің айырмасы әрқалай болуы мүмкін. Онымен қоса, бір-біріне сәйкес келмейтін діни және діни емес жүйелердің, сектанттардың, адептердің жолын ұстанушылардың діншілдік сипатын толықтай ұқсас болуы мүмкін.
Сондықтан дінді және діншілдікті нәтижелі социологиялық тұрғыдан зерттеудің маңызды әдістемелік алғышарты дінді объективті түсіну және анықтау болады. Кеңестік социологиялық тәжірибеде дінге және діншілдікке кеңейтілген түсіндірме беру біршама кері ысырылған еді. Дін қоғамдық сана-сезім шеңберінде оның бір формасы ретінде мойындалған еді, бірақ оның басқа түрлеріне, өтірік, жалған сана-сезім, индивидтің дүниені тануына кері әсер етуші ретінде қарама-қарсы қойылды. Көптеген ғалымдар ойынша табиғаттан тыс нәрсеге сену - нормалардың, құндылықтардың белгілі бір жүйесін дін деп санауға мүмкін беретін ерекшелендіріп тұрушы белгісі. Қоғамдық сананың басқа түрлері мен формаларының барлығы ғылыми білімнің, жұмысшы тап жеңіске жетіп, қоғамды дінсіздікке қозғайтын түпкілікті шындық коммунистік идеологияның қол астында қалды. Алайда коммунизмді құрудағы коммунистік идеология мен тәжірибе қызметтерінің, салттары мен табынушылығының діннен өзгешелігі азғантай ғана болады. Бір айырмашылығы табыну объектісі былайша айтқанда, осы дүниелік ғылыми дәлелденген сипатта болды.
Сондықтан діншілдіктің деңгейін зерттеуде көбіне діншілдіктің деңгейін фанатизмнен бастап деферентті формалары, шыдамдылық арқылы атейзмге дейін тізбелейтін шама қолданылды. Әрине, мүндай тұрғыдан келуде діншілдіктің деңгейі, дәрежесі, сипаты, зерттеулерде бара-барлылық көрініске ие бола алмады. Діншілдіктің жан-жақты белгілерін қалыптастыруда және оны теориялық-әдістемелік зерттеуде, эмпирикалық зерттеуде, діннің кеңейтілген түсіндірмелердің түрлі элементтерін қолдану қажеттілігін мойындауға тура келеді. Олар табиғаттан тыс нәрсеге сенуден емес, өмірлік мәнді жүйелерге және әлеуметтік құндылықтарға, діни-мистикалық тәжірибедегі қатынасынан, сенушілер арасындағы қатынастар мен жүріс-тұрыс жүйелерінен күш алу керек. Содан кейін барып дүниетанымдық индикаторлар түрінде, бірақ сыртқы әлеуметтік және мәдени көріністерінде қолданылуы керек.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Белла Р. Социолоия религии // Американская социология. Перспктивы, проблемы, методы. - М., 1972. - С.265-281.
Белл Д. Культурные противоречия капитализма // Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии / Сост. В.И. Гараджа, Е.Д. Руткевич. М., 1996. - С.699-703.
Вебер М. Протестанская этика и “дух капитализма” // Избр. произв. - М., 1990.
Вебер М. Социология религии (типы религиозных сообществ) //Работы М.Вебера по социологии религии и идеологии. М., ИНИОН РАН, 1985.
Вебер М. Хозяйственная этика мировых реглигии. Введение //Работы М.Вебера по социологии религии и идеологии. М., ИНИОН РАН, 1985, С.40-75.
Гараджа В.И. Социология религии. Учебник для вузов. М., 1996. 238с.
Дюркгейм Э. Метод социологии.
Дюркгейм Э. Элементарные формы религиозной жизни. М., Канон, 1998.
Малиновский Б. Магия, наука и религия //Магический кристал. М., 1982.
Парсонс Т. Современный взгляд на дюркгеймскую теорию религии //Религия и общество: Хрестоматия. М., 1996. С.170-190.
Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии /Сост. В.И.Гараджа, Е.Д.Руткевич. М., 1996. С.775.
Все темы данного раздела:
Социология: Оқулық / Редакциясын басқарған проф. М.М.Тәжин. – Астана, 2004. – 506 бет.
ISBN
Оқулықты баспаға Қазақстан социологтары ассоциациясының кәсiби бiрлестiгi мүшелерiнен құрал
М.ТӘЖИННІҢ АЛҒЫ СӨЗІ
Қалыптасып қалған санада социол
КІРІСПЕ
Социология - қызықты және іс жүзінде маңызды ғылым. Ол қоғамда және адамдар арасында не болып жатқанын, әлеуметтік өзгерістер
Социологияның объектісі мен пәні
Кез келген ғылымды зерделеу алдымен оның объектісін, пәнін, басқа ғылымдар жүйесіндегі және қоғам өміріндегі орны мен рөлін айu
Социологиялық білімнің құрылымы
Социологияның ғылым ретінде айтарлықтай күрделі, көп деңгейлі құрылымы бар. Кез келген ғылымдағыдай оның негізгі &#
Социологияның функциялары
Әрбір ғылымның атқаратын қызметі қоғамның күнделікті өмірімен өзара әрекеті және байланыстарының сан қырлыл
Социологияның категориялары мен ұғымдарын жіктеу
Категориялар жүйесі - ғылыми зерттеудің зерделенетін эмпирикалық объектілерді сипаттау және түсіндіру үшін пайдаланылатын маңызды құрал.
Оғам жүйе ретінде
Қоғам түсінігі социологияның басты категорияларының бірі болып табылады.
Бірақ қоғамның анықтамасын бермес бұрын “таби
Және қарым-қатынастар
“Әлеуметтік іс-әрекет” ұғымы - социологиядағы негізгі түсініктердің бірі. Социологияда “әлеуметтік іс-әрекет” ұu
Оғам құрылымындағы тұлға
Әлеуметтік іс-әрекеттер мен қарым-қатынастардың ұйытқысы жеке тұлға болып табылады. Адам тұлғасын зерделегенде оны мынадай дең
Леуметтік мәртебелер және рөлдер
Адам әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан түрлі әлеуметтік топтармен қарым-қатынас жасайды. Ол белгілі бір топтың ғана мүшесі болатын жа
Леуметтік стратификация
Теңсіздіктер мен әлеуметтік стратификация проблемасы іс жүзінде әлеуметтік және философиялық теориялардың барлығының да басты назарында болады.
Леуметтік топтар
Әлеуметтік топтар мен әлеуметтік қауымдастықтар қоғамның әлеуметтік құрылымының маңызды элементтері болып табылады.
Леуметтік институт
Әлеуметтік институттар алғашқы қауымдық қоғамнан қазіргі заманға дейінгі кез келген қоғамда болған. Оларсыз қоғам
Леуметтік ұйымдар
Әлеуметтік институттар әлеуметтік ұйымдармен тығыз байланысты. Н.Смелзер ұйымды қысқаша былай анықтайды: бұл “белгілі бір мақсаттарғ
Алыптасу негіздері
Социологияның ғылым ретінде пайда болуына алдымен әлеуметтік-саяси және социологиялық идеяларды қалыптастыратын әлеуметтік ойдың даму
Азақстанда социология ғылымының қалыптасуы
(ретроспективті шолу)
Отандық социологияның қалыптасуы едәуір дәрежеде бұл ғылымның кеңестік қоғам д|
Дамуының негізгі бағыттары
Ғылымның дамуы ғылыми қауымдастықтың, мектептердің және бағыттардың бар екенін білдіретін тұжырымдамалардың,
Азақстан Республикасының “Социология” мамандығы бойынша кадрлар даярлайтын жоғары оқу орындары
№№
Жоғары оқу орнының атауы
Аспирантурасының бар-жоғы
Магистратурасының бар- жоғы
Оғамдық пікір социологиясы
· Социология общественного мнения. Учебно-методическое пособие. Биекенов К.У., Жаназарова З.Ж., Нурбекова Ж.А. - Алматы, “Қазақ университеті”, 2001. - 58с.
· Эмпирия общественн
Леуметтік білім эволюциясы
Социология тарихы неден басталады және оның пайда болуын қай кезеңнен бастап есептеген дұрыс? Бұл сұрақтың жауабы көп жағдайда соци
Социологиялық ойдың дамуын кезеңге бөлу
Социологиялық ой дамудың бірнеше кезеңдерінен өткен. Үш кезеңді бөліп қарауға болады - АЛДЫҢҒЫ ТАРИХИ (Ежел
Ежелгі Қытайдағы әлеуметтік ілімдер
Ежелгі Қытайдың әлеуметтік ойының гүлденуі б.з.д. VІ - ІІІ ғасырларға жатады. Ежелгі Қытайдың неғұрлым ықпалд
Ежелгі Үндістанның әлеуметтік-саяси көзқарастары
Ежелгі Үндістанның саяси және құқықтық идеологиясының жетекші бағыттары брахманизм мен буддизм болды [5]. Олар б.з.д. І м
Ежелгі Грецияның әлеуметтік білімі
Көне ой әлеуметтік саланы зерттеулерге күшті серпін берді және социология негіздерінің іргесіне бірқатар элементтер қалады. Платонның
Орта ғасырлардағы әлеуметтік таным
Еуропадағы қоғамдық-саяси көзқарастар
Орта ғасырлар Еуропа тарихында V ғасырдағы Р
Араб шығысының социологиялық ойы
Шығыстың философиялық ойының барлық тарихында осы аймақтың көрнекті ойшылдары өздерінің қоғамдық-саяси
Жаңа дәуірдің социологиялық ойлары
Жаңа дәуір - XVІ - XІX ғасырларды қамтитын үлкен тарихи кезең. Бұл кезеңде Еуропада буржуазиялық тәртіп орнады. Осы кезеңдегі еуроп
Айта өрлеу дәуірі
Қайта өрлеу дәуірін (XV - XVІ ғасырлар) әлеуметтік ой дамуының жаңа кезеңі деп есептеуге әбден болады. Адамға және
Ағылшын ағартушылығы
Жаңа дәуірде қоғамдық ойдың дамуына Томас Гоббстың (1588 - 1679) адам, мемлекет және құқық т
Француз ағартушылығы
XVІІІ ғасырдағы Франциядағы феодалдық дүниетанымға қарсы күресте буржуазияның саяси санасының қалыптасуы идеялы
Неміс ағартушылығы
Классикалық неміс философиясы қоғамдық теорияның дамуында үлкен рөл атқарды. Өткен доктриналарды сын тезінен өткізе отыры
Орытынды
Сонымен, біз әлеуметтік ілімнің ежелгі заманнан ХІХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі эволюциясын қарастырдық. Жалпы, ежелгі ағартушылық кезең
Огюст Конт
Огюст Конт (August Conte) (1798 - 1857) - француз философы, социологы, ғылым методологы, социологияның ғылым ретінде негізін салушы, философияда&#
Джон Стюарт Милль
Джон Стюарт Милль (John Stuart Mіll) (1806 - 1873) - ағылшын экономисі, философ, тарихшы және ойшыл, саяси және экономикалық либерализмнің теоретигі.
Карл Маркс
Карл Маркс (Karl Marx) (1818 - 1883) - неміс философы, социологы, марксизмнің негізін қалаушы.
1818 жылы Трир қаласында (Германия) адвокаттың отбасы
Герберт Спенсер
Герберт Спенсер (1820 - 1903) - ағылшын философы, социологы, психологы және инженер, социологияның негізін қалаушылардың бірі, социологиялық эвол
Вильфредо Парето
Вильфредо Парето (Wіlfredo Pareto) (1848 - 1923) - итальян экономисі, социолог. 1848 жылы 15 шілдеде Парижде өзінің либералдық және республикалық к
Фердинанд Теннис
Фердинанд Теннис (Ferdіnand T(nnіes) (1855 - 1936) - неміс социологы, немістің классикалық социологиясының негізін қалаушы.
1855 жылы 26 шілдеде Оль
Эмиль Дюркгейм
Эмиль Дюркгейм (Emіl Durkhgame) (1858 - 1917) - француз социологы, социологияны ғылым, мамандық және оқу пәні ретінде қалыптастырушылардың
Гаэтано Моска
Гаэтано Моска (Gaetano Mosca) (1858 - 1941) - итальян саясаттанушысы әрі социологы, саяси қайраткер, заңгер.
Моска “Элементтері” (1895) шыққан
Георг Зиммель
Георг Зиммель (Georg Sіmmel) (1858 - 1918) - неміс философы әрі социологы, “формальді социологияның” негізін салушы, “өмір философиясының” алдыңғ
Макс Вебер
Макс Вебер (Max Weber) (1864 - 1920) - аса көрнекті неміс социологы, тарихшы, экономист және заңгер.
Эрфурт қаласында заңгердің отбасынд
Тарау. ҚАЗІРГІ ЗАМАН СОЦИОЛОГИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ
Социология жеке индивидтерді, түрлі әлеуметтік топтарды, жалпы қоғамды, әлемдік немесе қазіргі атауы ғаламдық қауымдастық
Жаһанданудың қазіргі теориялары
Жаһандану теориясын жазу мен талдамас бұрын “жаһандану” термині мен жаһандану процесі арасында айқындылықтың жоқ екендігін айта кетей
Рональд Робертсонның мәдени центристік теориясы
Жаһанданудың ең танымал теорияларының бірі Рональд Робертсонның (АҚШ) мәдени центристік тұжырымдамасы болып табылады. Робертсон ал
Энтони Гидденстің жаһандану теориясы
Энтони Гидденс - теориялық социология мәселелерін зерттеуге зор үлес қосқан қазіргі заманғы ірі социологтардың бірі.
Гидденс
Эммануил Валлерстайнның әлем-жүйе теориясы
Әлем-жүйелік сараптау теориясын қарастыруды әлем-жүйелік сараптаудың басты жорамалдарын талдаудан бастаған тиімді болады:
1. |
Және жаһандану процесі
Мануэль Кастельс - қазіргі әлемдегі ең беделді әлеуметтік ойшылдар мен зерттеушілердің бірі, АҚШ-тың Калифорния университетінің (Берк
Айраткер - құрылым” теориялары қазіргі қоғамды зерттеудің құралы ретінде
Қазіргі социологиялық теориядағы шешуші проблемалардың бірін “қайраткер - құрылым” дилеммасы құрайды.
“Қайраткер
Маргарет Арчердің морфогенез теориясы
Социология үшін маңызды болып табылатын “құрылым - қызмет” проблемасын қарастыратын белгілі және беделді теориялардың бірі Маргарет А
Энтони Гидденстің құрылымдық теориясы
Энтони Гидденс - біздің заманымыздағы аса ірі социолог-теоретиктердің бірі. Гидденстің теориялық құрылымдарында социологиялық классик
Ызмет және құрылым: Джеффри Александердің жаңа функционализмі
Жиырмасыншы ғасыр түгелімен, оның бірінші жартысы да, екінші жартысы да әр түрлі әлеуметтік мектептердің текетіресімен өтті. Әс
Жаңа институционализм теориясы
Социологияның негізгі пәні қоғам болып табылады, жоғарыда қарастырылған теориялар қоғамға тұрғындардың
Нил Флигстайнның жаңа институционализм теориясының сараптамасы
Беркли университетінің (Калифорния, АҚШ) социология профессоры Нил Флигстайн түсіндіруі бойынша институционализмнің жаңа теорияларының сыни рефле
Бөлім. ОРТА ДЕҢГЕЙ ТЕОРИЯСЫ
Социология өзге ғылым секілді өзінің даму барысында ішкі құрылымдану процесін өткереді. Әлеуметтік құбылыстар мен процест
Экономикалық социология пәні
Нарыққа өту кезеңінде экономикалық өмір социологиялық зерттеудің ең маңызды объектілерінің біріне айналды. Экономик
Экономикалық социологияның тарихи дамуы
Экономикалық-әлеуметтік білімнің алғашқы элементтері қайта өркендеу және жаңа заман дәуірінде пайда болған. Алайда
Экономикалық социологияның негізгі категориялары
Ғылыми пән өзінің ерекше амалдарын жасап шығаруға мүмкіндік беретін, дербес қалыптасқан теориялық аппараты құ
Нарық социологиясы
Нарық әлеуметтік қатынастардың саласы ретінде соңғы кездері социологтар тарапынан үлкен қызығушылық тудыруда. Батысты
Кәсіпкерлік социологиясы
Тұрақты даму мен халықтың халін қалыпты деңгейге жеткізудің стратегиялық факторларының бірі, Қазақстан Республикасы
Шаруашылық ұйым социологиясы
М.Вебердің пікірі бойынша, ұйым - жабық немесе ерекше адамдар тобы (әдетте өкілдік билікке ие басшы, әкімшілік аппарат) реттеп отыратын, сырттан
Социологиясы
Еңбек нарығы мен жұмыспен қамту тақырыбы отандық социология үшін жаңа және өзекті болып табылады. Өйткені еңб
Тарау. САЯСИ СОЦИОЛОГИЯ
Саясат (грекше polіtіka-мемлекеттік және қоғамдық істер) - қоғамның ұйымдасқан және реттеуші-бақылаушылық орт
Саяси социологияның пайда болуы мен дамуы
Маманданған сала ретінде саяси социология (саясат социологиясы) ХХ ғасырдың 30-50 жылдары орныға бастады. Саяси социологияның алғы шарты - саясат
Саясаттану және саяси-әлеуметтік пікір алысулардың айырмашылығы
Саясаттану және саяси социология ғылымының екі саласы ретінде бөлек қарастырылғанына қарамастан, олардың зерттеу объектісі мен пәні өте &
Саяси социологияның зерттеу объектісі мен пәні
Саяси социологияның объектісін саяси институттар, жүйелер, адамдардың осы шеңбердегі іс-қимылдары, саясатқа адамдардың, әлеуметтік &#
Саяси социологияның субъектісін түсіну
Саяси социологияда саяси субъектілер - саяси қатынастар генераторы және саяси қатынастардың иеленушілері ұғымдарына жіктеледі. Бірінші жағд
Саяси социологияның әдістері және заңдылықтары
Саяси социология зерттеу әдісінің нақтылы бір ғана түрі пайдаланып қоймай, өз мәнінде пәнаралық ғылым болып табылад
Категориясы ретінде
Қоғамдағы институттанудыру процестері саяси социология үшін шешуші мәнге ие. Мысалы, әлеуметтік институт оның қорлары және
Билікке түсінік беру
Саясаттың негізгі мәселесі - бұл саяси билік жөнінде. Соңғысы белгілі бір әлеуметтік күштердің өздерінің саяси ерік
Саяси социологиядағы мемлекет категориясы
Мемлекеттің өмір сүруінің міндетті алғышарты мен талабы болып өзіндік ерекшелігі бар және айқын көрінген саяси кеңістігін
Азаматтық қоғам және оның институттары
Еуропалық ғылымда мемлекет пен қоғамды айыру идеясына алғаш келгендердің бірі Дж.Локк еді. Ол өз ойларында принциптік маңызды жаu
Саяси социологияны анықтаудағы тұлғаның орны
Саяси социологияда тұлға әлеуметтік индивид, саяси жүйенің өзіндік бейнесі бар алғашқы бөлінбейтін элементі ретінде, саяси сала
Саяси жетекшілік
Белсенді саяси рөлге ұмтылушы тұлға саяси социологияның жеке зерттеу объектісін білдіреді. Бұл жағдай жетекшілердің, әсіресе са
Оғамдық пікірдің саяси социологиясы
“Қоғамдық пікір” (publіc opіnіon) ұғымы алғаш рет ХІІ ғасырда қолданған деп саналады. Бұл ұғымның автор
Ылым социологиясы
Ғылым социологиясы - социологиялық білімнің жаңа саласы. Ол ғылымтанудың бір тармағы болып шықты, бірақ қоғам дамуы
Білім беру социологиясы
Білім беру педагогика, психология, философия, тарих, экономика, социология секілді ғылымдар қатарын зерттеудің объектісі мен пәні болып табылады. Олардыv
Мәдениет социологиясы
“Мәдениет” термині латын сөзінен шыққан, алғашында мәдениет деп табиғи себептерден туындаған өзгерістерге қарағанда
Дін социологиясының қалыптасуы мен дамуы
Ғылымда діннің мәні қалай бағаланып түсіндірілгенімен, социология қоғамның дінге әсер ету жәйтін мойындамай алмайды
Дін және қоғам. Діннің әлеуметтік функциялары
Дін қоғамда әлеуметтік организм өмірінің бір көрінісі ретінде өмір сүреді. Дін мен қоғам арасындағы байланысы екі д
Тарау. ЭТНОСОЦИОЛОГИЯ
Этносоциология ғылыми бағыт ретінде этнология, әлеуметтік психология мен социологияның тоғысқан жерінде пайда болды.
Этносоцилогия |
Этникалылықтың теориялық мәселелері
Этникалылық терминінің қалыптасуының өзіндік тарихы бар, ол этникалылықты әр түрлі әлеуметтік ғылымдар мен жекелеген
Этносаралық қатынастар
Этносаралық қатынастар проблемасы - шет елдік және отандық социологияның ойлары бір жерден шығатын білім саласы.
Ресейлік ғалымдар
Социологиялық зерттеу
Қазақстандағы ұлттық қатынастар мәселесін социологиялық зерттеу кеңес заманында да жүргізілген және оның ішін
Этносоциологиялық зерттеу методологиясы
Ұлтаралық қатынастар саласы барлық мемлекеттік құрылымдардың және ғылыми-зерттеу институттарының, әр түрлі ба
Таңдамалы жиынтықтың жалпы саны - 2000 респондент
2003 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша жасалған.
1. Олардың ішінде аймақтарға үле
Леуметтік жанжал табиғаты
“Жанжал” (конфликт) сөзі латын тілінен аударғанда “қақтығыс” дегенді білдіреді. Ағылшын социологы Э.Гидденс жанжал екі жақтан жұмылды
Жанжалды жіктеу
Әлеуметтік жанжалдың көптеген түрлері бар. Социологиялық талдаудың ыңғайлылығы үшін, жанжалдың өзіндік ерекше
Саяси жанжалдың өзіне тән ерекшелігі
Саяси жанжал әлеуметтіктің: биліктің, ықпалдың, абыройдың әр түрлілігі болып табылады. Билік ресурсы биліктің себептерінен пайд
Жанжалдар динамикасы және оларды реттеу әдістері
Бәрімізге белгілі болғандай, пайда болған жанжалдың алдында кез келген, керек десеңіз оның жақсы қызмет етуіне қатысатын ұ
Түрі ретінде
Ертедегі капиталистік индустралияландыру кезеңі үшін төңкерістің биіктеуіне әлсін-әлсін үрей туғызған, өндірістік және ә
МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ЛОГИКАСЫ
Бұл бөлімнің материалын зерттеуге кіріспес бұрын, ең алдымен осы оқулықтың жоғарыда қарастырылған бөлімдеріні
Мен логикасы
Методология (гректің metodoV = methodos - таным тәсілі немесе әрекет тәсілі; және гректің logoV = logos - ұғым; ой,
Социологиялық зерттеудің кезеңдері
Жалпы, социологиялық зерттеудің логикасы оның өткізілу кезеңдерімен анықталады. Социологиялық зерттеу кезеңдерінің көпшілік мақ
Социологиялық зерттеудің бағдарламасы
Бағдарлама - эмпирикалық социологиялық зерттеудің негізгі құжаты. Социологияның теориясы мен методологиясы жөніндегі әдебиетте
Ріктеу жиынтығы
Іріктеу жиынтығын есептеу. Біздің ойымызша, ең алдымен қарастырылатын мәселе бойынша негізгі ұғымдық аппаратын анықтап а
Сипатты есептеу
Іріктеудің сипаттылығы - бұл зерттелетін құрамның көрсетілген өлшемдерінің (белгілерінің) жалпы жиынтықтағы
Квоталық және кездейсоқ зерттеу әдістері
Квоталық іріктеу әдісі респонденттердің іріктеп таңдалуы (жынысы, ұлты, жасы, білімі, әлеуметтік-кәсіби мәртебесі) жүретін бір
Ріктеу жиынтығы элементтерінің құрылымы
Іріктеу жиынтығы элементтерінің қажетті белгілер бойынша бөлінуінің құрылымы оның пайыздық тұрғыдағы жалпы жиынтық элем
Социологиялық зерттеулерді жіктеу
Нақтылы, өлшеуге және тексеруге болатын ақпаратқа, фактілерге сүйену, айтарлықтай тәжірибелік нәтижелерге бағыт алу - соц
Панелдер
Бүгінде стандартты “синтетикалық” панельдер Target Group Іndex (TGІ) - Мақсатты топтар индексі мен Medіa Marketіng Іndex (MMІ) - Медиа-маркетинг индексі кеv
Сандық және сапалық әдістер: бәсекелестік пен серіктестік
Алдағы парламент сайлауында сайлаушылардың ниеттері мен ұнатуларын анықтау мақсатында сұрау жүргізіп жатқанынызды көз алдыv
Сандық және сапалық әдістемелер қалай өзара әрекеттесіп, бірін-бірі ауыстырады?
2000 жылы BІSAM Central Asіa Социологиялық және маркетингтік зерттеулер орталығы Дүниежүзілік Банктен “Қазіргі ауылды Қазақстан” атты зерттеу жоба
Формализмге негізделген сұрау
Сұрау сандық әрі сапалық әдістемелерде қолданылады. Оған қоса, сұрау - тек социологиялық әдіс қана емес, ол психология, медиц
Формализмге негізделмеген сұхбат
Әдебиетте бұл әдістің еркін, стандартты емес, құрылымдық емес сұхбат деген өзге атаулары кездеседі. Көп жағдайда “т
Фокус-топ
Барлық сапалы әдістемелер ішінен соңғы кездері ең көп таралғаны фокус-топтар болып табылады. Бұл - зерттелетін объект жөнінде а
Бақылау
Социологиялық бақылау өзінің әр түрінде зерттеушіге сандық, сол сияқты сапалық, кейде екеуінің бір жиынтығында а
Халықаралық ережелері
Бірқатар елдерде, атап айтқанда, Еуропалық Одақтың көптеген елдері мен АҚШ-та әлеуметтік және маркетингтік ақпарат жинауды реттейтін арна
Тарау. ЗЕРТТЕУДІҢ ҚҰРАЛДАРЫН ҚҰРАСТЫРУ
Құралдар жиынтығы ұғымы ақпарат жинаудың әр түрлі кезеңдерінде зерттеу бағдарламасы негізінде жасалынатын жән
Формализмге негізделген сұрақнама
Сұрау әдісінде ақпарат жинаудың маңызды құралы сұрақ болып табылады. Сұрақтардың белгілі бір типологиясы бар.
Ымбатты “N”-лық!
Сізді республикадағы қоғамдық өмір проблемалары жөніндегі сұрауға қатысуға шақырамыз. Әрбір сұрақ пен оныv
Атысқаныңыз үшін рахмет!
Анықтауды қажет ететін респондент өлшемдерінің саны зерттеудің талдамалық міндеттеріне байланысты. Болжамда зерттеуші мынадай болжам жасайды дейі
Фокус-топтың гайды
Фокус-топтың гайды пікір алысу жоспарын білдіреді. Әрине, топтық динамика пікір алысуды әрдайым осы жоспардан ауытқып жіберуі мүмкін, бірақ
Бағдарламамен танысу
SPSS 10.0.5. for Wіndows - статистикалық өңдеудің барлық спектрін жасауға мүмкіндік беретін кәсіби кешен. Қолда бар графикалық формада ст
Терезелер
SPSS-те терезелердің 7 түрі бар:
Мәліметер редакторы (Data Edіtor). Бұл терезеде мәліметтердің ағымдағы фай
Диалогтық терезелер
SPSS-тегі көптеген меню терезелері диалогтық терезелерді ашады. Олар талдау үшін өзгермелілер мен өлшемдерді таңдау үшін пайдаланылады.
Сурет. Диалогтық терезенің басқару элементтері.
Таңдалған өзгермелілер
Мәліметтермен жұмыс. Мәліметтерді талдаудағы негізгі қадамдар
SPSS-те мәліметтерді талдау қарапайым. Ол үшін мыналарды істеу керек:
SPSS-ке мәліметтерді салу. Ол үшін мәліметтер редакторында жасалы
Сурет. Мәліметтер редакторының терезесі.
Мәліметтерді енгізу
Мәліметтерді енгізу - бұл кесте ұяшықтарын алғашқы ақпаратта орын алған сандармен толтыру болып табылады. SPSS-те мәліметтерді
Мәліметтерді түзету
Ұяшықтағы мәліметтерді өзгерту үшін мыналар қажет:
маус немесе пернетақтадағы стрелкалар арқылы қажетті &
Save Data
Сол жақтағы екінші батырманы басып, құралдар панелін де пайдалануға болады. Өзгертілген мәліметер файлы алдынғы нұсқадан жоғары са&
Нәтижелерін шығару
SPSS рәсімдерінің орындалу нәтижелері Output Navіgator (Қорытынды навигаторы) деп аталатын терезеге шығарылады.
Қорытынды навигаторын мы
Q68 Респонденттің жынысы
Frequencіes
Percent
Valіd Percent
Cumulatіve Percent
Valіd 1.ерлер
Графиктер құру
Графиктер құру алдында мәліметтерді енгізу қажет. Оны әр түрлі тәсілдер арқылы жасауға болады: Мәліметтер редакторында м&
Мәліметтерді статистикалық өңдеу
SPSS бағдарламасының көмегімен алуан түрлі статистикалық есептеулер жүргізуге болады. Мысалы, t - өлшемді есептеу, қос және жек
Тарау. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІҢ МӘЛІМЕТТЕРІН ТАЛДАУ
Социологиялық мәліметтерді талдаудың объективтілігі көбінесе социологтың зерттеу объектісі мен пәнін білуіне байланысты.
Алынған мәліметтерд
Мәліметтерді талдау кезеңдері
Бірінші кезең - мәліметтерді сипаттау. Социологиялық зерттеудің нәтижелерін сипаттау мынаны білдіреді:
зерттелетін объектінің тіркелеті
Зерттеу нәтижелерін ұсыну
Социологиялық зерттеудің қорытындысы есеп түрінде көрінеді. Есеп - директивті шешімдер мен монографиялар, ұжымдық жариялан
Зерттеу нәтижелерін жұртшылыққа жеткізу
Социологиялық зерттеу нәтижелері жабық сипатта болмаса, оларды жұртшылыққа жеткізу қажет. Сонымен бірге бұқаралық ақ
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ..................................................................................................................
I бөлім. СОЦИОЛОГИЯНЫҢ ҰҒЫ
Новости и инфо для студентов