Д,с. қарсаңындағы және соғыс кезіндегі Жапония.

1. 1914 жылы тамызда І дүниежүзілік соғысқа Жапонияның Антанта жағында кірісуі оларға Қиыр Шығыстағы неміс иеліктерін басып алуға және Европадағы соғыспен айналысып жатқан басқа да капиталистік елдерді Оңтүстік Шығыс Азия рыногынан экономикалық жағынан ығыстыруға мүмкіндік туғызды.

Жапонияның негізгі күші Қытайды басып алуға бағытталды. 1915 жылы жапондықтар Шандун провинциясын басып алып, Қытайға егемендігін бұзатын «21 талап» деп аталатын бірқатар талаптар қойды.

1919 жылы Версаль бейбіт конференциясында Жапония Шандуннан басқа осы уақытқа дейін Германия иелігінде болған Каролин, Маршалл, Мариан аралдарын алуға қол жеткізді. Бір жағынан, бұл аралдар Жапонияға Кеңес Одағына қарсы интервенцияға белсенді қатысқаны үшін де берілді.

Бірақ 1921-1922 жылдары АҚШ-тың ұйымдастыруымен Вашингтон конференциясы өтіп, Жапонияның күшейіп кетуінен қауіптенді. Бұл конференцияға екі елден басқа Ұлыбритания, Франция, Италия, Голландия, Бельгия, Португалия және Қытай қатысты.

Конференцияда Жапония есебінен АҚШ және Еуропа елдері өздерінің позициясын күшейтіп, Қытай туралы бірқатар келіссөздерге қол қойды. АҚШ Ұлыбританияны Жапониямен одақ болудан бас тартқызып, Шандун провинциясын Қытайға қайтарып беруге қол жеткізді. Сондай-ақ Жапония өзінің теңіздегі қарулы күштерін АҚШ және Ұлыбританиямен салыстырғанда 3:5 қатынасқа дейін қысқартуға мәжбүр болды.

Соғыстан кейінгі Жапонияның Қытай және басқа да Қиыр Шығыс елдері рыногында позициясының күшеюі өнеркәсіп пен сауданың өсуіне және монополистік компания-дзайбацуға үлкен кірістің кіруін қамтамасыз етті. Сонымен бірге соғысқа дейінгі және кейінгі жапон экономикасының керісінше жағы да болды. Жұмысшы табы қаналып, шаруалардың тоналуы өз кезегінде таптық күресті шиеленістіре түсті. Елде күріш бағасының өсуі 1918 жылы тамыздағы «күріш бүлігіне» әкелді. Қысқа уақытта «күріш бүлігі» Жапония территориясының үштен бір бөлігін қамтып, шамамен 10 млн. адамды құрайтын жұмысшылар мен қала кедейлері көтерілісіне ұлғасты.

1920-1921 жж. соғыстан кейінгі экономикалық дағдарыс елдің экономикасына нұқсан келтіріп, әлеуметтік қайшылықтарды шиеленістіре түсті. Көтерілісшілерге қарсы жүргізілген репрессия жұмысшылардың кәсіподақ құруына ғана емес, сонымен бірге олардың бірігуіне әкелді. 1920 жылы Кәсіодақтың біріккен лигасы құрылып, социалистік қозғалыспен байланысы орнатылды. 1920 жылдың аяғында идеологиялық әртүрлі топтар мен ұйымдардың (социалистер, анархистер, коммунистер) бірігуінен Социалистік лига құрылды. Ал 1922 жылы шілдеде Токиода Катаяма және Токуда басқарған социалистік топ өкілдері Жапон Коммунистік партиясының (ЖКП) құрылғандығы туралы жариялады.

2. Вашингтон конференциясының Жапония үшін негативті нәтижелері әскери топтар мен саяси партиялардың жақындасуына итермеледі. Өздерінің қаруларын шектеуге міндет алған Жапония тікелей соғыс бюджетін өсіре алмады, сондықтан да модернизация жолымен әскери күшті ұлғайту үшін партиялардың қолдауын қажет етті. Осыдан бастап, батыс елдердегідей Жапонияда партиялық кабинеттердің басқару тәжірибесі біртіндеп орнай бастады.

Конституцияны қорғау күресі барысында Сэйюкай (саяси достар қоғамы), Кэнсэйто (Конституциялық партия) және Какусии курабу (өзгерістер клубы) партиялары Киехара басқарған кезекті бюрократиялық үкіметті құлату мақсатында бірікті. 1924 жылы сайлауда коалиция парламенттің төменгі палатасына қол жеткізіп, коалициялық үкіметті Кито Такааки басқарды. Осы уақыттан бастап 1932 жылға дейін елде тек партиялық кабинет билік жүргізді.

1927 жылы Қытайда Чан Кайши әскері шетел өкіліне қарсы қастандық жасалғаны туралы оқиға тіркелді. Танака Жапон өкілдеріне қауіп төнетін жерлерге өз әскерлерін жіберу туралы сыртқы саясатында жаңа принциптер қабылдады. Сондай-ақ ол қытай революциясының кең таралуынан қауіптеніп, Қытайдан Манчжүрия мен Монғолияны бөлуді ұсынды. Сонымен бірге осы жылы Қытай, Үндістан, Оңтүстік Шығыс Азия елдерін, Ресейді, тіпті Еуропаны басып алу жобасы жоспарланған Танака меморандумы деп аталатын құжат жарияланды.

1927 жылы экономиканың дамуы бәсеңдеп, құлдырай бастады. Өзі де нашар еңбекшілердің жағдайы күрт төмендеді. Жұмысшылар жаппай жұмыстан шыға бастады. Бұқара халық Танака үкіметінен халық жағдайын түзетуді күтті. 1928 жылы ақпан айынан бастап елде репресиия кезеңі басталды.

3. 1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыс Жапонияны да жайлады. Дағдарыс алдымен елдің өмірінде басты рөлге ие ауыл шаруашылығына зиянын тигізді. Шаруа шаруашылығының жартысынан астамы айналысатын жібек өндірісі төмендеді. Дағдарыс салдарынан жапон жібегін АҚШ-қа тасымалдау күрт қысқарып, бағасы төмендеді (1930 жылға дейін шамамен жапон экспортының 30%-н құрады). Тас көмірді өндіру және кеме жасау көлемі де күрт қысқарды. Жұмыссыздардың саны 3 млн. дейін өсті.

Дағдарыс жылдарында бұқара халық жағдайының нашарлап кетуі елдегі демократиялық қозғалыстың өсуіне әкелді. Тоқымашылар, трамвай жүргізушілерінің ереуілдері кеңінен етек жайды. Ауылдарда жалға алушылар мен ұсақ жеке меншіктер өздерінің құұықтары үшін күрес жүргізді.

ЖКП мен басқа демократиялық бірлестіктер елдің ірі қалаларында агрессияға қарсы ереуілдер ұйымдастырды. Қытайдың солтүстік-шығыс бөлігін басып алуға даярланған үкімет коммунистер мен демократтарға қарсы репрессияны күшейтті. 1931 жылы қыркүйекте түрмелерге мыңдаған революционерлер жабылса, 1929-1933 жылдар аралығында 50 мың адам тұтқындалды. Токуда сынды көптеген компартия қайраткерлері өмірінің соңына дейін түрмеге жабылды.

Экономикалық дағдарыс салдарының бірі ретіндегі ішкі әлеуметтік-саяси жағдайдың шиеленісуі билеуші топтар арасындағы қайшылықтың шиелеісуіне әкелді. Ірі концерндермен бәсекелестікке шыдай алмаған ұсақ және орта буржуазия өкілдері қанағаттанбады. Осы топ өкілдері «Мицуи», «Мицубиси», «Ясуда», «Сумитома» сынды ескі концерндер және олармен байланысы бар Минсэйто мен Сейюкай партия өкілдерінен құралған үкіметтің саясатына қарсылық білдірді. Ал І дүниежүзілік соғыс жылдарында өнеркәсіптің әскери салаларында (түрлі түсті металлургия, ұшақтар жасау) пайда болған жаңа концерн иелері ескі қаржы олигархтарымен қызу бәсекелес күрес жүргізді. Бірақ олардың қаражат кірісі өте төмен болғандықтан дзайбацуларға тәуелді болды. Сонымен қатар саяси партиялар әсерінің бәсеңдеуі байқалды.

Осы кезеңде саяси сахнаға жас офицерлер құрамы шықты. Олар экспансионаттық әрекеттерді қолдап, Қытайдағы сыртқы саясаттың белсенділігін қолдады. Жас офицерлер мен жаңа концерндер жапон фашизмнің түрін құрады. Жаңа концерндер өкілдерімен (Кухара, Накадзима) бірігіп, жас офицерлер Жапонияны партия басшыларынан тазартуды көздеді. Премьер-министр Ханагути, президент Сэйюкай және кабинет басшысы Инауи алғашқы құрбандарының бірі болды. Әскердегі өздерінің ықпалын күшейткен жас офицерлер император билігін күшейтуді, парламент пен партияны жоюды, партиялық үкіметтің кетуін және Манчжүрияны басып алуды талап етті.

1931 жылы Қытайда жасақталған Квантун әскерінің құрамына кірген жас офицер өкілдері генерал-лейтенат Исихар мен полковник Итагаки Манчжүрияда поездың жарылысын ұйымдастыруға әрекеттенді. Бұл қастандықтары сәтсіз болғанымен Квантун әсері екінші Ванацуки кабинетіне бағынбай, Қытайдың солтүстік-шығыс бөлігін басып ала бастады. Қысқа мерзімде басып алынған Манчжүрияда Жапонияның отарына айналған, император Пу И басқарған жаңа Манчжоу-го мемлекеті құрылды. Сонымен қатар Пекинді қоса солтүстік-шығысты Қытайдан автономия ретінде бөлуді көздеген жапондықтар Ішкі Монғолияны да басып алды.

Манчжоу-гоның құрылуы Жапонияның Батыс елдерімен қатынасын қиындатты. 1933 жылы Қытайда соғыс күшін падаланғаны үшін айып тағылып, Жапония Ұлттар Лигасы құрамынан шығарылды.

4. 1935-1936 жылдары соғыс өнеркәсібін дамыту туралы бесжылдық және қаруларды өндіру туралы алтыжылдық жоспар даярланып, кейіннен жаңа экономикалық және жаңа саяси құрылымдар деп аталаған біріккен реформа жиынтығын құрады. Бұл бағдарламаны 1937 жылы билікке келген Коноэ үкіметі іске асыра бастады. Бұл үкімет әскери-фашистік диктатура мен Шығыс Азияда жаңа тәртіпті орнату бағытын сәтті жүргізді.

Барлық саяси партиялар таратылып, коммунистер мен демократиялық қозғалыс белсенділері түрмеге жабылды. Бұл бағыт ІІ дүниежүзілік соғыста Жапония жеңілгенге дейін барлық мемлекеттік және экономикалық саясатта монополияға бақылау орнатты.

Коноэ кабинеті әртүрлі топтарды біріктіре отырып, Қытаймен күресті жалғастыру шешімін қабылдап, КСРО-ны басып алуға даярланды. 1937 жылы шілдеде Пекинде соғыс қимылдарын бастау үшін қолданылған кезекті инциденттер ойластырылды. Бірақ соғыс ұзаққа созылды. Қалаларды басып алу ешқандай жеңіске жеткізген жоқ, Гоминдан әскері мен коммунистер жеңіліске ұшырағанымен қарсылықтарын тоқтатқан жоқ. Басып алынған жерлерде партизан қозғалыстары кеңінен жүргізілді.

АҚШ, Ұлыбритания және басқа да державалар өздерінің араласпау саясатын ұстана отырып, бұл соңында Жапонияның КСРО-мен соғысына әкелетінін білді. 1938 жылы жазда жапон әскерлері кеңестік территория- Хасан көлі ауданын (Владивостоктың маңайы) басып алуға әрекеттенді. 1939 жылы көктем мен жазда жапон әскерлері 1936 жылдан бастап КСРО-мен өзара көмек туралы келісімі бар МХР-на басып кіріп, қайтадан шиеленісті ушықтырды. Кеңсес және монғол әскерлері Халкин-Гол өзені маңындағы шайқаста жапон әскерлеріне күйрете соққы берді.

1940 жылы 27 қыркүйекте Жапония Германия және Италиямен бірігіп, КСРО, АҚШ және Ұлыбританияға қарсы бағытталған әскери одақ (Үштік пакт) құрды. Ізінше 1941 жылы сәуірде Жапония КСРО-мен бейтараптық туралы келіссөзге қол қойғанымен, кеңестік Қиыр Шығысқа басып кіруге даярлығын жалғастырды.

1941 жылы қазанда кабинетті әскери және ірі монополия өкілі генерал Тодзе басқарды. Жапон-американ қатынасын реттестіру туралы келіссөздер жүргізілгеніне қарамастан, 1941 жылы 7 желтоқсанда Жапон флоты еш жарияламастан АҚШ-тың Перл-Харбордағы (Гавай аралы) әскери теңіз күшін атқылады.

Соғыстың бастапқы кезеңінде сәттілік жапондықтар жағында болып, Жаңа Гвинея, Филиппин, Тынық мұхитттың көптеген аралдарын басып алды. 1942 жылға қарай Жапония шамамен 3,8 млн. шақырым жерді (бұрын басып алынған Қытай және Корей жерлерін қоспағанда) басып алды.

Бірақ жапон әскери теңіз күші 1942 жылы мамырда Коралл теңізіндегі, 1942 жылы маусымда Мидуэй аралында, 1943 жылы қыркүйек-1944 жылы наурызда Соломон аралында американ флотынан ойсыратыла жеңілді. 1945 жылы 6 және 9 тамызда жапондық Хиросима және Нагасаки қалаларына атом бомбалары түсірілді.

КСРО соғысқа кіріскеннен кейін жағдай өзгерді. 1945 жылы наурызда Кеңес Одағы Жапониямен жауласпау туралы келісімді жойып, Қырым кездесуі кезінде қабылданған одақтастар алдындағы өзінің міндетін іске асыра отырып, 1945 жылы 9 тамызда Квантун әскеріне қарсы соғыс қимылдарын бастады. 14 тамыз 1945 жылы император Жапонияның сөзсіз тізе бүгуі туралы жариялауға мәжбүр болды. 1945 жылы 2 қыркүйекте «Миссури» американ линкорын бортында тізе бүгу актісіне қол қойылды.