Дәріс. Кіріспе. Капитализмнің қалыптасуы мен даму барысындағы Азия және Африка елдері.

Азия және Африка елдерінің жаңа кезеңдегі тарихыны капиталистік қатынастың пайда болуы және қалыптасуы кезеңі мен капитализмнің соңғы кезең империализмге өтуін қарастырады.

Жаңа кезеңнің XVII ғ. ортасынан басталуы 1649 жылғы ағылшын буржуазиялық революциясының Еуропада капитализмнің дамуына итермелегендігі және буржуазиялық еуропа державалары экспансиясының күшеюімен сипатталады. Жалпы буржуазиялық дәуірде тарих дүниежүзілік болды.

Капитализмнің шарықтап дамуы кезеңінде Шығыс елдерінің отарлық езгіде болуы капитлистік ұлттардың шексіз баюына әкелді. Сонда да Осман империясы, Үндістан, Қытай сынды мемлекеттер капиталистік қатынастың алғышарттары туындай бастады. Бірақ кейбір түпкір аудандарда феодалдық қатынасқа дейінгі қалдықтар сақталынды. Шығыс, Оңтүстік және Орта Азия, Таяу Шығыс және Солтүстік Африка кеңістігінде тұрғындар көшпелі өмір сүрді.

Еуропа елдерінде капитализм нығайа түскен сайын Азия және Африка елдері шетел отаршылдары тарапынан тонау объектісіне айналды.

Жаңа кезеңде Батыс елдері Азия және Африка елдерін табыс көзіне айналдыра отырып, капиталдың алғашқы қорын жианй бастады. Алғашқы қор жинаудың көзі болып монопольді сауда компаниялары саналды. Голланд, француз және британ ост-инд компанияларын дүниежүзін толықтай талқандау мақсатында өз елдерінің үкіметінің қолдауын бүркемелей отырып, еуропалық көпестер құрған болатын. Олар біртіндеп континенттегі үлкен кеңістікте үстемдік еткен территориялық державаларға айналды.

Ағылшын ост-инд компаниясы феодалдық эксплуатация жүйесін сақтп қалумен шектелген жоқ. Өз қолдарына саяси билікті топтастырған компания сыртқы және ішкі сауданы жаулап алды. Ост-Инд компаниясының тұзға, апиынға және басқа да тауарларға монополия орнатуы шексіз баюға және бәсекелестікке әкелді.

Еуропалық державалардың бәсекелестігі және монополді көпестік компаниялардың саудаға үстемдіг көптеген соғысқа әкелді. Испания және Португалияның алыптылығын XVI ғ. Голландия және Англия үзді. XVIІ ғ. басында Голландия алға шығып, Солтүстік және Оңтүстік Америка, Индонезия және Цейлонда үлкен иеліктерге ие болды.

Егер еуропалық буржуазия мемлекеттері үшін отарлық саясат алғашқы қордың жиналуына септігін тигізсе, Азия және Африка елдері тонаушылық объектісіне айналып, күйзелте түсті. Өндірістік күтер үзіліп, капитлистік батыс пен Шығыс елдері арасында әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде үлкен алшақтық өсті.

Алғашқы қордың жинақталу дәуірінде отаршылдық тонау салдары байқалды. Ең алдымен еуропалық державалардың отарлық экспансиясы бірқатар Шығыс азия елдерін (Қытай, Корея, Жапония және т.б.) шетелдіктерді енгізбеу және сыртқы дүниеден қатал оңашаландыру саяси бағытын ұстануға мәжбүрледі.

ХІХ ғ. басында-ақ отарлық рыноктар және арзан өнеркәсіптік шикізат көзі үшін күрес халықаралық шиеленістер сипатына ие болды. Елде шетел капиталының енуі Шығыс елдерінде наразылық туды. Қарапайым тұрғындар шеелдіктерге және елдің билеуші топтарына қарсыластық білдіріп, көтеріліске шыға бастады. Осындй көтерілістер Алжирден бастап Жапонияға дейінгі Азия және Африка елдерінің көптеген аудандарын жайлады. Солардың ішіне 1857-1859жж. Үндістандағы халық көтерілісін, Қытайдағы тайпиндердің шаруа соғысын, Ирандағы бабидтер көтерілісін жатқызуға болады. Бұл көтеоілістер отаршыл державалар мен елдің билеуші үкіметі тарапынан басып тасталынды.

Империализм дәуіріндегі Азия және Африка елдері (1870-1914жж.)