Империяның күйрей түсуі. Триполитан және балқан соғыстары.

19 ғасырдың 70 жылдары Осман империясының шетел державаларына тәуелділігі ұлғая түсті. 1870-71 ж. Франция-Прусс соғыстарынан кейін, Түркияның халықаралық жағдайы қиындай түсті. Англиямен Францияның Осман империясының территориясын жаулап алу әрекеті күшейді. Түркия мен Балқанды басып алу күресіне Германия қосылды. 1870 ж бастап патшалық Ресей өзінің түріктерге қарсы саясатын күшейтті. Ел экономикасының негізгі салалары ауылшаруашылығы күйзеліске ұшырап, қала тұрғындарының жағдайы нашарлады. Феодалдық тәртіппен шетел тауарларының бәсекелестігі капиталистік қатынастың дамуына кедергі келтірді. Сұлтан үкіметі үнемі-ақ қаржы тапшылығын басынан өткерді. Шетел банкирлерінен тиімсіз жаңа қарыздар ала бастады. 1870-74 ж. түрік үкіметі шамамен 3 млрд. франк көлемінде шет ел несиесін алу туралы келісімге қол қойды. Ашара салығы өсті. Осылайша, 19 ғасырдың 70 жылдарында Осман империясының ішінде дағдарыс күрт шиеленісті. Империя территориясында халық наразылығы туды.

Шет елдерде жүрген жаңа османдар өздерінің ұйымдарын құрып, жаңа конституция мен реформаларды жүргізуді талап етті. Оларды шенеуліктер мен офицерлер қолдады. Соның бірі Ұлы Уәзір Мидхад паша либералдардың мүддесін қорғап, жаңа османдарды Сұлтан абсолютизміне қарсы күреске шақырды. Жалпы сыртқы саясатында Мидхат және оның жақтастары Англияға еліктеді.

Билеуші тап өкілдері арасында тұрақсыздық пайда болды. 1871 ж. Ұлы Уәзір қызметіне Махмұд Ахмед Недим паша тағайындалды. Сыртқы саясатында патшалық Ресейге қарай еліктеді. Ол Махмұд Недим жаңа османдарға амнистия жариялап, оларға шет елге кетуге ұсыныс білдірді.

1871-73 ж. елде 10 уәзір ауысты. Осман империясындағы дағдарыс біртіндеп Балқан түбегін жайлай бастады. Бұл жерлерде ұлт-азаттық көтерілістер бой көтерді. 1875 ж. Герцоговинеде, Боснияда ұлт-азаттық көтерілістер болған еді. Бұл елдерде қаражат дағдарысы жүрді. 1875 ж. қазанда ресми түрде қаржы банкроттығы жарияланды.

Сондай-ақ Солоникадағы мұсылмандармен христиандар арасында қақтығыс кезінде француз және неміс консулдары өлтірілді. Бұл оқиғаны Еуропа державалары пайдаланып, Осман империясына қысым түсірді.1876 ж. қаңтарда Париж трактатіне қол қойған Еуропа елдері (бұл трактат 1856 ж. қойылды) Түркиядан Босния мен Герцоговинада реформалар жүргізуді талап етті. Сұлтан өкіметі бұл талапты қабылдауға мәжбүр болды. 1876 ж. 22 мамырда Стамбулда ереуіл жүрді. Қатысушылары: сопылар, саудагерлер, қолөнершілер, қала тұрғындары, олар Недим пашаның қызметтен кетуін талап етті. Сұлтан бұл талапты қабылдауға мәжбүр болды. Билікке премьер-министр Мехмед Рештю Паша келді. 1876 ж. 30 ақпанда Абдул Азиз тақтан түсірілді. Таққа Мұрад V келді. Кейін Абдул Хамид (Абдул Азиздың баласы) келді. 1876 ж. 31 тамызда Сұлтан өкіметінде өзгеріс болып, таққа Абдул Хамид ІІ келді. Мидхад ұлы уәзір болып сайланды.

Осылайша Мидхад конституциялық бағдарламасын асыруға қолын жеткізді. Түркияның Ресей мен басқа мемлекеттер қатынастары шиеленіседі. Сұлтан осындай жағдайда жаңа конституцияны қабылдауға мәжбүр болды. Мидхад даярлаған конституция Түркияны конституциялық монархия деп жариялады. Үкімет 2 палатадан тұрды. Сенат мүшелерін Сұлтан тағайындады. Мемлекеттік тіл түрік тілі, діні болып Ислам жарияланды. Конституция сұлтанға барлық билікті жүктеді. Бірақ та конституция жарияланғаннан кейін екінші күннен-ақ Абдул Хамид оны жоққа шығара бастады. 1877 ж. ақпанда Мидхат Паша орнынан түсірілді. 1884 ж. Абдул Хамид оны өлтіреді.

1877 ж. наурызда ашылған парламент сайлауы террорлық әрекетте жүргізілді. Парламент сұлтанның еркі бойынша жүргізілгеннен кейін 20 мәжілістен кейін парламент таратылды. 2-ші парламент 1877 ж. сәуірде басталған орыс-түрік соғысы кезінде шақырылды. Бұл парламент 1878 ж. ақпанда таратылып, конституция толықтай архивке өткізілді. Ресеймен бейбіт бітім жасалғаннан кейін жаңа османдар басшысының бірі Али Суави 1878 ж. мамырда Стамбулда конституцияны қорғауға шақырған көтеріліс жасауға әрекет жасады. Бұл көтеріліс Сұлтан өкіметі тарапынан басып тасталынып, жаңа османдар жеңіліске ұшырады.

1877 ж. орыс-түрік соғысы кезінде патша үкіметі өздерінің жоспарларын қарудың күшімен іске асыруға әрекеттенді. Бұл соғыс Балқан халқының Осман езгісінен босануға әрекет етті. Бұл соғыста Ресейдің одақтасы ретінде Румыния енді. Орыс әскеріне Балқан әскері және Армян тұрғындары кірді. Түріктер жеңіліске ұшырады.

1878 ж. түріктердің жағдайы шиеленісе түсті. 1878 ж. наурызда Сан-Стефано жерінде бейбіт бітімге қол қойылды. Бітімнің басты шарты тәуелсіз Болгарияны құру. Түркиядағы Ресей позициясының күшейіп кетуінен қауіптенген Англия және басқа да батыс державалары Сан-Стефано келісімін қайта қарастыру үшін Берлин конгрессін шақырды. 1878 ж. шілдеде Берлин трактатына қол қойылып, солтүстік Болгария вассалды князъдық деп жарияланып, ал оңтүстігі Болгария автономия құқығын алды. Сұлтан Сербияның, Черногорияның, Румынияның толық тәуелсіздігін мойындады. Ресейге Батуми, Карс және Ардаган аудандары қосылды. Сонымен қатар Ресей Қырым соғыстары кезінде жоғалтқан Бесарабияның оңтүстік бөлігін қайтарып алды. Берлин конгрессінен кейін Түркияның экономикалық дағдарысы күшейе түсті.

Осман империясы капиталистік елдер үшін шикізат көзі және тауарлар өткізетін рыноққа айналды. 1880-90 ж. түрік экспорты 1,5 есе көбейді. 1875 ж. тоқыраудан кейін елдің қаржы жағдайы нашарлай түсті. Берлин трактаты Түркияға 800 млн. франк көлемінде контрибуция міндет етті. 1879 ж. сұлтан өкіметі қайтадан банкроттықты жариялады. Елде қиын жағдайдан шығу несиелер алу қарастырылды. Кредитор мемлекетімен жаңа келісімдер қол қойылды. 1881 ж. жарияланған сұлтанның Мухарем декретінде кредиторлар Түрік елінің 5,3 млрд. қарызын 2,4 млрд. франкқа дейін түсіруге келісім берді. 1890 ж. түрік үкіметі жаңа тиімсіз несие алу келісіміне қол қойды. Оттаман банкісінан басқа жаңа шет ел банкілері құрылды. Стамбулда француздардың ірі банкі Лион кредит банкісінің филиалы ашылды. 1899 ж. неміс банкі ашылды. 1888 ж. бірнеше батыс державалары бірігіп, Солоник банкісін ашты. Түрік экономикасының шет ел капиталына бағынуы елдің сыртқы саясатына әсер етті. Парламентті таратып, сұлтан Абдул Хамид ІІ елде ортағасырлық деспоттік тәртіп, «Зулюм» тәртібін енгізді. Бұл деспоттық тәртіп 30 ж-ға созылды. Абдул Хамид ІІ басты мақсаты конституция үшін күресулерді жою. 1883 ж. немістің офицері Гальс Стамбулдағы офицерлер мектебінің басшысы болып шақырылады. Ол түрік әскерін қайта құруға кіріседі. Елде басқа да шет ел кеңесшілері шақырыла бастады. Елде діни немесе ұлттық негіздегі езгі күшейе түседі. 1894 ж.Сосун ауданындағы армяндар көтеріліске шықты. Үкімет армяндарға қарсы репрессия жариялайды. 1896 ж. гректер Крит аралында көтеріліске шықты. 1897 ж. Греция мен Турция арасында соғыс басталады. Греция жеңіліске ұшырайды. Бірақ та шет ел державаларының араласу нәтижесінде Крит аралы ішкі автономия құқығын алды.

Түркияда буржуаздық революциялық көтерілістер күшейе түсті. 1898 ж. әскери-медициналық училищесінің курсанты Ибрагим Темоның ұсынысымен елде бірінші рет «Бірігу және прогресс» атты құпия саяси комитет құрылды. 2 жылдан кейін бұл комитет шет елдерде пайда бола бастады. Сонымен қатар басқа да саяси үйірмелер құрылды. Жалпы «Бірігу және прогресс» комитеттін жақтастарын және басқа да ұйым қатысушыларын Жас түріктер деп атады. Жас түріктердің басты мақсаты елде конституциялық тәртіп орнату және Еуропа үлгісіндегі буржуазиялық реформа жүргізу.

Әуелде жас түріктер ұйымдары қызметі Түркия және шет елдерде жарияланатын газеттер арқылы үгіт-насихат жүргізу шеңберінен аспады. Деспоттық тәртіпке қарсы күрес жүргізетін барлық саяси партия күштерін, топтар мен үйірмелерді біріктіру әрекеті 1902 жылы Парижде өткен жас түріктердің І конгресінде қабылданды. Бірақта Түркиядағы үстемдік етуші құрылысты өзгерту әдістері мен жолдары туралы мәселе бойынша әр жақтылық конгресс қатысушыларының бөлінуі мен екі жеке ұйымдардың пайда болуына әкелді.

Иран революциясынан кейін Түркияда революциялық әрекеттер бой көтерді. 1908 ж. жазда Ахмет Нияз бей және Энвер бей бастаған офицерлер өздерінің әскерлерін Абдул Хамидке ІІ қарсы шықты. Басты талаптары конституцияны қалпына келтіру. Абдул Хамид ІІ 24 шілдеде конституцияны қалпына келтіруге және парламентті шақыруға келісім берді. 1908 ж. ашылған парламент мәжілісінде жас түріктер депутат мандатына ие болды. 1909 ж. сұлтан өзіне сенімді әскерлеріне сүйене отырып, парламентті таратты. Жас түріктер қозғалысының қайраткерлеріне қарсы репрессия жүргізді. Бірақ та жас түріктер 26 сәуір күні ел астанасында бақылау орнатты. 27 сәуір күні парламент сұлтан Абдул Хамидті тақтан құлату туралы шешім қабылданып, халиф лауазымынан айырылды. Билікке Мехмед V Решид келді (1909-18 жж). Жаңа үкіметтің құрамына жас түріктер енді. Осылайша сәуір оқиғасымен жас түріктер революциясы деп аталатын әскери революциялық төңкеріс аяқталды. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында халықтың жағдайы шиеленіске түсті. 1911-12 ж. Италиямен жүргізілген соғыс сәтсіздігі жас түріктердің беделін түсірді. Оларға қарсы елде «Бостандық және келісім» партиясы алға шықты. 1912 ж. шілдеде олар жас түріктерді биліктен кетіріп, билік басына келді.

1912 жылы І Балқан соғысы басталды. Болгария, Сербия, Греция және Черногория елдерінен құрылған коаллиция түрік әскеріне соққы берді. Енді жас түріктер «Бостандық және келісім» партиясының үкіметінің сәтсіздігін пайдаланды. 1913 ж. қаңтарда жас түрік офицерлері ел астанасында мемлекеттік төңкеріс жасады. «Бостандық және келісім» партиясын құлатып, билікке жас түріктер келді. Жас түріктердің келуі елдің жағдайын жақсартқан жоқ. 1913 ж. мамырда Лондонда Балқан мемлекетінің коаллициясымен бірге бейбіт келісім бойынша Осман империясы Еуропа иеліктерінен айырылды. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында билік басында Энвер,Талаат және Джемаль басқарған жас түріктерден құралған үштік билік үкімет басына келді.

1914 жылы билік толықтай Энвер, Талаат, Джемальдан құрылған триумвират қолында болды. І д.ж.с. жас түрік лидерлері кайзерлік Германия жағында соғысуға шешім қабылдады. Бұл соғыс Осман империясының құлауына әкелді. 30 қазан 1918 жылы Түркия Антанта державалары алдында тізе бүгіп, жас түріктер билігі аяқталды. Оның басшылары шетелге қашып, партия таратылды(1889 ж. Стамбулда жас түріктер ұйымы иттихад ве тераки: Бірігу және даму партиясын құрды). Сұлтан империясының сыртқы иеліктерін (Балқан, араб жерлері) одақтастар аннекциялады. Сұлтан қарамағына тек қазіргі Түркия территорияларын құрайтын жерлер қалдырылды. Жеңісшілердің қол қойған құжаты елді бөлуге мүмкіншілік туғызып, іске асырыла бастады. Ағылшындар Мосул мен Александретті (Искандерун), итальяндықтар Антальямен көрші округтарды басып алды.1919 жылы мамырда Греция Измирмен, оған жанасып жатқан жерлерді басып алды.

Елде басқыншыларға қарсы наразылық туды. 1918-1923 жылдары Анатолидегі түрік халқының азаттық күресін генерал Мұстафа Кемал (Ататүрік 1880-1938жж.) басқарды. Елде жергілікті тұрғындардың құқығын қорғау қоғамы құрыла бастады. 1919 жылы шілдеде Эрзерумде, ал қыркүйекте Сиваста өткен конгрессте генерал Кемал паша басқарған Өкілетті комитет сайланып, уақытша үкімет қызметін атқара бастады. Конгресс құжаты елді тәуелсіздік үшін күреске, ал сұлтанды жаңа кабинет құруға шақырды. Қазан айында жаңа кабинет құрылып, 1920 жылы қаңтарда қайта сайланған парламент «Ұлттық ант», яғни Түркия тәуелсіздік декларациясын қабылдады. Бұл декларацияға жауап ретінде Антанта державалары 1920 жылы наурызда Стамбулды басып алып, парламентті таратты.Сұлтан бағынуға мәжбүр болып, оның жаңа үкіметі ресми түрде Өкілетті комитет пен Кемаль пашаға қарсы шықты.

Елде наразылық туды. 1920 жылы 22 сәуірде Анкарада жаңа меджлис-«Түркияның ұлы ұлттық жиналысы» (ТҰҰЖ) сайланып, оның құрамына алдында таратылған парламенттің 105 мүшесі кірді. ТҰҰЖ –елдегі жалғыз заңды билік болып, төрағасы ретінде М.Кемал сайланды.1920 жылы маусымда РСФСР кеңестік халық комитеті ТҰҰЖ үкіметін мойындап, Мәскеу мен Анкара арасында дипломатиялық қатынас орнады. 1920 жылы тамызда Антанта лидерлері сұлтанға Түркияны бөлуді ресми бекітуге шақырған Севр бейбіт келісіміне қол қоюға мәжбүрледі. Шарт бойынша Түркия Англия,Франция, Италия және Греция арасында бөлінді. Елдің солтүстік шығысы Арменияға кетіп, оңтүстік шығысында Англия протекторатындағы күрд мемлекетін құру жоспарланды. Түркия дербес мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.

1921 жылы 16 наурызда Мәскеуде РСФСР мен Түркия арасында достық пен бауырластық туралы келісімге қол қойылды. Бұған Антанта державаларының жауабы ретінде грек әскерлері 1921 жылы наурызда басқыншылық жорықтарын бастады. 1921 жылы Иненю түбіндегі шайқаста сәтті қимылдар жасап, 1922 жылы түрік әскері қарсыластарына соққы беріп, Анатоли территориясын тастауға мәжбүр етті.

Соғыстағы жеңіс елде Ататүрікпен оның жақындастарының позициясын күшейтті. 1922 жылы 1 қарашада меджлис сұлтанатты жою туралы заң қабылдады. 1923 жылы сәуірде бұрынғы құқықты қорғау қоғамының орнына жаңа саяси ұйым-халық партиясы құрылды. Кейін бұл партия халықтық республикалық партиясы деп өзгертілді. 1923 жылы 29 қазанда Түркия республика болып жарияланды. Сұлтан әулетінің өкілі Абдул

Меджид ІІ ресми түрде «барлық мұсылмандар халифы» болып жарияланды, бірақ 3 наурыз 1924 жылы халифат жойылды. Осымен елде ескі саяси жүйе құлап, кемалистік революция деп аталатын ұлттық мемлекетті құру процесі аяқталды.

Соғыстағы жеңіс және кемалдық революцияның жетістіктері Антанта державаларының барлық картасын шатыстырды. 1922-1923 жж. (қараша-шілде) өткен Лозанн конференциясында Кемалдың ең жақын серіктесі Исмет Иненю бастаған түрік өкілдері тәуелсіз мемлекет ретінде Түркияны қазіргі шекара бойынша халықаралық дәрежеде мойындауға қол жеткізді.

Сойдай-ақ әлемдік дағдарыс Түркия экономикасына өте ауыр соқты. Елде кемалистер қоғамдық өмірді түбінен реформалауға кірісті. 1923 жылы қазанда астана Стамбулдан Анкараға көшірілді. Жоғарыда айтылғындай 1924 жылы халифат таратылып, Түркияда алты ғасыр бойы билеген осман әулетінің соңғы сұлтаны Мехмед VI және оның жан-ұясының мүшелері елден шығарылды. Дін және вакуф ісі бойынша министрлік таратылып, дін басылары байлықтарынан айырылды. Медреселер жабылып, барлық оқу мекемелері ағартушылық министрлігінің бақылауына өтті. Вилайеттерге (губернияларға) жаңа әкімшілік бөліктер енгізіліп, орталыққа бағынды.1924 жылы қабылданған конституция барлық азаматтарды түріктер деп жариялап, Түркиядағы аз ұлттың өмір сүруі мойындалмады.