Акупацыйны рэжым, яго формы і метады

Да пачатку верасня 1941 годса на ўсёй тэрыторыі Беларусі быў усталяваны акупацыйны рэжым, які працягваўся тры гады, да вызвалення рэспублікі ў 1944 годзе падчас аперацыі "Баграціён". Палітычная мэта нацысцкай Германіі заключалася ў імкненні да знішчэння СССР як дзяржавы, да ліквідацыі сацыялістычнага ладу і да раздзялення народаў Савецкага Саюза, а таксама да пераўтварэння Расіі ў кангламерат разрозненых тэрыторый.

Аднак да нападу на СССР германскае кіраўніцтва мела толькі прыблізныя ўяўленні аб наступным палітычным лёсе насельніцтва заваяваных тэрыторый. Кіраванне захопленымі землямі перадавалася спецыяльна створанаму Міністэрству па справах акупіраваных усходніх тэрыторый ("Усходняму міністэрству") пад кіраўніцтвам Альфрэда Розенберга. Яму павінны былі падпарадкоўвацца рэйхскамісарыяты – буйныя тэрытарыяльна-адміністрацыйныя адзінкі, на якія планавалася падзяліць еўрапейскую частку СССР. Усяго павінна было быць створана чатыры рэйхскамісарыяты: 1) "Остланд", які ўключаў прыбалтыйскія рэспублікі (Латвію, Літву, Эстонію) і Беларусь; 2) "Украіна"; 3) "Каўказ"; 4) "Масковія". Тэрыторыю Сярэдняй Азіі гітлераўскае кіраўніцтва планавала аддзяліць ад Савецкага Саюза і стварыць там паўфеадальную залежную ад Германіі "Імперыю Мухамеда" – ісламскую рэлігійную дзяржаву. Далёкі Усход планавалася аддаць Японіі. На пакінутых за Уралам землях Сібіры павінна было весці бездапаможнае паўгалоднае існаванне астатняе насельніцтва СССР, адгароджанае ад занятых нацысцкай Германіяй тэрыторый гіганцкім абарончым "усходнім валам".

Аднак на практыцы гэтыя планы ў поўным аб'ёме не былі рэалізаваныя. Немцам на акупіраваных землях удалося стварыць толькі два рэйхскамісарыяты: "Остланд" і "Украіна", якія былі падзелены на генеральныя акругі. Частка тэрыторый знаходзілася ў зоне баявых дзеянняў або ў прыфрантавых раёнах, таму ўся ўлада там належыла ваеннаму камандаванню.

Землі былой БССР нацысты падзялілі без уліку нацыянальнай і культурнай цэласнасці гэтага рэгіёна. Заходнія раёны рэспублікі (з гарадамі Гродна, Ваўкавыскам і Беластоцкай акругай) увайшлі ў склад Усходняй Прусіі, гэта значыць, лічыліся часткай самога Рэйха. Цэнтральная частка (каля трэці даваеннай БССР, з гарадамі Мінск і Баранавічы) была ўключана ў "Остланд" у якасці генеральнай акругі "Беларусь". Таксама ў гэты рэйхскамісарыят увайшлі невялікія раёны на паўночным захадзе рэспублікі, перададзеныя генеральнай акрузе "Літва". Да верасня 1943 года генеральную акругу "Беларусь" узначальваў гаўляйтэр В. Кубэ, а пасля яго забойства савецкімі патрыётамі - группенфюрэр СС К. фон Готтберг. Паўднёвыя раёны беларускага Палесся былі перададзены ў склад двух генеральных акруг рэйхскамісарыята "Украіна". Нарэшце, усходнія раёны рэспублікі (Віцебская, Магілёўская, частка Гомельскай абласцей) так да канца вайны і не былі перададзены пад уладу нямецкай грамадзянскай адміністрацыі і знаходзіліся ў тылавой зоне групы армій "Цэнтр". Тут улада належыла ваеннаму камандаванню чатырох ахоўных дывізій і аднаго вайсковага корпуса.

Генеральныя акругі падзяляліся на вобласці-гебіты, тыя, у сваю чаргу, на раёны, раёны на воласці, воласці на "абшчынныя (грамадскія) двары" і вёскі. На чале генеральных акруг і гебітаў стаялі выключна нямецкія службоўцы. Раённымі і валаснымі начальнікамі, а таксама сельскімі старастамі прызначаліся прадстаўнікі мясцовага насельніцтва. У гарадах існавала дваістая адміністрацыя: нямецкія камісарыяты і гарадскія ўправы на чале з бургамістрам з ліку саміх жыхароў.

На акупіраваных землях быў усталяваны "новы парадак" – рэжым, заснаваны на тэроры і гвалце. Гэта не былі "недахопы вайны", як спрабавалі пасля разгрому Германіі апраўдацца некаторыя нямецкія вайскоўцы і палітыкі. "Новы парадак" з'яўляўся загадзя прадуманай і спланаванай сістэмай, заснаванай на расавых тэорыях нацызму. Для яго ажыццяўлення яшчэ да пачатку ваенных дзеянняў быў створаны адпаведны апарат і напісаны шматлікія інструкцыі.

Галоўнымі адметнымі рысамі на акупіраваных тэрыторыях былі самаўпраўнасць і ўсеўладдзе нямецка-фашысцкіх войск і службоўцаў, поўнае грэбаванне нормамі права з боку германскага акупацыйнага апарата. Гэта была дзяржаўная палітыка Трэцяга рэйха, замацаваная ў шэрагу дакументаў: у "Інструкцыі аб асобных абласцях" да дырэктывы № 21 (13.03.1941 г.), у дырэктыве А. Гітлера "Аб ваеннай падсуднасці ў раёне "Барбароса" і аб асаблівых паўнамоцтвах войскаў" (13.05.1941 г.), у распараджэнні "Дванаццаць запаведзяў паводзін немцаў на Усходзе і іх абыходжанне з рускімі" (01.06.1941 г.), у загадзе камандуючага 6-й арміяй генерал-фельдмаршала Рэйхенаў "Аб паводзінах войск на Усходзе" (10.12.1941 г.) і іншых. У адпаведнасці з гэтымі ўказаннямі нямецкай арміі, службоўцам і каланістам настойліва даводзілася, што яны з'яўляюцца поўнымі гаспадарамі на акупіраваных тэрыторыях, з іх здымалася ўсякая адказнасць за створаныя на гэтых землях злачынствы.

На адным з пасляваенных працэсаў абвінавачваемы эсэсавец Мюлер сказаў: "Мы бачылі ў кожным рускім толькі жывёлу. Гэта штодня даводзілася нам начальствам. Таму, здзяйсняючы забойствы, мы не задумваліся над гэтым, бо ў нашых вачах рускія не былі людзьмі".

"Новы парадак" засноўваўся на палітыцы генацыду – мэтанакіраванага знішчэння цэлых сацыяльных груп па нацыянальна-расаваму, рэлігійнаму і іншых прынцыпах. Генацыдам было ахоплена ўсё насельніцтва акупіраваных тэрыторый.

Нацысты распрацавалі план засваення ўсходніх тэрыторый – план "Ост". Паводле яго меркавалася пераўтварыць тэрыторыю былога СССР у нямецкую калонію. Мясцовае насельніцтва падлягала так званаму "высяленню", фактычна пад гэтым разумелася знішчэнне. Пакінутая частка павінна была быць германізавана і ператворана ў рабоў для абслугоўвання нямецкіх каланістаў.

Планавалася "перасяленне" і знішчэнне 31 млн. чалавек (80 – 85% палякаў, 75% беларусаў, 65% заходніх украінцаў, па 50% латышоў, літоўцаў, эстонцаў). Усяго ж на працягу 30 гадоў пасля акупацыі тэрыторый Польшчы і СССР тут меркавалася знішчыць 120 – 140 млн. чалавек. У цэлым гаворка ішла аб падрыве "жыццёвай сілы" рускага народа і яго біялагічным выміранні шляхам стварэння невыносных умоў існавання.

Замест былога насельніцтва ўсходнія землі павінны былі запоўніць нямецкія каланісты, а ў якасці працоўнай сілы для іх абслугоўвання планіравалася пакінуць частку мясцовых жыхароў, якія падвергнуліся б германізацыі. Напрыклад, у Мінску павінны былі пасяліць 50 тыс. немцаў і часова пакінуць для выкарыстання ў якасці працоўнай сілы 100 тыс. мясцовых жыхароў, у Гомелі адпаведна 30 і 50 тыс., у Віцебску – 20 і 40 тыс., у Гродна – 10 і 20 тыс., у Навагрудку – 5 і 15 тыс. і г. д.

Палітыку генацыду ажыццяўлялі шматлікія карныя сілы: ахоўныя дывізіі вермахта, войскі СС, нямецкая палявая жандармерыя, служба бяспекі (СД), ваенная разведка ("Абвер"), спецыяльныя айнзацгрупы і айнзацкаманды (створаныя для знішчэння ворагаў рэйха), фарміраванні мясцовай паліцыі і калабарацыянісцкія часткі (Беларускі корпус самааховы, Руская вызваленчая армія ).

Для рэалізацыі сваіх планаў захопнікі стварылі сістэму канцэнтрацыйных лагераў і лагераў смерці. На тэрыторыі Еўропы (Германіі, Аўстрыі, Польшчы, Чэхаславакіі, Бельгіі) знаходзілася 1188 лагераў, праз якія прайшло 18 млн. чалавек, з іх 11 млн. загінула. На тэрыторыі Беларусі дзейнічала звыш 260 лагераў, сярод іх самы буйны ў СССР і трэці па велічыні ў Еўропе Малы Трасцянец пад Мінскам, дзе толькі па прыблізных падліках загінула больш 206 тыс. чалавек. Больш 300 тыс. чалавек было знішчана ў Віцебску і Полацку, каля 200 тыс. у Магілёве і Бабруйску, каля 100 тыс. у Гомелі і г. д. Па няпоўных дадзеных, толькі ў лагерах смерці загінула каля 1,4 млн. жыхароў Беларусі, з іх 80 тыс. дзяцей.

Аднак насельніцтва на акупіраваных тэрыторыях не магло адчуваць сябе ў бяспецы, нават знаходзячыся на волі. Паводле загаду начальніка штаба вярхоўнага камандавання вермахта В. Кейтэля ад 16 верасня 1941 года з мэтай падаўлення "камуністычнага паўстанцкага руху" уводзілася сістэма заложніцтва, гэта значыць, за кожнага забітага нямецкага салдата, афіцэра або службоўца знішчалася 50 – 100 мясцовых жыхароў. Напрыклад, у Мінску пасля забойства партызанамі і падпольшчыкамі генеральнага камісара Беларусі В. Кубэ ўвосень 1943 года карнікі знішчылі некалькі тысяч жыхароў горада. Акупанты практыкавалі публічныя пакаранні смерцю праз павешанне, да трапіўшых у нямецкія засценкі ўжываліся зверскія катаванні. Пры правядзенні карных аперацый супраць партызан мірныя жыхары спальваліся жывымі, як гэта было зроблена ў беларускай вёсцы Хатынь (там 22 сакавіка 1943 г. загінула 149 жыхароў, у тым ліку 75 дзяцей). Лёс Хатыні паўтарылі яшчэ 627 беларускіх сёл. Усяго ж за гады акупацыі карнікі знішчылі звыш 5295 беларускіх населеных пунктаў.

Асобную старонку генацыду ўяўляе Халакост – знішчэнне яўрэйскага насельніцтва. Паводле нацысцкай тэорыі яўрэі падлягалі поўнаму знішчэнню як непаўнавартасны і шкодны для арыйскай расы народ. На акупіраваных тэрыторыях ствараліся гета – месцы прымусовага ўтрымання, а затым і знішчэння яўрэяў.

Гета ўяўлялі сабой гарадскія раёны, абнесеныя сцяной, куды перасялялася ўсё яўрэйскае насельніцтва. Выхад з гета быў абмежаваны, яго дазвалялася пакідаць толькі ў складзе спецыяльных груп для выканання якіх-небудзь работ. У момант перасялення яўрэі павінны былі пакінуць на ранейшым месцы жыхарства ўсю сваю маёмасць. Ім загадвалася нашываць на адзежу спецыяльныя знакі – жоўтыя кругі або шасціканцовыя зоркі. Насельніцтва гета было пазбаўлена харчовага забеспячэння, забараняліся ўсе зносіны з вонкавым мірам. Парадак у гета павінны былі падтрымліваць створаныя з саміх яўрэяў спецыяльныя саветы – юдэнраты, а таксама яўрэйская служба парадку. Перыядычна ў гета праводзіліся пагромы і забойствы, а ў канчатковым выніку ўсе гета былі ліквідаваныя. Усяго ў Беларусі было створана больш за 100 гета, сярод іх самае буйнае ў Еўропе – Мінскае гета, дзе было знішчана каля 100 тысяч яўрэяў. 34 тыс. чалавек утрымлівалася ў Брэсцкім гета, 20 тыс. – у двух Бабруйскіх, 20 тыс. – у Віцебскім, 10 тыс. у Барысаўскім і г. д. Усяго, па розных дадзеных, на тэрыторыі нашай рэспублікі было знішчана ад 400 да 800 тыс. яўрэяў (у тым ліку і прывезеных з еўрапейскіх краін).

Акрамя знішчэння савецкага ладу і дзяржавы, акрамя правядзення расавай палітыкі, адной з найважнейшых мэт вайны для Германіі было эканамічнае рабаванне захопленых тэрыторый. Разважаючы аб плане "Барбароса", А. Гітлер казаў: "Неабходна напасці на Расію, захапіць яе рэсурсы, пры гэтым не лічыцца з магчымасцю смерці мільёнаў людзей у гэтай краіне. Нам трэба ўзяць з Расіі ўсё, што нам трэба. Хай гінуць мільёны". Яго падтрымліваў міністр прапаганды Й. Гебельс: "Гэта вайна за пшаніцу і хлеб, за багата накрыты стол да сняданку, абеду і вячэры, вайна за сыравіну, за каучук, за жалеза і руды". У найгалоўнейшым дакуменце, які рэгуляваў эканамічную палітыку Германіі на акупіраваных землях, так званай "Зялёнай папцы", гаварылася: "Атрымаць для Германіі як мага больш харчу і нафты – вось галоўная эканамічная мэта кампаніі. Нараўне з гэтым германскай ваеннай прамысловасці павінны быць дадзеныя і іншыя сыравінныя прадукты з акупіраваных абласцей".

Мясцовыя нямецкія службоўцы, прызначаныя кіраваць захопленымі землямі, выдатна разумелі свае задачы. Так, В. Кубэ на адной з нарад у генеральным камісарыяце Беларусі сказаў: "Мы прыйшлі ў гэтую краіну з адной думкай: кіраваць ёю і ўсе яе выгоды выкарыстаць для вайны з Усходам, узяць з яе ўсё карыснае, што ў яе ёсць".

Падчас вайны вермахт захапіў самыя высокаразвітыя і густанаселеныя раёны еўрапейскай часткі СССР: усю Украіну, Беларусь, Малдавію, рэспублікі Прыбалтыкі, шматлікія вобласці РСФСР, дзе да пачатку вайны пражывала 84,9 млн. чалавек, гэта значыць, 45% насельніцтва Савецкага Саюза. Тут выраблялася 71% чыгуну, 58% сталі, 57% трактароў, 57% праката чорных металаў, здабывалася 71% жалезнай руды. Сельская гаспадарка гэтых тэрыторый вырабляла 38% збожжа, тут было засяроджана 60% усяго пагалоўя свінняў, 38% буйной рагатай жывёлы. У цэлым, да вайны акупіраваныя вобласці давалі 33 % усёй валавой прадукцыі СССР.

Зыходзячы з галоўнай задачырабавання, будавалася і ўся эканамічная палітыка акупантаў: тыя галіны гаспадаркі і прадпрыемствы, якія магчыма было выкарыстаць для патрэб войска і рэйха, планіравалася пусціць у ход, усё астатняе павінна было быць знішчана. У "Зялёнай папцы" адзначалася, што цалкам недарэчнае меркаванне аб тым, што акупіраваныя вобласці павінны быць магчыма хутчэй прыведзены ў парадак, а эканоміка іх адноўлена.

Аднак канкрэтныя ўяўленні аб метадах нямецкай эканамічнай палітыкі па выкарыстанню акупіраваных тэрыторый перад пачаткам ваенных дзеянняў былі вельмі расплыўчатымі. Існавалі толькі ўстаноўкі агульнага характару, якія вынікаюць з канцэпцыі "бліцкрыга". Дэталёва распрацаваных планаў выкарыстання тых або іншых тэрыторый і галін гаспадаркі СССР не было. Пытаннямі эканамічнага планіравання гаспадарчага выкарыстання акупіраваных тэрыторый меркавалася заняцца пасля паспяховага завяршэння ваенных дзеянняў. Але правал ваенных планаў Германіі і пераўтварэнне вайны з "маланкавай" у зацяжную прывялі да карэкцыі нямецкай акупацыйнай палітыкі на тэрыторыі СССР. У выніку нямецкія органы ўлады і грамадзянская акупацыйная адміністрацыя былі вымушаны, акрамя адкрытага рабавання захопленых тэрыторый, выкарыстаць таксама і эканамічныя метады і рычагі. Аднак сутнасць эканамічнай палітыкі фашысцкай Германіі на тэрыторыі СССР у цэлым і ў Беларусі ў прыватнасці ад гэтага не змянілася. Гэтая палітыка з першага да апошняга дня была рабаўніцкай, каланізатарскай і праследвала адзіную мэту – узмоцненую эксплуатацыю ўсіх сыравінных, харчовых і працоўных рэсурсаў захопленых тэрыторый.

Для гаспадарчага выкарыстання акупіраванай тэрыторыі на базе створанага яшчэ перад пачаткам ваенных дзеянняў эканамічнага штаба "Ольдэнбург", які падпарадкоўваўся Г. Герынгу як упаўнаважанаму па правядзенню чатырохгадовага плана эканамічнага развіцця Германіі, быў арганізаваны усходні штаб эканамічнага кіраўніцтва (гаспадарчы штаб "Усход"). Ён кіраваў дзейнасцю рэйхскамісараў і падпарадкаваных ім органаў у абласцях, перададзеных пад грамадзянскае нямецкае кіраванне. Аднак яшчэ да прыходу грамадзянскіх акупацыйных улад эканамічнае рабаванне захопленых тэрыторый праводзілі ваенныя часткі вермахта. Пры галоўным штабе ўзброеных сіл было створана “Кіраванне ваеннай эканомікай і абсталяваннем”. Яму падпарадкоўваліся спецыяльныя органы па эканамічнаму выкарыстанню акупіраваных тэрыторый на фронце і ў зоне тылу: эканамічныя аддзелы, афіцэры – упаўнаважаныя па сельскай гаспадарцы пры штабах дывізій, палкоў і батальёнаў. У тылавой зоне групы армій стваралася гаспадарчая інспекцыя, якая кіравала дзейнасцю гаспадарчых кіраванняў і каманд пры ахоўных дывізіях.

Як адзнач., падрабязныя інструкцыі аб тым, як выкарыстаць эканамічны патэнцыял савецкіх тэрыторый, былі распрацаваныя яшчэ да пачатку ваенных дзеянняў і ўвайшлі ў "Дырэктывы па кіраўніцтву эканомікай у зноў акупіраванных усходніх абласцях" (так званая "Зялёная папка"). Пазней, у 1942 годзе, быў падрыхтаваны яшчэ адзін дакумент – "Карычневая папка" ("Папка сельскагаспадарчага фюрэра"), у якой утрымліваліся ўказанні па вядзенню аграрнай палітыкі.

Агульныя ўказанні адносна прамысловасці СССР зводзіліся да таго, што на былых савецкіх тэрыторыях неабходна правесці дэіндустрыялізацыю. Падлягалі захаванню або аднаўленню толькі прадпрыемствы здабываючай галіны, энергетыкі і прадпрыемствы па першаснай апрацоўцы сельгаспрадукцыі. Буйныя заводы машынабудаўнічага, металургічнага і іншых профіляў, якія выпускалі высокатэхналагічную канчатковую прадукцыю, павінны былі быць знішчаны, а іх абсталяванне, запасы сыравіны і гатовай прадукцыі вывезены ў Германію.

На тэрыторыі Беларусі асноўную масу прадпрыемстваў складалі прадпрыемствы лёгкай, харчовай і дрэваапрацоўчай прамысловасці. Частка з іх, асабліва ў заходніх і цэнтральных раёнах БССР, дзе не паспелі правесці эвакуацыю, дасталася ворагу. На ўсходзе рэспублікі абсталяванне, сыравіна і абслуговы персанал большасці буйных заводаў паспелі вывезці ў тыл.

У першыя месяцы акупантам удалося арганізаваць працу асобных прадпрыемстваў. Пры гэтым буйныя вытворчасці знаходзіліся пад кіраваннем нямецкіх ваенных і грамадзянскіх кіраўнічых органаў, а сярэднія і дробныя прадпрыемствы былі аддадзены ў ведамства мясцовай адміністрацыі. У першую чаргу аднаўляліся прадпрыемствы, што забяспечвалі працу аграрнага сектара, арганізоўвалі забеспячэнне нямецкага войска прадметамі спажывання і амуніцыяй (гарбарныя, металаапрацоўчыя, тэкстыльныя), рамонтныя і камунальныя прадпрыемствы. Вялікую ўвагу немцы надавалі торфараспрацоўкам і лесаапрацоўчым прадпрыемствам, бо менавіта гэтыя прыродныя багацці Беларусі ўяўлялі для іх велізарную цікавасць. Аднак гэтыя вытворчасці знаходзіліся за межамі гарадоў і ваенных гарнізонаў захопнікаў, у сельскай мясцовасці, якая кантралявалася партызанамі, што вельмі перашкаджала арганізацыі вытворчага працэсу.

Да восені 1941 года ў Мінску дзейнічала пад кіраўніцтвам гарадскога камісарыята і гарадской управы не менш 73 буйных прадпрыемстваў. Да красавіка 1943 года колькасць прамысловых прадпрыемстваў у горадзе павялічылася: тут працавала ўжо каля 140 буйных прадпрыемстваў, у тым ліку 20 металургічных, 14 тэкстыльных і гарбарных, 15 цэлюлозна-папяровых і паліграфічных, 41 будаўнічае, 21 транспартнае, 6 дрэва-апрацоўчых, 7 хімічных і будматэрыялаў, 13 харчовых, 3 электрастанцыі; акрамя таго, дзейнічала 180 розных ваенных і грамадзянскіх устаноў.

У Мінскай акрузе ў снежні 1941 года дзейнічала ўсяго 165 прадпрыемстваў, з іх 81 (49%) млыноў; 21 (12,7%) – смалярня; 14 (8,5%) – майстэрняў і прадпрыемстваў па вытворчасці прадметаў спажывання; 13 (7,9%) – прадпрыемстваў харчовай галіны; 12 (7,2%) лесаапрацоўчых вытворчасцяў; 10 (6%) – торфзаводаў; 7 (4,2%) – прадпрыемстваў па вытворчасці будматэрыялаў; 6 (3,6%) – прадпрыемстваў камунальнай гаспадаркі; 1 (0,6%) – друкарня.

Да 1 кастрычніка 1942 года ў Магілёве налічвалася 35 адносна буйных прадпрыемстваў, з якіх 10 (28,6%) адносіліся да харчовай галіны, 7 (20%) да металаапрацоўчай, 4 (11,4%) да дрэваапрацоўчай, 3 (8,6%) да хімічнай, 2 (5,7%) да тэкстыльнай; таксама ў гэты лік уключаны 4 цагельні, 4 лазні.

У Барысаве ў канцы 1942 – пачатку 1943 гг. у распараджэнні ваенных улад знаходзіліся наступныя прадпрыемствы: дрэваапрацоўчыя (2 лесазаводы, фанерны завод, запалкавая фабрыка, прадпрыемства па вытворчасці шпал, піянінная фабрыка), харчовыя (мармеладная фабрыка, бульбяны завод, сушзавод, фабрыка ліманадна-фруктовых вод), ганчарны завод, мылаварны завод, фабрыка па вытворчасці колаў, шклозавод, шкіпідаравы завод, лямцавая майстэрня, вытворчыя майстэрні валёначных і вяровачных вырабаў, ваенная друкарня.

Усяго ў 1942 годзе на тэрыторыі Беларусі, акрамя абласцей, уключаных у генерал-губернатарства, дзейнічала не менш 800 буйных прадпрыемстваў, на якіх было занята больш 150 тыс. чалавек.

Нягледзячы на тое, што прамысловыя прадпрыемствы ў гады акупацыі былі часткова адноўлены, толькі мізэрная частка прадукцыі, якая выпускалася імі, даходзіла да мясцовага насельніцтва, большасць выкарыстоўвалася на патрэбы вермахта. Становішча працоўных было вельмі цяжкім. Пабоі, штрафы, павялічаны працоўны дзень (па 12 і больш гадзін), адсутнасць прыдатных умоў працы - вось далёка не поўны пералік праблем, з якімі сутыкалася працоўнае насельніцтва акупіраваных тэрыторый.

З прапагандысцкай мэтай акупантамі было дазволена свабоднае прадпрыймальніцтва і рамесная вытворчасць. Акупацыйная прэса і прапагандысты ў сваіх выступленнях заўсёды падкрэслівалі, што ўвядзенне прыватнай уласнасці і вольнага прадпрыймальніцтва з'яўляецца "найвялікшай выгадай" для беларускага народа, першым крокам на шляху ў "Новую Еўропу пад кіраўніцтвам вялікага фюрэра Адольфа Гітлера". Некаторыя калабарацыянісцкія газеты, калі расказвалі пра становішча з рамяством у гарадах Беларусі, нават ужывалі такія выразы, як "росквіт гаспадарчага і эканамічнага жыцця". Аднак на практыцы ўсё было зусім інакш. Для занятку прадпрыймальніцтвам ці кустарным рамяством неабходна было атрымаць у гарадской або раённай управе патэнт, кошт якога залежыў ад характару промысла і ў некаторых мясцовасцях даходзіў да 500 рублёў (сярэдняя зарплата працоўнага на заводзе складала 300-400 рублёў). Акрамя таго, прадпрыймальнікі плацілі вялікую колькасць падаткаў, знаходзіліся пад пільным кантролем улад і ў любы момант маглі пазбавіцца права на занятак рамяством. Частку прадукцыі па фіксіраваным і, відавочна, прыніжаным у параўнанні з рынкавым коштам саматужнікі абавязаныя былі здаваць акупацыйным уладам.

Сярод рамеснікаў пераважалі шаўцы і краўцы, бо менавіта абутак і вопратка ва ўмовах вайсковага часу ўяўлялі найбольшую каштоўнасць. Неабходна адзначыць адносна вялікую колькасць фатаграфічных майстэрняў (выраблялі фота на дакументы) і прадпрыемстваў харчавання. Аднак цэны ў прыватных гандляроў, сталовых і рэстаранах, якія закуплялі прадукты на рынку па камерцыйным кошце, былі практычна недасягальнымі для жыхароў. Напрыклад, на Магілёўскім рынку ў жніўні 1942 г. кошт хлеба вагаўся ў межах ад 50 да 70 руб. за кілаграм, бульбы – ад 50 да 200 руб. Пры сярэдніх заробках у 300 – 400 рублёў і пры адпаведных нацэнках мала хто мог дазволіць сабе падобнае сілкаванне. У асноўным рэстараны наведвалі нямецкія афіцэры і высокапастаўленыя грамадзянскія службоўцы (у тым ліку і з калабарацыянісцкага актыву).

Нягледзячы на вялікую колькасць саматужнікаў-прадпрыймальнікаў (толькі ў генеральнай акрузе "Беларусь" у красавіку 1943 года іх налічвалася больш 5 тысяч), іх рэальны ўклад у забеспячэнне насельніцтва неабходнымі таварамі і паслугамі быў невялікім. Колькасць рамеснікаў на душу насельніцтва складала ў розныя перыяды і ў розных мясцовасцях акупіраванай Беларусі ад 0,3 да 1,8%. Нават з улікам няпоўнасці дадзеных і прыблізнасці падлікаў іх колькасць не магла перавышаць 3%. Зразумела, прыватныя рамесныя майстэрні не маглі забяспечыць нават мінімальныя запатрабаванні насельніцтва, паколькі іх прадукцыйнасць была вельмі нізкай.

Адным з найважных пытанняў для акупантаў было харчовае забеспячэнне свайго войска і рэйха. На працягу ўсяго часу, пакуль вермахт знаходзіўся на тэрыторыі СССР, яго забеспячэнне ажыццяўлялася за кошт захопленых тэрыторый. У армію з Германіі пастаўляліся толькі тыя прадукты, якія не маглі быць выраблены на месцы (напрыклад, кава і шакалад). Для таго, каб забяспечыць збор ураджая ўвосень 1941 года, акупанты захавалі сістэму калгасаў, хоць у прапагандысцкіх матэрыялах сцвярджалі, што прынеслі беларускаму сялянству волю ад сталінскай калгаснай сістэмы. Была заменена толькі іх назва на "абшчынны (грамадскі) двор".

Аднак да пачатку 1942 года стала зразумела, што вайна прыняла зацяжны характар, таму паўстала неабходнасць у прыцягненні беларускіх сялян да добраахвотнага супрацоўніцтва з немцамі ў плане апрацоўкі зямлі і паставак сельгаспрадукцыі. Для гэтага вясной 1942 года на тэрыторыі генеральнай акругі "Беларусь" было абвешчана аб правядзенні аграрнай рэформы. Планіравалася раздаць зямельныя ўчасткі ў прыватную ўласнасць тым, хто выявіў лаяльнасць да новага рэжыму. Сяляне павінны былі здаваць па нізкіх фіксіраваных цэнах частку сваёй прадукцыі акупантам, а за гэта ім дазвалялася лішкі прадаваць на рынках па вольнаму кошту. Тых, хто выканаў дзяржпастаўкі, заахвочвалі талонамі на набыццё неабходных нехарчовых тавараў: запалак, мыла, посуду і г. д. Для ажыццяўлення закупак сельгаспрадукцыі ў насельніцтва была створана спецыяльная арганізацыя – Цэнтральнае гандлёвае таварыства "Усход" (ЦГТ).

На самай справе, нацысцкая аграрная рэформа пацярпела крах. У немцаў так і не атрымалася наладзіць добраахвотную перадачу харча сялянамі акупіраваных тэрыторый. Гэтаму спрыялі шматлікія фактары: і патрыятызм мясцовых жыхароў, і разгарнуўшыйся партызанскі рух, і адсутнасць рэальных эканамічных выгад ад такога супрацоўніцтва (напрыклад, быў забаронены продаж мяса і мясапрадуктаў, масла, алея, алейнага насення). У выніку толькі сілавымі метадамі і непасрэдным рабаваннем нямецкія войскі маглі атрымаць нейкую прадукцыю з беларускай вёскі. Аднак цалкам выканаць свае планы нацысты не змаглі.

Па звестках нямецкіх гісторыкаў, група армій "Цэнтр" здолела атрымаць з Беларусі толькі 17,5% неабходнага збожжа, 17,6% фуражу, 12,6% бульбы, 32,6% мяса, 10,9% тлушчаў, 38,2% сена. У студзені 1943 года гаспадарчая каманда "Віцебск" змагла нарыхтаваць для 59-га вайсковага корпуса толькі 17% неабходнай колькасці збожжа і 11% мяса. У генеральнай акрузе "Беларусь" за 1941/42 гаспадарчы год нямецкая адміністрацыя не атрымала больш 60% запланіраванага збожжа (85 тыс тон), 55% тлушчаў (1700 тон), 30% алея (750 тон), пры тым, што сельгаспадатак тут быў усталяваны на самым нізкім узроўні ў параўнанні з іншымі акупіраванымі рэгіёнамі. Да мая 1943 года ў залік падатку за 1942/43 гаспадарчы год кіраўніцтвам акругі было недаатрымана 37,8% бульбы, 59,9% мяса, 61,5% тлушчаў. Па звестках Цэнтральнага гандлёвага таварыства "Усход", на падуладнай яму тэрыторыі ў тылавой зоне групы армій "Цэнтр" у выніку дзейнасці партызан планавыя нарыхтоўкі сельгаспрадукцыі ў 1942/43 годзе скараціліся па збожжу на 60% (150 тыс. тон), па мясу – на 75% (30 тыс. тон), па тлушчах – на 20% (1000 тон), па алеі, уключаючы раслінны – на 32% (2000 тон). У 1943 годзе ЦГТ "Усход" у "Остланде" здолела выканаць нарыхтоўкі збожжа толькі на 74%, а сена – на 58%; у тылавой зоне групы армій "Цэнтр" гэтыя паказчыкі склалі адпаведна 51 і 75%.

Акрамя сыравінных і харчовых рэсурсаў, акупанты спрабавалі выкарыстаць і галоўнае багацце любой краіны – працу яе грамадзян. У 1942 годзе, у сувязі з зацягнуўшайся вайной і адпраўкай на фронт вялікай колькасці нямецкіх працоўных, нацысцкае кіраўніцтва прыняло рашэнне замяніць іх на выхадцаў з акупіраваных тэрыторый. Было створана спецыяльнае ведамства пад кіраўніцтвам Ф. Заукеля – генеральнага ўпаўнаважанага па выкарыстанню працоўнай сілы. Яму даручалася вярбоўка і дастаўка ў Германію працоўных рэсурсаў. Першапачаткова планіравалася, што гэта будзе добраахвотнае перамяшчэнне. Нямецкія прапагандысты абяцалі замежным працоўным высокія зарплаты, добрыя ўмовы пражывання, магчымасць пазнаёміцца з нямецкай культурай і тэхналогіямі, якія ў наступным будуць выкарыстаныя гэтымі працоўнымі і на сваёй радзіме. Сваякам, пакінутым на акупіраванай тэрыторыі, павінны былі выплачваць штомесячную дапамогу.

Аднак на практыцы становішча замежных працоўных у Германіі больш нагадвала зняволенне. Тых, хто прыехаў з тэрыторыі СССР, называлі остарбайтарамі – усходнімі працоўнымі. Ім загадвалася нашываць на адзежу адмысловыя знакі "Ост" – "Усход", утрымоўваліся яны ў лагерах у бараках, выхад за тэрыторыю быў забаронены. Остарбайтэраў неміласэрна эксплуатавалі на самых цяжкіх працах, плацілі значна менш, чым нямецкім працоўным, пры гэтым грошай на рукі не выдавалі, залічалі іх на спецыяльныя ашчадныя рахункі. Не зафіксіравана ні аднаго выпадку пераводу грошай з Германіі на тэрыторыю Беларусі або ў іншыя акупіраваныя раёны СССР! Сілкаванне ўсходніх працоўных не забяспечвала нават падтрымання элементарнай працаздольнасці, яно было ўсталявана на ўзроўні нормаў для савецкіх ваеннапалонных. Дырэкцыя аднаго з нямецкіх заводаў Крупа так апісвала гэтую сітуацыю свайму начальству: «Сілкаванне рускіх невымоўна дрэннае, таму яны становяцца слабей і слабей з кожным днём. Абследванне паказала, напрыклад, што некаторыя рускія не ў сілах завярнуць шрубу, настолькі яны слабыя фізічна».

Звесткі аб сапраўдным становішчы остарбайтэраў вельмі хутка распаўсюдзіліся на іх радзіме, нягледзячы на ўсе хітрыкі нацысцкай цэнзуры. Таму ўжо ўлетку 1942 года ўсякая добраахвотнасць была адкінута, вярбоўка стала праводзіцца выключна гвалтоўнымі метадамі. Людзей хапалі на вуліцах і рынках, уладкоўвалі аблавы ў кінатэатрах. Нярэдка падчас карных аперацый супраць партызан насельніцтва цэлых вёсак высылалася ў Германію. Па падліках гісторыкаў, у рэйх было сагнана прыблізна ад 3 да 5 млн. савецкіх грамадзян, з іх каля 400 тыс. чалавек з тэрыторыі Беларусі. Такі быў «новы парадак»–рэжым тэрору і забойстваў, рэжым непрыкрытага рабавання і гвалту.

Нягледзячы на палітыку генацыду, знайшліся людзі, якія пайшлі на добраахвотнае супрацоўніцтва з ворагам, служылі ў нямецкіх установах, у паліцыі, у рознага роду ваенных фарміраваннях. Гэтая з'ява атрымала назву калабарацыі. Прычыны, па якіх грамадзяне СССР станавіліся на бок захопнікаў, былі рознымі. Невялікая частка, асабліва з ліку эмігрантаў, якія выехалі з Расіі ў гады рэвалюцыі або ратуючыся ад сталінскіх рэпрэсій, лічылі, што такім чынам вядуць барацьбу са злачынным бальшавіцкім рэжымам. Хтосьці, магчыма, падзяляў нацысцкую расавую тэорыю, асабліва яе антысеміцкія палажэнні. У асяроддзі сялянства былі незадаволеныя калгасным ладам і палітыкай раскулачвання, яны кіраваліся пачуццём помсты. Былі і адкрыта крымінальныя элементы, якія задавальнялі такім чынам свае садысцкія схільнасці і імкненне да лёгкага ўзбагачэння. Аднак вялікая частка стала калабарантамі ў выніку склаўшыхся абставін, кіруючыся стратэгіяй выжывання ва ўмовах вайны. Гэта і ваеннапалонныя, пастаўленыя перад выбарам: служба ў калабарацыйных частках або смерць. Не ва ўсіх іх знаходзілася рашучасць абраць другое, але не парушыць дадзеную прысязе. Гэта і мірныя жыхары, якія апынуліся ў акупіраванай зоне і змушаныя карміць сваю сям'ю, паступаючы на працу або на службу дзеля кавалка хлеба. Гэта і прымусова прызначаныя пад пагрозай нямецкага пісталета сельскія старасты. Нарэшце, гэта і шэраг патрыётаў, якія паступалі на службу да акупантаў, каб пад афіцыйным прыкрыццём вясці эфектыўную барацьбу з ворагам.

У Беларусі па дазволу генеральнага камісара В. Кубэ 22 кастрычніка 1941 года была створана Беларуская народная самапомач (БНС) пад кіраўніцтвам І. Ермачэнкі, які прыехаў з Прагі. Кіраўніцтва БНС (так званая Централь) прызначалася і звальнялася генеральным камісарам. Мэтамі БНС абвяшчаліся аказанне дапамогі пацярпелым ад вайны, узнаўленне разбуранай Беларусі, развіццё беларускай культуры. Аднак на самой справе гэтая арганізацыя стала прапагандыстам нацысцкага «новага парадку», збірала прадукты і цёплыя рэчы для нямецкіх салдатаў, аказвала дапамогу ў вывазе насельніцтва Беларусі на прымусовую працу ў Германію.

Лідэры БНС спрабавалі выкарыстаць гэтую арганізацыю як першую прыступку ў стварэнні беларускага нацыянальнага ўрада, прапаноўвалі арганізаваць на яе базе ўзброеныя атрады для барацьбы з партызанамі. Доўгі час нямецкае кіраўніцтва ігнарыравала гэтыя прапановы, аднак у чэрвені 1942 года на базе БНС быў створаны Беларускі корпус самааховы (БКС). Узначаліў гэтае ваеннае фарміраванне той жа І. Ермачэнка. Планіравалася стварыць тры дывізіі БКС, якія былі б раскіданы па раёнах. Для падрыхтоўкі беларускага афіцэрскага корпуса ў Мінску былі адчынены спецыяльныя курсы, начальнікам якіх стаў былы афіцэр польскага войска Ф. Кушаль. Аднак цяжкасці з наборам добраахвотнікаў, прапаганда з боку савецкіх партызан і насцярожанасць з боку нямецкага кіраўніцтва прывялі да ліквідацыі корпуса вясной 1943 года Гітлераўцы зрабілі стаўку на стварэнне паліцэйскіх батальёнаў з мясцовага насельніцтва, але пад непасрэдным камандаваннем нямецкіх афіцэраў. У верасні – лістападзе 1943 года была праведзена мабілізацыя ў гэтыя фарміраванні, часткова прымусовая. Да канца 1943 года акупанты здолелі сфарміраваць толькі тры батальёны ў колькасці 1481 чалавек. У 1944 годзе шляхам гвалтоўнай мабілізацыі было створана сем батальёнаў (3648 чалавек).

22 чэрвеня 1943 года быў створаны Саюз беларускай моладзі (СБМ) на чале з М. Ганько і Н. Абрамавай. Узорам для дадзенай маладзёжнай арганізацыі стаў нацысцкі Гітлерюгенд. Беларускіх падлеткаў спрабавалі выхоўваць на ідэях нацыянал-сацыялізму, у духу адданасці Гітлеру і «вялікай Германіі». Аднак завербаваць у гэтую арганізацыю змаглі адносна невялікую колькасць юнакоў і дзяўчат – каля 12,5 тысяч.

Падладжваючыся да нацыянальнай беларускай інтэлігенцыі, акупацыйныя ўлады па ўказанню Кубэ стварылі Беларускае навуковае таварыства, прафсаюзы, адчынялі школы. Нацысты дэмагагічна разважалі аб неабходнасці развіцця беларускай культуры і мовы. 27 чэрвеня пры генеральным камісары была створана Беларуская рада даверу – дарадчы орган без якіх-небудзь рэальных паўнамоцтваў.

Аднак 22 верасня 1943 года В. Кубэ быў забіты і яго месца заняў групенфюрэр СС К. фон Готберг. Новы кіраўнік Беларусі быў настроены больш скептычна, чым яго папярэднік, да магчымасці добраахвотнага супрацоўніцтва з мясцовым насельніцтвам, таму часцей стаў ужываць адкрыты гвалт. Ён не меў даверу да кіраўніцтва БНС, таму Ермачэнка быў вымушаны пакінуць Беларусь.

У снежні 1943 года, калі частка тэрыторыі БССР была вызвалена Чырвонай Арміяй, Готберг ініцыіраваў стварэнне Беларускай Цэнтральнай Рады (БЦР) – марыянетачнага ўрада пад кіраўніцтвам прэзідэнта Р. Астроўскага. БЦР атрымала пэўныя паўнамоцтвы па кіраўніцтву школьнай справай і культурай, сацыяльнай сферай. Ёй таксама даручалася стварэнне новага вайскоўскага злучэння – Беларускай краявой абароны (БКА). У сакавіку 1944 года, напярэдадні вызвалення Беларусі, у БКА было прымусова мабілізавана каля 25 тыс. чалавек. 27 чэрвеня 1943 года ў Мінску быў арганізаваны Другі ўсебеларускі кангрэс – апошні з'езд беларускіх калабарантаў, зрэжысіраваны нацысцкім акупацыйным кіраўніцтвам. Кангрэс абвясціў сябе адзіным законным урадам Беларусі, ствараючы прэцэдэнт для непрызнання ў наступным савецкай улады. Дэлегаты з'езда адправілі прывітальную тэлеграму А. Гітлеру. Аднак надыходзячыя савецкія войскі прымусілі з’езд спыніць сваю працу, а яго ўдзельнікі збеглі разам з адыходзячымі германскімі войскамі.

Акрамя беларускіх калабарацыйных арганізацый, на акупіраванай тэрыторыі БССР былі размешчаны таксама часткі РВА – Рускай вызваленчай арміі пад камандаваннем былога савецкага генерала А. Уласава, які перайшоў на бок немцаў. У 1943 годзе на тэрыторыю Лепельскага і Чашніцкага раёнаў была перакінута РВНА – Руская вызваленчая народная армія, якой камандаваў Б. Камінскі. Некаторыя беларусы пайшлі служыць і ў гэтыя фарміраванні. Гэтых людзей, магчыма, можна зразумець, аднак складана апраўдаць, бо сваімі дзеяннямі яны аб'ектыўна дапамагалі ворагу і не маглі гэтага не бачыць. З’ява калабарацыянізму дагэтуль недастаткова вывучаная і выклікае масу спрэчак.

Акупацыйны рэжым. Партызанскі і падпольны рух

Згодна з нямецкім генеральным планам “Ост” землі Беларусі і прылеглых тэрыторый павінны быць каланізаваны і ў перспектыве ўвайсці ў тэрыторыю Германіі з карэнным насельніцтвам. Дла гэтага 25 % беларусаў, якіх акупанты лічылі блізкімі да арыйскай расы, планавалася анямечыць, астатніх выселіць або знішчыць. Быў уведзены новы адміністратыўны падзел, парушаўшы тэрытарыяльную цэласнасць Беларусі. Паўднёвыя яе землі адыходзілі да рэйхскамісарыята “Ўкраіна”, заходняя частка Беларусі ўвайшла ў склад усходняй Прусіі, Віцебская, Магілёўская, амаль уся Гомельская і некаторыя раёны Мінскай і Палескай абласцей уключаліся ў зону так званай “вобласці армейскага тылу” групы армій “Цэнтр”, цэнтральная ж частка рэспублікі, уключаючая 77 раёнаў, была аднесена да генеральнай акругі “Беларусь” рэйхскамісарыята “Остланд”. Вышэйшым органам кіравання на тэрыторыі Беларусі з’яўляўся Генеральны камісарыят, які ўзначальвалі спачатку В. Кубэ, затым К. Готберг. Адміністратыўны апарат ў асноўным складаўся з нямецкіх служачых. У якасці дапаможных мясцовых устаноў акупанты стварылі гарадскія і райнныя ўправы на чале з начальнікамі раёнаў або бургамістрамі гарадоў. На месцах ствараліся воласці на чале з старшынямі, ў вёсках прызначаліся старасты. Работу мясцовых грамадзянскіх органаў улады кантралявалі шэфы – “камісары”, “каменданты”, “зондэрфюрэры” і інш. У кіраўніцтве захопленымі тэрыторыямі акупанты абапіраліся на рэпрэсіўны апарат: пяць ахоўных дывізій, якія дыслацыраваліся на тэрыторыі Беларусі, асобныя карныя так званыя нацыянальныя батальёны, спецыяльныя падраздзяленні – айнзатцкаманды і зондэркаманды, СС, гестапа, а таксама на паліцэйскія фарміраванні. Гітлераўцы таксама імкнуліся выкарыстаць у сваіх мэтах людзей, якія былі нездаволены савецкай уладай або эмігрантаў, якія знаходзіліся да яе ў апазіцыі. Людзей, якія супрацоўнічалі з акупантамі, пазней сталі называць калабарантамі. З ліку гэтых калабарантаў акупанты стваралі нацыяналістычныя арганізацыі: Беларуская народная самапомач (БНС), саюз беларускай моладзі (СБМ), раду даверу, якая затым у 1943 г. была пераўтворана ў Беларускую Цэнтральную раду, Беларуская краёвая абарона (БКА), але ў іх склад была ўцягнута нязначная частка насельніцтва. Стрыжнем акупацыйнага рэжыму стала палітыка генацыда. На Беларусі было створана 260 канцэнтрацыйных лагераў, дзе загінулі 1,4 млн. чал. Толькі ў канцлагеры Трасцянец каля Мінска было знішчана 206 тыс. вязняў. Існавала больш за 100 гета. Адным з найбольш буйных гета знаходзілася ў г. Мінску, там загінула каля 100 тыс. яўрэяў, а ўсяго ў Беларусі гітлераўцы растралялі больш за 700 тыс. беларускіх яўрэяў. Пад выглядам барацьбы з партызанамі фашысты ажыццявілі за гады вайны 140 карных аперацый, у асноўным супраць мірнага насельніцтва. Былі спалены разам з жыхарамі 628 вёсак, а ўсяго за гады акупацыі гітлераўцы знішчылі ў Беларусі больш з 2,2 млн. савецкіх грамадзян і ваеннапалонных.Каля 400 тыс. чалавек, пераважна беларускай моладзі, былі адпраўлены на прымусовую работу ў Германію, трэцяя частка з іх там і загінула. Акупанты пачалі прамое рабаванне захопленых тэрыторый. У Германію было вывезена больш за 90% станочнага і тэхнічнага абсталявання, каля 22 тыс. аўтамашын, трактараў, камбайнаў, вялікая колькасць лесу, жывёлы, прадуктаў харчавання. На астаўшыхся прамысловых прадпрыемствах быў устаноўлены 10-12-гадзінны рабочы дзень у спалучэнні з мізэрным заробкам. За правіннасці, сабатаж адміністрацыя мела права адпраўляць рабочых у канцлагеры. У сельскай мясцовасці гітлераўцы спачатку захавалі калгасы, толькі ўвялі ў іх прымусовую працу. Пазней яны былі перайменованы ў “абшчынныя гаспадаркі”, а з чэрвеня 1943 г акупанты пачалі перадаваць зямлю ў прыватную ўласнасць, але ўвялі нормы абавязковых паставак, якія дасягалі да паловы вырашчанага ўраджаю.

48. Развіццё партызанскага руху і падполля ў Беларусі у гады Вялікай Айчыннай вайны

Ужо з канца чэрвеня 1941 г. на акупіраванай гітлераўцамі тэрыторыі Беларусі пачаўся разгортвацца партызанскі рух. Першыя атрады былі створаны на Палессі. Да канца 1941 г. на Беларусі ужо дзейнічалі каля 500 партызанскіх атрадаў і груп, а колькасцьпартызан дасягнула 12 тыс. чалавек. Пасля разгрому нямецкіх войск пад Масквой партызанскі рух яшчэ больш пашырыўся, набыў арганізаваны характар. У маі 1942 г. быў створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху на чале з першым сакратаром ЦК КП (б)Б П. Панамарэнка, у верасні гэтага ж года – Беларускі штаб партызанскага руху, які ўзначаліў другі сакратар ЦК КП(б)Б П.З.Калінін. У гэты час на базе партызанскіх атрадаў пачалі стварацца брыгады і злучэнні, партызанскія зоны. У 1943 г. партызаны, колькасць якіх дасягнула больш за 120 тыс. чалавек, кантралявалі ўжо да 60% тэрыторыі Беларусі. Да 1944 г. на тэрыторыі Беларусі ўжо дзейнічалі 370 тыс. партызан, якія аб’ядноўваліся ў 1255 атрадаў і 213 брыгад. Яны рабілі засады, ўзрывалі масты, наносілі значны ўрон акупантам. За тры гады барацьбы ў тыле ворага партызаны знішчылі каля паўмільёна гітлераўцаў, пусцілі пад адхон 11150 эшалонаў, разграмілі 948 гарнізонаў, ўзарвалі каля 5 з паловай тысяч мастоў, знішчылі каля 20 тыс. аўтамашын, 305 самалётаў, падбілі або ўзарвалі 1355 танкаў і бронемашын. Найбольш буйнымі па маштабнасці і эфектыўнасці былі тры этапы “рэйкавай вайны”. У час першага этапа, які працягваўся з жніўня да верасня 1943 г, партызаны пусцілі пад адхон 836 варожых эшалонаў, узарвалі 184 чыгуначных масты, пашкодзілі сотні кіламетраў чыгуначнага палатна. У выніку другога этапа, які атрымаў назву “канцэрт” і працягваўся з верасня да лістапада 1943 г., было ўзарвана 90 тыс. чыгуначных рэек, 1041 эшалон, 72 чыгуначных масты. Трэці этап пачаўся 20 чэрвеня 1944 г., напярэдадні аперацыі “Баграціён”. У выніку яго былі паралізаваны важнейшыя чыгуначныя магістралі на тэрыторыі Беларусі, што аблегчыла савецкім войскам вызваленне рэспублікі ад акупантаў. Каля 70 тысяч членаў налічвалі падпольныя арганізацыі, што дзейнічалі на тэрыторыі рэспублікі. Найбольшай эфектыўнасцю дзеянняў вызначыліся падпольшчыкі Мінска, Оршы, Асіповіч і іншых гарадоў Беларусі. Акрамя дыверсій, знішчэння жывой сілы і тэхнікі, партызаны і падпольшчыкі аказвалі вялікую дапамогу савецкаму камандаванню ў зборы разведвальнай інфармацыі, праводзілі агітацыйную работу сярод насельніцтва. Кіравалі партызанскім і падпольным рухам на Беларусі падпольныя абкамы і райкамы партыі, абкамы і райкамы камсамола.