Мен логикасы

Методология (гректің metodoV = methodos - таным тәсілі немесе әрекет тәсілі; және гректің logoV = logos - ұғым; ой, зерде) - 1) танымның ғылыми әдісі туралы ілім; 2) нақты ғылым саласында қолданылатын әдістер жиынтығы. Осы анықтамалардан жалпы ғылым методологиясының, жеке алғанда социология ғылымының басты екі аспектісін қарастыруға болады.

Бірінші аспект - методологияны ілім ретінде түсіну - ғылыми, ғылыми социологиялық зерттеуді қалай жүргізу керек екендігі жөніндегі түсініктің қалыптасу тарихын зерттеумен байланысты. Ғылым методологиясы зерттеу объектісі - ғылыми танудың “механизмін”, “алгоритмін” білдіреді. Осы жерде мына сұраққа жауап берген жөн: ғылым - абстрактылы теориялық білімдерді, шындық туралы түсініктерді қолда бар білімдер арқылы өндіру процесі. Ал алынған білімдердегі нақтылы шындық екі нұсқасында: сипаттамалық және түсіндірмелік түрінде көрсетілуі мүмкін. Сипаттамалық таным, ең алдымен бір нәрсе шындығында қалай болады деген сұраққа жауап беру мақсатында құрылады. Ал, түсіндірмелік таным неге бір нәрсе солай болады деген сұраққа жауап береді.

Кезінде социология ғылымының негізін қалаушы О.Конт социологтар “неге емес, қалай?” деген сұраққа ғана жауап беруі тиіс деген өсиет қалдырған болатын. Сонда ғана социологиялық зерттеулер Конт кезінде шынайылықты ғылыми танудың үлгілері деп санаған жаратылыстану ғылымдарында істелініп жатқанға ұқсас болады деп есептеді ол. Конттың бұл талабы кейін тек социология ғана емес, сондай-ақ көптеген қоғамдық ғылымдар үшін ең басты талапқа айналды және осындай ұстаныммен шынайылықты қабылдау позитивизм принципі (талабы) деп аталды.

Бұл принцип, сірә, осы уақытқа дейін қазіргі социологтардың негізгі бөлігінің арасында басым болып қалуда. Өйткені, “неге?” деген сұраққа жауап беруге әрекет жасау, Конттың пайымдауынша, бірден өз атынан түсініктемелеуді енгізеді, сөйтіп шатасу, жорамалаудың қайнар көзі болып, шындықтың өзінен алыстатады.

Шын мәнінде дәлме-дәл және объективті түрде “қалай” деген сұраққа жауап беру үшін, социологтарға едәуір еңбек етуге тура келеді. Конттың ізбасарларына әлеуметтік шындықты түсіну үшін оның шындығында қалай, тап солай етіп көрсетуге орасан зор еңбек ету қажет болды. Атап айтқанда, Л.Кетле сұрау әдісін, сондай-ақ “орташа адам”, “моральдік статистика”, “әлеуметтік гигиена” және т.б. секілді ұғым-терминдерді ойлап шығарды. Олар арқылы әлеуметтік процестерді өзгелер бұрын назар аудармаған аспектілерде қарастыру мүмкін болды. Кетленің бұл ұғым-терминдерінің мазмұнын қалыптастырудың өзіндік амалдарын көрсетпегенде, олардың арнайы социологиялық мағынасы болмас еді. Мысалы, “орташа адам” термині - аталмыш ел тұрғындарын орташа статистикалық санға бөлу жарты жыл немесе бір жыл ішінде шығарылған халық шаруашылығының (ауыр, жеңіл өнеркәсіп, ауыл шаруашылық тауарлары, ұлттық табыс және т.с.с. нақтылы түрі) кез келген көрсеткішінің сандық мөлшеріне бөлуді білдіреді. “Орташа адам” терминін барлығы ұмытқанымен, енді мұндай есептеу әдісі мемлекеттік есеп беруде, бұқаралық ақпарат құралдарының материалдарында, қоғамдық, тіпті гуманитарлық ғылымдардың зерттеулерінде кеңінен қолданылады.

Сондай-ақ, “моральдік статистика” термині Кетленің пікірі бойынша, белгілі бір уақыт аралығында елде тіркелген қылмыс пен құқық бұзушылықтың мөлшерін немесе жиілігін білдірді. Жеке алынған осы терминдердің мазмұны, бір қарағанда, соншалықты маңызды емес болып көрінеді. Егер біз осы елде бірнеше жыл бойы болып жатқан әлеуметтік процестердің сипаттамасын алар болсақ, онда белгілі бір өзгеріс айқындалады. Егер бірнеше елдер бойынша және бірнеше жылдар аралығында құрылған мұндай көрсеткіштерді өзара салыстыратын болсақ, алдымызда өте қызықты социологиялық көрініс пайда болады. Алайда, бұл сипаттамалар негізінен “не және қалай” болып жатқанын ғана көрсетеді. Бұл арада “неге бұлай болады?” деп түсіндіру мүмкін емес. О.Конттың өсиеті орындалған сияқты. Қазіргі ғылымда да ол орындалып жатыр.

Дәл осы кезде социологияның көптеген теоретиктері сипаттау ғылымның басты мақсаты деп санаған жоқ. Оған қоса, жаратылыстану, техникалық-технологиялық ғылымдар сипаттауды ғана емес, ең бастысы түсіндіруді берген уақытта орасан жетістіктерге жетті. Осы жерде біз таным процесінде сипаттау және түсіндіру дегеніміз не? деген сұрақты анықтауға жақындадық.

Сипаттау - бұл жалпы не нәрсе және қалай жүреді, сондай-ақ, неден кейін немесе немен қатар болды немесе болатынын ең қарапайым тіркеу. Мұндай жағдайда не нәрсені, қандай көлемде, қандай жиілікпен және қандай шамамен (өлшеммен), қалай тіркеу қажет деген сұрақтар туындайды. Сонымен, құбылыстардың өзімен-өзі және қарапайым тіркелуі тіркеудің сипаттау мақсатында біршама күрделі және жауапты іс болып табылады.

Егер сипаттаудың өзінің принципіне бірізді болсақ, мұнда тіркеушіні не үшін немесе неліктен тіркеу қажет деген сұрақ қызықтырмау керек. Бұл жерде тіркеуші қарапайым есептеу механизміне ұқсас болып келеді. Мұндай түбегейлі позитивизм, Конт заманында оның өзіне дейінгі нәрсеге жағымсыз жауап ретінде көрінді. Сол кезде қоғамтанушылар негізінен өздерінің еңбектерін кабинеттерінде отырып, өздерінің субъективті ұстанымдары тұрғысынан жазған. Оларды Конт балгерлер, кофенің қоюында бал ашушылар деп атаған.

Күрделі құбылыстарды дәлме-дәл позитивті тіркеу біздің заманымызда да қажет. Алайда, ғылыми зерттеудің басты және түпкілікті шарты ретінде емес, күрделі социологиялық зертеудің белгілі бір кезеңінде орындалатын эмпирикалық өлшемдердің рәсімі ретінде ғана. Бұл мәселені толығымен осы бөлімде қарастыратын боламыз. Сонда ғана солардың негізінде сенімді сипаттамалық, түсіндірмелік, болжамдық және өзге зерттеулерді, қорытындыларды жасауға болады.

Түсіндірме немесе түсіндіру дегеніміз неге деген сұраққа жауап беру. Негізінен, әрбір ойлы адамды әрқашан мынадай сұрақ қызықтырады: неліктен құбылыстар өзгеріп тұрады, неліктен осыдан кейін өзге емес, нақ осы болады? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін фактілерді жәй ғана тіркеу жеткілікті емес. Бұл жерде мұндай өзгерістерге әкелетін осы бақыланып отырған құбылыстар негізіндегі нәрселерді түсіну қажет. Мұндай себептерді ғылымда тұрақты тенденцияның немесе заңдылықтың детерминанты (тудырушы себеп) деп атайды. О.Конттан кейінгі социологияның әрбір жаңа теоретигі дерлік қоғамда, адамдардың күнделікті өмірінде болып жатқан нәрселердің тудырушы себептерін өзінше келтіріп негіздеген болатын (Бұл орайда оқулықтың 2-ші бөлімінің мазмұнын еске түсірген жеткілікті).

Мысалы, Г.Спенсер әлеуметтік ортадағы процестер кездейсоқ емес, органикалық тәуелділік ретінде пайда болатынын дәлелдеді. Өйткені, оның ойынша, қоғам - органикалық тұтастық және ондағы барлық құбылыстар салдар ретінде немесе ішкі органикалық тәуелділіктің көрінісінің сыртқы формасы ретінде пайда болады. Бұл тірі организмге ұқсастырып түсіндіру болғанымен, қарапайым сипаттама болған жоқ. Спенсермен келіскен социолог қоғамдық өмірдің қандай да бір жағын зерттей отырып, аталмыш әлеуметтік құбылыс қоғамдық өмірдің басқа жақтарымен органикалық тәуелділікте болуының себебінен туындайтынын есепке алады. Мұндай түсіндірме әуел бастан социологтың зерттеулері мен ойларын болып жатқан нәрсенің себептерін іздеуге бағыттайды. Кім мұндай себепті білсе, сол бір мағыналы салдарды күту мүмкіндігіне ие. Осындай зертеулер ғана қандай да бір проблемалық жағдайларды шешуге мүмкіндік туғызады; яғни социолог өзінің зерттеуінің соңында егер мына нәрселерді істейтін болсаңдар, онда сол секілді салдар пайда болады, сөйтіп ол проблеманың шешуліне әкеледі деп айта алады.

К.Маркс қоғам тарихын табиғи-тарихи процесс ретінде қарастырды. Сонымен бірге, ол өндірістік-экономикалық, саяси және өзге де қатынастардың қалыптасуының сапалы қайтарымсыз процесі ретінде жүреді. Сондықтан, тарихи тұрғыда да еш нәрсе кездейсоқ болмайды, оның барлығы белгілі бір ішкі тәуелді өзара қатынастар болып табылады. Оған қоса, К.Маркс қоғамның рухани өмірінің жекелеген сәттерін зерттей отырып, олардың қандай өндірістік-экономикалық қатынастарға тәуелді екенін анықтау қажет деп дәлелдеді. Қоғамдық ой-пікірлер тарихында анықталғандай, мұндай түсіндіру рухани процестердің табиғатын түсіндірудің арнайы, материалистік тәсілі болды.

К.Маркс заманында, қазіргі кездегідей қоғамдық өмірдің іргелі проблемасы адамдардың бай және кедей топтарға бөліну мәселесі болып, оның нәтижесінде қоғамдық және жеке өмірде көптеген қайшылықтар туындады. Халықтың кедей және бай топтарының қалыптасуының себептеріне қатысты Маркс түсіндірмесі, жекелеген сәттерді қоспағанда, жалпы алғанда, дұрыс болды деп санаймыз. Оған қоса осындай түсіндірме негізінде, Маркс коммунизм (бірінші кезеңі - социализм) деген атпен келесі қоғамдық-экономикалық формацияның келуі қажет деп болжам жасады. КСРО ыдыраған соң ТМД және өзге елдердің көптеген зерттеушілері Маркс теориясын қате деп тапты. Бірақ социологияның ірі әлемдік теоретиктері Маркс теориясында аса маңызды ғылыми негіздер бар екенін көріп отыр (1).

Енді М.Вебер идеяларын қарастырайық. Ол адамдардың тіршілік әрекетінің құрылымында нормалар мен құндылықтар сияқты құрамдас жәйттер бар екенін негіздеді. Бұлар бірыңғай әлеуметтік процестердің әр түрлі аспектілерінде маңызды рөл атқарады. Олар адамдар неліктен сол әлеуметтік ортада тап солай әрекет жасайтынын түсінуге көмектеседі. Өйткені, бірыңғай норманы ұстанатын, бір әлеуметтік ортадан шыққан адамдар нысана функциясын қатар орындайды. Ол арқылы адамдар өздерінің өзара күтулерін ұқсас жағдайларда реттеп отырады. Осындай рөлі үшін нормалар құндылықтық маңызға ие болады. Мұндай түсіндірмелерден кейін түрлі халықтың әр түрлі топтарында орын алған нормалар мен құндылықтардың эмпирикалық формаларын бақылау және тіркеу айтарлықтай жеңілге түседі.

Сонымен қатар Вебердің осы теориялық жаңалығынан кейін, социологтар әлемнің әр түрлі елдерінде болып жатқан әлеуметтік процестерді зерттей отырып, жергілікті халықта өзара қарым-қатынастың қандай нормалары бар және оларды не үшін бағалайды деген сұрақтарға арнайы қызығушылық білдірді. Адамдардың белгілі бір іс-қимылдары мен жүріс-тұрыстары белгілі бір шегіне дейін дұрыс деп саналады, ал одан соң олар норманың бұзылуы деп бағаланып, сондай-ақ тыйым мен жаза не үшін қолданылатыны анықталды. Тап осылай социологтар жергілікті халық үшін құндылық не болып саналатынын анықтай алады.

Сөйтіп социология ғылымының әрбір классигі оған социологиялық зерттеуді дәлме-дәл әрі үлкен нәтижемен жүргізуге көмектесетін ұғымдарды, нақтылы тәсілдерді енгізді. Нақ осындай проблемалық жағдайдың құрылымын нақтылы және тиянақты түсіну социологиялық зерттеулердің нәтижесі бойынша проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Сондықтан, әдебиетте кейде “жақсы теория - ғылымның жақсы методологиясы” деп айтып жатады. Ол шындықты ғылыми теориялық танудың құрылымын ғана емес, сондай-ақ оның негізінде адамдардың тәжірибелік тіршілік әрекеттерін ұйымдастырудың принциптері мен әдістері жүйесін білдіреді.

Сонымен, басқа ғылымдардың секілді, социологияның арнайы ұғымдарының мазмұнын ашудың артында оларды сипаттау мен түсіндірудің өзіндік әдістері бар. Жаңа зерттеулер барысында осы ұғымдардың нақтылы мәні жергілікті халық пен елдің әр түрлі әлеуметтік топтардың әлеуметтік тіршілік әрекетінің ерекшеліктеріне негізделіп қайтадан өлшенеді. Жеке эмпирикалық зерттеулер барысында осындай арнайы-ғылыми ұғымдардың, терминдердің көмегімен әлеуметтік процестердің мазмұнын ашудың нақ осындай жүйелілігі, амалдары мен рәсімдері олардың методологиялық рөлі деп аталады.

Екінші аспект - методология нақтылы ғылымда қолданылатын әдістер жиынтығы ретінде белгілі бір түсініктемені қажет етеді. Әлемдік социология тарихында жүргізілген көптеген эмпирикалық социологиялық зерттеулер негізінде қазіргі таңда әрқайсысы әлеуметтік процестер ішінде орын алатын, бірақ социология ғылымына қатысы жоқ адамдар оларды түсіне алмайтын әлеуметтік шындық аспектілерін белгілеу, тіркеу және түсіну тәсілдері қалыптасты. Сол секілді кез келген шеттен келген адам механизмнің қозғалып тұрғанын көргенімен, физик емес адам күрделі механизмнің динамикалық және статикалық сәттерін, күрделі қозғалатын механизмнің аспектілерін түсіне алмайды.

Сондықтан, ғылыми танымның бастауы - тәжірибелі социологтың басқаларға айқын көрінбейтін шындықты көру әдістерін таба білу болып табылады. Жаңа зерттеу басталғанда, айқындылықты жаңадан анықтау керек. Өйткені, қоғамдық өмірдегі әр бір жаңа проблемалық жағдайдың өз ерекшеліктері, көрініс берудің өз реті, адамдардың әлеуметтік тіршілік әрекетінің өзге аспектілермен өзара байланысы болады. Қайта зерттеу жағдайында адамдардың әлеуметтік болмысының құрылымына әрдайым ену қажет. Мұндай жағдайда социологқа эмпирикалық социологиялық зерттеулер тәжірибесінде бірнеше рет тексерілген зерттеушілердің белгілі бір іс-әрекеттер алгоритмі көмектеседі. Бұл зерттеу логикасын анықтау деп аталады. Ендеше осы мәселені қарастыруды бастайық.

Логика (гректің (((((( = logіke) - 1) ойлау, тұжырым жасау барысы; 2) ақылдылық, ішкі заңдылық; 3) ойлау заңдары мен түрлері туралы ғылым (жоғарыда сияқты, социологиялық зерттеу аспектісінің мазмұнын “логика” ұғымы мазмұнының аспектісіне сәйкес анықтаймыз).

Бірінші аспект - логиканы ойлау, тұжырым жасау барысы ретінде түсіну - неғұрлым қарапайым, сонымен бірге, социология үшін неғұрлым мақсатқа лайық болып келетін сияқты. Ойлау мен тұжырым жасау барлық ғылыми зерттеулердің, әсіресе социологияның басы мен соңы болып табылады. Бұл, біріншіден, әлеуметтік процестердің нақтылы шындықта ең күрделі процесс болуымен байланысты; екіншіден, социологтар ғана емес, сонымен қатар, зерттеу объектілері де - проблемалық жағдайлардың иеленушісі, социологтармен зерттелетін және олардың сұрақтарына жауап беруші адамдар да ой жүгіртеді. Үшіншіден, социология классиктерімен жасалынған әрбір социологиялық теория жүйелі ойлаудың өзгеше жүйесі болып табылады. Ойлау арқылы теоретиктер олардың мәнін өздерінің теориялық-тұжырымдық көзқарасы тұрғысынан негіздеген әлеуметтік процестің аспектілері жөніндегі түсініктердің, сипаттамалар мен түсіндірмелердің дәйектілігін білдіреді. Олармен салыстырғанда жаратылыстану немесе техникалық ғылымдардың ойлау барысы көбінесе эксперимент, тәжірибе, есептеу “тілінде” жүргізіледі - оларда табиғаттың объективті заңдылықтар, тәуелділік тілі “сөйлейді”.

Социология ғылымында адамдардың өзара қарым-қатынас “тілі”, адамдардың бірлескен тіршілік әрекетінің тәртібі мен жүйелілігі социологиялық зерттеу “тілінің” бастапқы негіздері болып табылады. Бірақ, адамдардың кәдімгі қарым-қатынас тіліне қарағанда социологиялық тілде социологиялық теория тарихында қалыптасқан арнайы социологиялық түсініктер, терминдер қолданылады. Әрбір кәсіби социолог осы “тілді”, яғни қоғамдық өмір заңдылықтары туралы ұғымдардың, түсініктердің теориялық жүйесін меңгереді. Осындай тілдің көмегімен социологиялық түсініктің, сипаттаудың, түсіндірудің “қаңқасы” жасалады.

Жалпы социология ғылымының теория мен әлеуметтік топтар “тіліне” тілдік тәуелділігі осы ғылымның кемшілігі болмайды. Бұл табиғатқа, шынайылықтың бөлігіне - оның зерттеу объектісі болып табылатын қоғамдық болмысқа тәуелді жәй ғана өзіне тән ерекшелігі. Сондықтан әрбір кәсіби социолог осы болмыстың терең табиғатын адамдардың әлеуметтік өзара қарым-қатынасының әр түрлі теориялық деңгейінде білуі тиіс. Осы мақсатта, социологқа қоғамдық өмірдің әлеуметтік және тарихи табиғатының философиялық түсінігін, сол сияқты ол туралы қоғамдық және гуманитарлық ғылымдарда орын алған ғылыми түсініктерді білген маңызды. Мұндай біліммен қатар әрбір социологиялық зерттеуде социолог-зерттеушінің эмпирикалық зерттеулердегі өзінің жеке іс-тәжірибесі барысында жинақтаған тәжірибесі көмекке келеді. Бұл жерде өзгеше түрінде социологиялық зерттеу логикасының келесі аспектісі көрінеді.

Екінші аспект - шынайы әлеуметтік шындықтағы адамдардың тіршілік әрекетінің орындылығы, ішкі заңдылығы түсініктері. Ол жалпы адамдардың бірлескен тіршілік әрекетінің тарихи тәжірибесімен, қоғамдық болмысының заңдылықтарымен анықталады. Мұндай орындылықты адамдар көбінесе “іштей сезеді”, жалпы олар ғылымның ұғымдарын пайдаланбаса да, әлеуметтік процестердің мәні мен мазмұнын дұрыс түсінеді. П.Бурдье оны габитус деп жазады. Бұл - “ментальді және когнитивті (танымдық) құрылымдар”. Олар арқылы адамдар әлеуметтік ортада әрекеттеседі, әлемді қабылдайды әрі түсініп, бағалайды. Габитустар субъектінің әлеуметтік құрылымдағы ұстанымының сипатына қарай ажыратылады. Олар адамдарда қоғам тарихында және жеке адамда оның өмірлік тәжірибесінің нәтижесінде туындайды (2).

Бұл жерде социолог-зерттеушінің өзі габитуске ие екенін аңғарамыз. Сонымен қатар, ақылдылықтың бұл реті жалпы социологиялық теориялар мен тұжырымдамалар негізінде де жатыр. Сондықтан, социологиялық теориялар әлеуметтік шындықтың орындылығының мәнін және мазмұнын ғылымның арнайы ұғымдары мен терминдері арқылы қаншалықты түсінсе, соншалықты “орынды” болады деп айта аламыз. Бұл жерде марксшілдік философияның дамуының жағымды тәжірибесіне де назар аударғанымыз жөн, онда әлемдік философияның ең жақсы нәтижелерін қорытындылау негізінде сыртқы қоршаған ортаны дұрыс таныған кезде объективті және субъективті логиканың үйлесімділігі мен сәйкестілігі пайда болатыны дәлелденген. Осы деңгейде социологиялық зерттеудің логикасы жөніндегі мәселе өзінің үшінші аспектісіне жақындайды.

Логиканың үшінші аспектісі - ойлау заңдары мен формалары туралы ғылым ретінде адамдардың әлеуметтік болмысының шынайылығын социологиялық түсіну мен зерттеудің нақтылы негізделген тәртіптері мен формалары ретінде қарастырылады.

Логика ғылым ретінде жеке, арнайы ғылыми пән ретінде өмір сүретіні белгілі. Алайда, логика ойлаудың жалпы заңдары мен формаларын ғана білдіргенімен, қолданбалы тұрғыда кез келген ғылымның мазмұнды саласына тікелей “баса-көктеп кіреді”. Өйткені, кез келген ғылым - шынайы шындықты танудың барынша рационалды және логикалық формасы әрі тәсілі. Қазіргі таңда, белгілі бір шамада, қандай да бір жеке ғылымның немесе адамдардың ұйымдасқан әрекетінің басқару тәжірибесі негізделген ғылымның дамығанының сенімді көрсеткіші ондағы өзіндік логикалық негіздемелердің болуынан тұрады. Мысалы, логистика сияқты жеке ғылым қазіргі заманғы өндірістің материалдық-техникалық қамтамасыз етілуін, тауарлық-материалдық қорларын басқару тәсілін білдіреді. Ендігі кезде өзіндік логистикасы бар әр түрлі қоғамдық процестердің өндіріс немесе басқару саласы өзінің қызметіндегі сөзсіз жетілген салаларының бірі болып табылады.

Сонымен, кез келген қазіргі ғылым немесе ғылыми теория өзінің тарихында қалыптасқан және оның әрбір жаңа зерттеуінде қолданылатын логикалық және методологиялық мүмкіндіктеріне сүйенеді. Осы жерде арнайы ғылыми зерттеулерді үйымдастыру мен өткізу логикасы зерттеу объектісінің қызмет етуі логикасымен әрқашан сәйкес келе бермейтінін еске түсіргеніміз жөн. Себебі, тіршілік ету логикасы (болмыстың объективті логикасы ретінде) және таным логикасы (танымның субъективті логикасы ретінде) өздерінің көрініс беру формасымен әр түрлі болып келеді. Бірақ көп жағдайда өзінің мәні мен мағынасы жағынан олардың арасында әрқашан изоморфты сәйкестілік болады. Өйткені, қайталап айтамыз, адамдардың тіршілік әрекетінің логикасы әуел бастан және объективті түрде социология ғылымының теориялық ережелерінің логикасы негізінде жатыр.

Объективті және субъективті логиканың көрініс беруінің нақтылы формасы арасындағы көрсетілген айырмашылыққа байланысты бізге нақтылы эмпирикалық социологиялық зерттеулердің жүзеге асырылу логикасының ерекшеліктерін арнайы қарастыру қажет. Бұл логика социологиялық зерттеулердің, сондай-ақ осы зерттеуді өткізудің негізіне алынған тұжырымдық және теориялық ережелердің қайсы бір нақтылы әдістерінің жүзеге асырылу қажеттілігімен айқындалады. Мұнда тарихи қалыптасу барысында құрылған қазіргі социологияның методологиясы мен рәсімі маңызды рөл атқарады. Олар шамалы айырмашылықпен қазіргі барлық социология жөніндегі оқулықтарда баяндалған.

Қорытынды ретінде социологиялық зерттеудің методологиясы мен логикасы бойынша екі басты және бастапқы принциптік талапты тұжырымдайық:

1. Әрбір социолог социология классиктерінің еңбектерінде көрініс тапқан және қазіргі социология жөніндегі оқулықтарда біршама жүйелі түрде баяндалған социологиялық зертеудің тарихи қалыптасқан теориясын, методологиясын, логикасын, әдістері мен рәсімін терең және толық меңгеруі тиіс.

2. Әрбір социологиялық зерттеу, бір жағынан, зерттелетін әлеуметтік проблеманың мәнін көрсететін социологиялық теориялар, ұғымдар негізінде құрылуы тиіс, екінші жағынан ол проблемалық жағдайда тұрған адамдардың әлеуметтік болмысының орындылығы мен социологтың тәжірибесіне бағытталады.