Асырдың соңғы онжылдығындағы Цинь империясы.

17 ғасырдың 30-40 жылдарында Қытай мемлекеті құлдырау кезеңінде тұрды. Салықтың шектен тыс көбейіп кетуі, шаруалардың жерсіз қалуы, шенеуніктердің сатылуы Қытайдағы 1628-1644 жылдардағы халық көтерілісіне алып келді. 40-шы жылдары бұл көтеріліс өрістей түсті. Көтерілісшілер 2 лагерьге бөлінді: хубей, шэньси және сычуань провинцияларындағы көтерісті Ли Цзычен және Чжан Сяньчжун басқарды. Көтерілістің басты талабы – Минь династиясын құлату және салық езгісін жою. 1644 жылы Ли Цзычен әскерлері Пекинді жаулап алды. Минь династиясының соңғы билеушісі өзін-өзі өлтірді.

16 ғасырдың аяғында манчжурлердің тайпалары бірігіп, Нурхацзи бастаған джуржендер тайпаларының ұрпақтары солтүстік Қытайға қауіп төндірді. Олардың алғашқы билеушісі – Абахай хан (Нурхацзидің баласы). Оның тұсында Цинь империясы құрылды. 1644 жылы манчжурлер Минь династиясының генералы У-Сангуямен бірігіп, Қытайды жаулап алуға кірісті. Бұл саясат 40 жылға созылды.

1644 жылы 27 мамырда Ли Цзычен әскерлері шегініп, Пекинді манчжурлер басып алды. Осы уақыттан бастап 1911 жылға дейін 267 жыл бойы Қытайда манчжурлердің династиясы – Цинь патшалық құрды. Манчжурлердің Қытайды жаулап алуы 3 кезеңге бөлеміз: 1) 1644-1647 жж. манчжурлердің солтүстік, оңтүстік, орталық Қытайды басып алуы. 2) 1648-1650 жж. көптеген провинцияларда Цинь әскерлеріне қарсы көтерілістер бой көтерді. 3) 1650-1662 жж. Хунань, Гуджоу, Гуанси провинцияларында өткен шаруа көтерілістерін басқарған Ли Динго отряды талқандалып, Цинь әскеріне қатерді Чжен Чженгудің әскері төндірді. 1683 жылға дейін өмір сүрген Тайваньдағы Чжен Чженгу құрған мемлекет әскери-саяси жағынан күшті болды. Оның тұсында Тайвань аралының экономикасын көтеруге бағытталған шаралар жүргізілді: жаңа жерлер игерілді, балық аулау дамыды.

Антиманчжурлер күресі кезінде Цинь империясына көмек көрсеткен У-Сангуя бастады. Ол Қытайдың оңтүстік аудандарында жеке мемлекет құруды көздеді. 1681 жылы Тайваньға манчжурлер әскері түсіріліп, 1683 жылы Чжен Чженгу әскерлері тізе бүгеді. Бұл Қытайды жаулап алудың соңғы қосымша кезеңі (1662-1683жж).

Қытайдың жеңілу себебі: 17 ғасырдың ортасынан бастап Минь династиясының әлсіреуі, манчжурлерге қарсы күресте біріге алмауы, Қытай билеуші топтарының сатылып кетуі.

Манчжурлердің басқыншылық соғысы Қытай халқына үлкен шығын әкелді. Қытай дерегі бойынша тұрғындар саны 10 млн-дай адамға қысқарды.

2. Қытай мемлекетін бағындырғаннан кейін Цинь үкіметі көрші елдерге жаулаушылық саясатын жүргізе бастады. 1883 жылы Қытайды жаулап алу кезінде Цинь үкіметі Корея, Шығыс Монғолияға өз үстемдігін орнатқан болатын.

1691 жылы Халені (солтүстік Монғолия) қол астына бағындырады. 1757 жылы көрші Қашғарды жаулап алады. 1759 жылы Жоңғария мен Қашғария Цинь мемлекетінің құрмына кіріп, жаңа провинция ретінде Цзиньцзянь деген ат алды. Цинь үкіметінің жаулап алу саясаты оңтүстік батысқа (Тибетке) бағытталды. Оны 18 ғасырдың аяғында толықтай бағындырды. Үнді-қытай еліне жүргізген саясаты сәтсіз болды. 1768 жылы Бирмаға қарсы жорықта манчжурлер әскерлері жеңіліп, өз әскерлерін әкетуге тура келді. 18 ғасырдың 80 жылдарында Цинь үкіметі халық көтерілісінен әлсіреген Вьетнамды өзіне бағындырды. 1788 жылы Вьбетнамға өз әскерлерін енгізді. 1789 жылы келіссөз жүргізді. Вьетнам Қытайдың сюзеренитеттігін мойындады. Жаулап алу есебінен Цинь империясы өз билігін кеңейтті.

17 ғасырда Тынық мұхит жағалауының шығысына қарай қоныстану жүріп жатты. 17 ғасырдың ортасына қарай өз экспедицияларын Хабаров пен Паяков жүргізген болатын. Олар Байкал мен Амур аралығы жерлерін игерді. Ресейдің Қиыр Шығысқа енуін тоқтата алмаған манчжурлер 1684 жылы соғысуға кірісті. Орыстардың ұсынысы бойынша 2 жақ келіссөздер жүргізе бастады. 1689 жылы 27 тамызда бірінші орыс-қытай келіссөздері жүргізілді. Келісім бойынша екі ел арасындағы шекара Амур өзенінің ағысы бойынша анықталды. 18 ғасырдың аяғы 19 ғасырдың бірінші жартысында 2 ел арасындағы шекара өзгерген жоқ, сауда қатынасы кеңейе түсті.

16 ғасырда Қытаймен ең бірінші келісімді португалдар жасады. 1537 жылы португалдар Қытай үкіметінен Сиянь-Шыньде тауар сақтау үшін қойма салуға рұқсат алды. Португалдар осылай Макаоны игерді.

17 ғасырдың екінші жартысына дейін голландықтар мен ағылшындар келгенге дейін Макао шет ел саудасының басты тірегі болды. 17 ғасырдың басында Қытаймен голландтық Ост-Инд компаниясы байланыс орнатуға кірісті. 17 ғасырдың бірінші жартысында голландтықтар Тайваньға тұрақтанып, арал тұрғындарын ауыр езгіге түсірді. Бұған халық наразы болды. 18 ғасырда дүниежүзілік рыноктан голландтықтарды ағылшындар ығыстырды. 1757 жылы Цинь үкіметі енді шетелдіктердің енуінен қорғану үшін Қытай жағалауы жерлерінде сауда жасауға жол бермеді. Осыдан бастап ағылшын және басқалар Қытай рыногын ашуды көздеді. Олар Қытайды капиталистік өнеркәсіп өнімдері үшін тауар өткізетін рыногқа айналдыруды көздеді.

19 ғасырдың 20 жылдары Қытайға опиумды шектен әкелу көбейіп кетті. 1815-19 жж орта есеппен жылына 4400 жәшік әкелінсе, 1835-1838 жж жылына 35445 жәшікке өсті (1 жәшік – 60 кг). 1795 жылдан 1838 жылға дейін Қытайға 450 мың жәшік немесе 27 млн. кг әкелінді. Опиуммен саудаға американ саудагерлері де қатысты. Турциядан, американдықтар Индиядан тасыды. 1800 жылы Қытайда опиум саудасына тыйым салынды. Қытайдың жоғары мәртебелі адамы – императордан опиумды сатуға және оған қарсы күрес жүргізуде қатаң шаралар қолдануға рұқсат алды. Соның бірі – Линь Цзесуй.

1838 жылы Линь Цзесуй Гуандун провинциясының өкілі болып тағайындалып, опиумның орталығы – Гуанджоуда соған қарсы күрес жүргізуге рұқсат алды. Ол ағылшын және американдықтардан 20 мың жзәшік опиум тұтқындап, жағып жіберді. Осыны пайдаланып, еш жариясыз ағылшындар 1840 жылы соғыс ашты. Бұл бірінші опиум соғысы немесе бірінші ағылшын-қытай соғысы деп аталды. 1842 жылы ағылшындар Усунды басып алады, Нанкинге қарсы жорық жасады. 1842 жылы 29 тамызда Корн Валлес атты ағылшын кораблінде Нанкин келісіміне қол қойылады. Нанкин келісімі Қытайдың тарихындағы бірінші тең құқықсыз шарт болып есептеледі. Қытайдың 5 порты: Гуанджоу, Сиеэн Мен, Фуджоу, Нинбо, Шанхай ағылшындардың сауда жүргізу, қоныстануы үшін ашық деп жарияланды. Гонкогті де басып алды. 1842 жылы Қытай Англияға 21 млн. доллар төлеуге мәжбүр болды. Шеттен әкелінетін тауарларға 5%-дан аспайтындай салық салынды. Нанкин келісімі бойынша Қытай ашылшын езгісіне түсті. Қытай жеңілгенін пайдаланып, АҚШ пен Франция тең құқықсыз келісімге отыруға мәжбүрледі. 1844 жылы 3 шілде Қытай АҚШ-пен келісімге тұруға мәжбүр болды. 1844 жылы 24 қазан Франциямен келісім жүзеге асады. Қытайдың шіркеуінде француздар миссионерлік насихат жүргізуге құқық алды. Бірінші опиум соғысы Қытайды отарға айналдырды.

Қытайда 1841-1849 жылдар аралығында басқыншыларға қарсы шамамен 110 қозалыс болды. Оларды «триада», «жер мен аспан» секілді құпия ұйымдар жүргізді. Цинь үкіметінің көтерілістерді басуы сәтсіз болды. 1851 жылы 11 қаңтарда Цзтяньда Цинь үкіметіне қарсы «Тайпин Тянго» ұйымын құру үшін көтерілістер ұйымдастырылды. Көтерісшілердің мақсаты – Қытайды манчжүрлердің езгісі мен феодалдық қанаудан азат ету. Тайпиндер көтерілісін 4-ке бөлеміз:

1) 1850-1853 жж бастапқы кезең. Тайпин мемлекетінің орталығының құрылуы

2) 1853-1856 жж. Тайпин мемлкетінің территориясының кеңейтілуі.

3) 1856-1860 жж. Тайпин көтерілісінің құлау кезеңі.

4) 1860-1864 жж. Көтерілістің жеңілуі.

Қытайдағы тайпиндер көтерілісі манчжүрлер мен ағылшын басқыншылары тарапынан басып тасталынғанмен, оның тарихи маңызы зор. Көтерілісшілер өздерінің елін шетжерліктерден қорғай алатындығын көрсете білді.

1856-1860 жж Қытайда екінші опиум соғысы жүрді. 1858 жылы маусымда Тянь Цзинде ағылшын-қытай, француз-қытай келісіміне қол қойылды. Англия мен Франция үгіт-насихат жүргізуге құқық алды. Қытайда жаңа порттар ашылды.1860 ж. Ресей патша үкіметі мен Қытай арасында келісім жүргізілді. Уссурия өлкесі Ресейдің бөлігі деп жарияланды. Екінші опиум соғысының нәтижесі: капиталистік державалардың Қытайдың ішкі аудандарына енуіне мүмкіндік алып, Пекин үкіметіне өз бақылауын орнатты.

Батыс державалармен соғыста Қытайдың жеңілуі ел ішінде қайшылықтар туғызды. Кейбір билеуші топтар өзін-өзі күшейту саясатын жүргізуді мақұлдады. Яғни шет мемлекеттермен дипломатиялық қатынас орнатып, сыртқы сауданы кеңейтуге шешім қабылдады. Күшейту саясатын баласының атынан Цинь үкіметінің билеушісі Цыси жүргізді. Елде қару-жарақ заводтары мен арсеналдыр салына бастады. 1860 жылы шет елдермен сауда жүргізу үшін 15 қытай порты ашылды. 19 ғасырдың 70-80 жылдары елде алғашқы жеке меншік өнеркәсіптер пайда болды. 1875 жылы Юньян және Бирма провинцияларының шекарасында ағылшын консулының өлтірілуін себепке алған ағылшындар Цинь үкіметімен пайдалы конвенцияға қол қоюға шешім қабылдады. 1876 жылы ағылшындар ірі контрибуция төлеуге мәжбүр болды. Юньян провинциясында саясат жүргізуге құқық алды. 1 қаңтар 1886 жылы Бирма Британ империясының құрамына кірді. 19 ғасырдың 90 жылдары Жапония мен Қытай арасында Корея үшін қайшылықтар туындады. Ағылшын мен американдықтар Жапонияны қолдады. Жапониядан сескенген император Цыси бейбіт келісім сұрады. Ол 1895 жылы 17 сәуірде Симонасекиде жүргізілді. Кореяның Цинь империясынан тәуелсіздігі жарияланды. Жапонияға Тайвань мен Пенхоледао аралдары берілді. Жапондықтар Қытайда өз фабрикалары мен заводтарын салуға құқық алды. 1895 жылы 8 мамырда Симонасеки келісімінің текстінен Жапонияның пайдасы үшін Ляодун түбегін бермеу туралы қосымша бап алынып тасталды. Бұл үшін Жапония Қытайдан 30 млн. Лянь контрибуция алды. 1894-95 жж жапон-қытай соғысы 35 жылға созылған өзін-өзі күшейту саясатын жойып, ары қарай Қытайда шет ел капиталының енуіне әкелді. Бұл жеңілістер Қытай қоғамына әсер етіп, 2 саяси бағыттың күшеюіне әкелді: революциялық-демократиялық және реформаторлық. Біріншісін Сунь Ятсен басқарды. Ол елде Қытайды қайта өркендету одағын құрды. Ал реформаторлықты Кан Ювей басқарды. Қытайда Симонасеки келісімінен кейін шет ел капиталының енуі үдей түсті. 1897 жылы Германия Шандун түбегіндегі Цзяоджоу облысын басып алды. 1898 жылы Қытайда темір жол салуға құқық алды. Цзяоджоу Германияға 99 жылға жалға берілді. 1898 жылы көктемде Ресей Ляодунь түбегінің бөлігін (Данян мен Порт Артурды) жалға алды. Франция 1898 жылы мамырда Гуанджоу Ван шығанағын жалға алды. Жапония Қытайдан ешбір шет мемлекетке Фудзян провинциясын бермеуге келісім алды. Шетелдерге қарсы халық тарапынан наразылық туындады. 1898 жылы Шаньдуннің солтүстік бөлігінде жасырын ұйым Ихэтуандар күресі басталды. Басты мақсаты – шет елдіктерді Қытайдан қуу. Бұл көтерілісті 3 кезеңге бөлеміз:

1) 1899 жыл олардың қызметі, әрекетімен сипатталады.

2) 1900 жыл.көтерілісшілер астанаға дейін жеткен жыл. Дагу портына 8 елдің әскері түсірілді. (АҚШ, Англия, Жапония, Франция, Ресей, Италия, Германия, Австро-Венгрия) .

3) Цинь үкіметінің державалар алдында тізе бүгуінен басталады. 1901 жылы Пекинде қорытынды протоколға державалар қол қойды. Цинь державаларға 39 жыл ішінде 450 млн. көлемінде контрибуция төлеуге мәжбүр болды. Ихэтуандар көтерілісін шет ел басқыншылары мен манчжурлер басып тастады. 1905 жылдан бастап Қытайда үкімет пен империалистік державаларға қарсы әр түрлі ұйымдар құрылды. 1911 жылы 14 қыркүйекте біріккен прогресс одағы атты ұйым құрылды. Ол көтеріліске шығып, Қытайды Қытай Республикасы деп жариялады. Оған 5 ұлтты: қытай, манчжур, моғол, дунган, тибеттіктерді кіргізді. 1911 жылы азаматтық соғысқа шет ел державалары араласып, тоқтатуды талап етті. 1911 жылы 29 желтоқсанда Нанкинде өткен мәжілісте Сунь Ятсенді Қытай Республикасының уақытша президенті деп тағайындап, уақытша революциялық үкімет құруды табыстады. Олардың көздеген мақсаты: Цинь монархиясын құлату. 1913 жылға дейін күйзелген ұсақ буржуазиялық топтарды, шаруаларды күйрете отырып, Юань Шикай өзінің диктатурасын орнатты. Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанда 1914 жылы тамызда Қытай өзінің нейтралитеттігін жариялады. Соғысушы державалардан соғысты Қытай территориясында жүргізбеу туралы өтініш білдірді.