Белорусский фольклор

Беларускi фальклор скарбнiца этнiчнай культуры беларуса Уступ Казка На календары вечнасц - канец XX стагоддзя, эпоха навукова - тэхнчнай рэвалюцы, эпоха бнк электронк Узброены ведам чалавек ужо абганяе сння самую смелую казачную фантазю, самыя нярымслвыя мары. Фантазю казак абганяе, а сама казка, як н дзна, не старэе, у нябыт не адыходзць. Можна нават сказаць - наадварот, у апошн час попыт на гэты вд вуснапаэтычнай народнай творчасц прыкметна зрос працягвае павышыцца.Гэта датычыць, зразумела, беларускага казачнага эпасу, беларускай казк. Жывая цкавасць, якую выклкае беларуская народная казка сучаснага чытача, не выпадковая яна абумолена, несумненна, яе высокм дэйна - мастацкм якасцям непаторнай нацыянальнай своеасоблвасцю.

Глыбокая народная мудрасць, высокая паэтычнасць вобраза, нязломная светлая вера чалавека, у яго слы магчымасц, маральная цнатлвасць чысцня, непарананы, непераймальны гумар вострая сатыра, прастата даступнасць зместу, займальнасць апавядання , нарэшце, сапраднае монае чарадзейства вось некаторыя з гэтых вартасцей, якя засды прываблвал прываблваюць да беларускай казк дзячных чытачо слухачо.

Усе беларускя казк класфкуюцца звычайна па трох асноных раздзелах казк пра жывл, чарадзейныя казк сацыяльна - бытавыя.Казк пра жывл лчацца найбольш старажытным па паходжанн, змястонай сутнасцю свай яны зыходзяць яшчэ да такх раннх форм першабытнага светапогляду, як анмзм адушаленне антрапамарфзм ачалавечванне. Трэба бачыць у х таксама далкя водгук татэмзму - адной з самых старажытных рэлгй чалавецтва, сутнасць якой складала вера татэма - агульнага для данага роду якой-небудзь жывлы ц раслны продка.

Чарадзейныя казк па свам паходжанн таксама належаць да найбольш старажытных.Галонае х зместе - гэта мары спадзяванн людзей на лепшае жыцц будучым, х мкненн пакараць сабе слы прыроды перамагчы сацыяльнае зло, а таксама х барацьба з чужаземным ворагам - заванкам. Гэты змест раскрываецца своеасаблва - у вобразах карцнах фантастычных, звышнатуральных, цудадзейных.

Сярод навелстычных сацыяльна - бытавых казак найбольш каштонасць у беларускм фальклоры маюць, несумненна, казк антыпанскя антыцарконыя, пазначаныя вострай сацыяльнай накраванасцю. Колькасць тых другх вельм значная. Прычыну гэтага трэба бачыць у тым, што беларуск селянн цярпе не тольк жорстк сацыяльны прыгнт, увасоблены вобразе пана - прыгоннка, але таксама цярпе жахлвы цск нацыянальны рэлгйны.Адмоны персанаж баларускх антыпрыгоннцкх казак - амаль засды - пан-чужаземец, як не тольк луп тры скруры з мужыка, але яшчэ таптася па ягонай душы, насмхася з яго мовы звычая, бесперапынна абража яго нацыянальную годнасць.

Гэтак жа бязлтасна, як з панам, абыходзцца герой беларускх казак са святым айцам сх масцей папам, ксяндзам, дзякам. Прадметам сатырычнага адлюстравання антыклерыкальных казках часцей за с з яляюцца такя тыповыя рысы духонка, як ханжанства крывадушнасць, прагавтасць нахабства, паразтызм амаральнасць.Значную частку беларускага казачнага эпасу складаюць творы, у якх высмейваюцца ганьбуюцца розныя заганы чалавечым характары - такя, скажам, як непачцвыя адносны да бацько, нетактонасць, зайздрасць, дурнота, мкненне пажывцца за чужы кошт многя ншыя. Гэтыя творы, адлюстроваючы этычныя погляды народа, яго маральныя прынцыпы, яго разуменне дабра зла, называюць усе рэчы свам мнам, недвухсэнсона ясна, не прыбегаючы да алегорый, не карыстаючыся намкам. Многя з х з яляюцца зорам сатырычнай гумарыстычнай творчасц народа.

Лс розных жанра беларускага казачнага эпасу склася неаднолькава.

Сярод сучасных запса казак пра жывл чарадзейных новых, не вядомых раней сюжета, амаль не сустракаюцца.У парананн з гэтым казкам, жывыя традыцы якх вдавочна затухаюць, пэнай жыццястойкасцю жыццяздольнасцю вылучаюцца казк сацыяльна - бытавога зместу рэалстычнага характару. Характэрныя змены назраюцца змесце паэтыцы тэкста, якя бытуюць прыкметнае парушенне разбурэнне кананчнай формы, адаптацыя фабулы адпаведнасц з сучасным дэйна - эстэтычным патрабаванням, адчувальныя, з аднаго боку, страты апсальнасц, у малынчасц, у казачнай абраднасц , з другога боку, узмацненне прытчавасц, прыспешванне цкавасц скарачэнне шляху да закладзенага творы маральна - фласофскага сэнсу, жыццвага рока, павучання.

Тлумачыцца гэта не тольк сучасным мовам бытавання казак, але псхалогяй снняшняга спажыца фальклору.За догя стагоддз свайго снавання народная казка вабрала сябе пачуцц думк многх пакалення, абагульнла сацыяльны мастацк вопыт тысяч мльна людзей, таму набыла такя дэйна - мастацкя вартасц, такую глыбню зместу дасканаласць паэтычнай формы, што сння можа служыць адным з магутных сродка маральнага, сацыяльнага эстэтычнага выхавання моладз.

Анекдот Адносны да анекдота сучаснай айчыннай фалькларыстыцы можна характарызаваць як досыць супярэчлвыя. На думку адных даследчыка народнай творчасц, анекдоты - гэта тыя ж самыя сацыяльна - бытавыя казк, тольк значна меншага, невялкага аб му прынцыповых адрознення ад названага жанру казак у х няма. сць, аднак, ншы пункт гледжання, паводле якога анекдот, пры сй яго несумненнай блзкасц да сацыяльна - бытавой казк, з яляецца асобным жанрам народнай вусна - апавядальнай творчасц.

Больш таго - жанрам незвычайна актыным жыццяздольным у нашы дн, чаго нельга сказаць н пра казк, н пра легенды прымхлцы, н пра паданн бывалцы.У чым жа трэба бачыць жанравую адметнасць анекдота парананн з казкам Па-першае, анекдот - твор цалкам сатырычнай або гумарыстычнай прыроды, твор абавязкова, папросту кажучы, смешны.

Па-другое, анекдот вызначаецца гранчнай сцсласцю мастацкай формы у адрозненне ад казк, н абавязкова аднаэпзодны, не ведае разгорнутай экспазцы, дыялог яго вельм не многаслоны, дзеянне завязваецца, развваецца даходзць да кульмнацы мгненна.Па-трэцяе, гэта - эстэтычны эфект нечаканасц канцоцы твора анекдот абавязкова заканчваецца неспадзяванай сатырычнай або гумарыстычнай развязкай, у якой скандэнсавана ся ударная сла камчнага, увесь смех. У аснову многх анекдота пакладзены, трэба думаць, сапрадныя недарэчныя, смешныя выпадк здарэнн, якя мел месца жыцц. Але большасц свай яны, несумненна плод фантаз народа, яго жывога, дасцпнага розуму.

Легенды З усх жанра гэтак званай неказачнай фальклорнай прозы найблжэй да казак, дакладней - да чарадзейных казак, стаяць легенды. Легенда, як народнае мастацкае апавяданне вызначаецца, па-першае, своеасоблвым спалучэннем рэальнага фантастычнага, звычайнага дзвоснага, па-другое, пачаткова-зыходнай устанокай на вытлумачэнне , па-трэцяе, выразна павучальным характарам.

У легендах шмат фантастычнага - непарана больш, чым у блзкх да х духам данны гстарычных паданнях аб далкм мнулым. Прынцыповая рознца мж м тым, што паданне рэальны жыццвы факт упрыгожвае, аздабляе выдумкай, у тым лку - фантастычнай, а легенда мкнецца выдуманае, створанае фантазяй выдаць за сапраднае, за рэальнае. Апрача таго, дзвосныя з явы падзе легендах вытлумачваюцца - чаго мы нкол не бачым у казках.Легенда прыйшла наш фальклор заняла м сва адметнае месца часы сталявання на землях усходнх славян хрысцянства.

Прыйшла на змену больш старажытнай за яе язычнцкай прымхлцы, якую, аднак, не выцеснла, а пачала жыць разввацца побач, многае зяшы ад свай папярэднцы яшчэ больш - ад самой жывой рэчаснасц новай эпох. У аснову легендарнага сюжэта эвычайна кладзецца яксц цуд, неверагоднае здарэнне, з удзелам людзей стот звышнатуральных, з умяшаннем сл цудадзейных.Пра што складался легенды Пра стварэнне свету, пра паходжанне жывл, птушак насякомых, пра святых Бога, пра пекла рай, пра вну пакаранне за яе, пра дабрачыннасць знагароджанне за яе, пра чалавечую долю смерць - пра многае ншае. Прымхлца Прымхлца ад слова - прымха - гэта невялчкае вуснае апавяданне аб нейкм незвычайным, цудадзейным , як правла, страшным здарэнн, удзельнкам ц сведкам якога нбыта бы сам апавядальнк або добра знамы ц нават блзк яму чалавек.

Якя ж гэта такя страшныя, цудадзейныя здарэнн Ну, скажам, сустрэча з нячысцкам, з вурдалакам, з дамавком, са змяным царом, з русалкаю з ншым падобным стотам - прадстанкам гэтак званай нжэйшай народнай дэманалог.

Выток гэтага цкавага, самабытнага жанру апавядальнай вуснапаэтычнай творчасц тояцца глыбокай данасц, у пэных асаблвасцях старажытнага светапогляду, у дахрысцянскх язычнцкх уяленнях. Асновай для яго знкнення далейшага развцця паслужыла вера чалавека снаванне надпрыродных сл, у магчымасць розных чарадзейна-магчных ператварэння, дзвосных прая цуда. Галоная вызначальная рыса прымхлц у тым, што усе яны, без выняткку, звязаны з такою з явай светапогляднага парадку, як прымхлвасць.

Паданне Паданне, будучы таксама, як казка ц легенда, вусным мастацкм апавяданнем, ад гэтых папярэднх стотна адрознваецца тым, што зместам свам звязана з якой-небудзь канкрэтнай падзеяй гстарычнага жыцця-быцця народа прымацавана да пэнай мясцовасц. Часцей за с яно паданне вырастае з нейкай падзе мясцовай гсторы. Устанока на гстарызм - найбольш характэрная рыса падання.Адсюль грамадская функцыя падання перш за с - пазнавальна-нфармацыйная. стотнай прыкметай многх падання з яляецца х растлумачальны характар - мкненне даць адказ на пытанн адкуль што зялося, як знкла гэтак называецца.

Вытлумачыць, напрыклад, паходжанне назвы пэных населных пункта, рэк рэчак, азр крынц, кургано, лесу, паляны, балота нш. У беларускм фальклоры большасць падання менавта такога зместу. Астатня - х меншасць - звязаны з лсам жыццм пэнай асобы, канкрэтнага чалавека, нечым выдатнага цкавага.Што да асаблвасцей мастацкай формы падання, то яна не вызначаецца той традыцыйнай кананчнасцю, устойлвасцю кампазцыйна - структурных элемента, што ласцва казкам. Сюжет у м, як правла, аднаэпзодны, часам зусм няма выразна акрэсленага сюжета, няма такх характэрных для казачнай прозы кампанента, як агульныя месцы, пастаянныя формы, дыялог, зачын, канцока.

Бывалца Бывалца - вуснае мастацкае апавяданне пра жыцц надзе не так далкага мнулага, расказанае адметнай, складнай, рытмзаванай збольшага рыфмаванай мовай.

Тэмай, зместам, характарам адносн да рэчаснасц бывалцы блзкя да бытавых казак. З казкам х зблжае тое, што у х, таксама, як у казках, шмат выдумк. Але выдумка найбольш такая, што не выходзць за рамк рэальнага магчымага. У адрозненн ад казак бывалца не карыстаецца традыцыйным прымам казачнай паэтык.Галонае, што вызначае ласнае жанравае аблчча бывалцы, што аб ядновае досыць разнародныя тэматычных мастацкх адноснах творы гэта х складная, блзкая да вершаванай, мова. У жывой практыцы народа, у яго штодзннай монай практыцы сустракаецца безлч вобразных, афарыстычных, крылатых выраза, якя або выказваюць нейкую закончаную, самастойную павучальную думку, або трапным парананнем ц далым намкам характарызуюць пэную з яву, рысу чалавека, узаемаадносны памж людзьм, або проста прыгожваюць гутарку дасцпным каламбурам, нечаканай грой сло, да месца падкнутай складнай жарталвай завагай, парадай, пажаданнем.

У першым выпадку мы маем справу з прыказкам, у другм - з прымакам, у трэцм - з прыгаворкам. Што датычыць прыказак, то можна прывесц такя Адна пчала многа мду не наносць, або Дзе няма работы, там няма ахвоты дзеш на чужую старану - пльнуйся, каб не было сараму . Вельм цкавыя сць прымак Пражы век - н сабака, н чалавек, Што яму законы, кал суддз знамы, Чыста ходзць, дык н чыста жыве г.д. Усе гэтыя трапныя, крылатыя выразы з данх часо карыстался карыстаюцца народзе вялкай любою. Не трэба забываць пра такя рэчы, як народныя прыкметы, таксама праклны.

Загадкi Нельга не сказаць некальк сло аб загадках.

Гэта не будзе навнай, кал я скажу, што гэты жанр народна - паэтычнай творчасц зараз зусм загне. Па-першае, вельм многя старыя, традыцыйныя загадк практычна жо не могуць снаваць пашырацца сярод сучаснай дзятвы моладз па той прычыне, што з народнага побыту канчаткова знкл з явы прадметы, якя лягл аснову х метафарычных вобразо.Някай кемлвасц здольнасц вобразна мыслць не хопць, каб разгадаць, напрыклад, загадку пра цэп, якм малацл збожжа, кал ты нкол гэтага цэпа не бачы. Па-другое, загадк народзе амаль перастал складацца.

Казк, легенды, анекдоты, прымхлцы, паданн, бывалцы, мудрасло, народныя прыкметы, загадк - с гэта сць та фальклорная спадчына, якая з яляецца крынцай беларускай культуры на працягу жо многх стагоддзя.