Д.ж. с. қарсаңындағы және барысындағы Иран.

І дүниежүзілік соғыс кезінде Иран өзінің бейтараптығын жариялап, соғысқа қатыспағанмен, оның территориясы екі коалиция күштері арасындағы саяси күрес пен әскери операциялардың аренасына айналды. 1915 жылы түрік әскерлері Түркиямен шектесетін бірқатар Иран областарын басып алды, бірақ бұл майданда оры және ағылшын күштері басымырақ болды. Соғыстың басында Англия Иранды түрік әскерлеріне қарсы күрес плацдармасы ретінде қолданды. 1918 жылдың басында Иранды дерліктей ағылшын әскерлері басып алып, Кеңестік Ресейге қарсы қарулы көтеріліс бастауды көздеді.

Соғыстың аяғына қарай ел толықтай тоқырауға ұшырап, экономикасы күйзеле түсті. Меджлис таратылып, үкіметтік кабинеттер жиі ауысты. 1918 жылы тамызда құрылған англофильдік үкімет басшысы Вогус эд-Доуле 9 тамыз 1919 жылы «Персияныңдамуына әрекет ету үшін британдық көмек туралы» келісімге қол қойды. Бұл келісім бойынша иран әскері, қаражаты, жол құрылысы, сыртқы сауда және басқа да қоғамдық экономикалық істер ағылшын кеңесшілері мен инструкторларының қолына өтті. Іс жүзінде ағылшын протектораты орнады.

Ағылшын басқыншылығы мен келісімге қол қойылу жалпы наразылық туғызды. 7 сәуір 1920 жылы Тебризде шах үкіметіне қарсы көтеріліс бастады. Бұл қозғалыс 1920 жылы тамыз айы бойы созылып, шах әскері мен ағылшындар тарапынан басып тасталынды. 1920 жылы иранның солтүстік провинциясы-Гилянда ұлт-азаттық қозғалыс өршіп, 5 маусым 1920 жылы Гилян республикасы жарияланып, Иран компартиясы құрылды. Оның мүшелері Гилян уақытша революциялық үкімет құрамына кірді.

Иран тарихындағы басты оқиғалардың бірі- 1921 жылы 21 ақпанда (3 хута 1299 иран күнтізбегі бойынша) Тегерандағы өткен мемлекеттік төңкеріс. Төңкерісті сейд Зия эд-Дин Табатабай ұйымдастырып, Реза хан бастаған әскери казактар бригадасы іске асырды. Нәтижесінде Зияэд-Дин жаңа үкімет құрып, реза хан әскери министр болып тағайындалды. Бұл үкімет «қара үкімет» деген атауға ие болды. Жаңа үкімет «ақсүйектерге қарсы күрес» туралы декларация жариялап, жұмысшылар мен шаруалардың жағдайын жақсарту қарастырылып, тәуелсіз сыртқы саясат жарияланып, 1919 жылы ағылшын-иран келісімін жою туралы хабарлады. Зия эд-Дин және одан кейін 1921 жылы мамырда ауыстырылған Кавам эс-Салтан үкіметі ағылшындарға қарсы бірнеше шаралар жүргізді. Ағылшындар құрған оңтүстік парсы атқыштар корпусы жойылып, елден ағылшын әскери жаттықтырушылары мен қаржы кеңесшілері шығарылды. 1921 жылы көктемде Ираннан ағылшын әскерлері шығарылды.

Жағдайды тез арада АҚШ пайдаланып, Таяу және Орта Шығыс елдеріне қысымның жаңа әдістерін қолдана бастады. 1922 жылы Иранға Кавам үкіметінің шақыруымен А. Мильспо бастаған американ қаржы кеңесшілері келді. Мильспо қаржы, мемлекеттік кіріс, салық жинау істеріне бақылауға құқық алды.

1921 жылы 26 ақпанда Мәскеуде иран-кеңес келісіміне қол қойылды. Кеңес үкіметі Иранның территориялық тұтастығын бұзуға бағытталған кез-келген шараларға қатысудан бас тартатынын жариялады. Кеңес үкіметі барлық бағалы қағаздар, жылжымалы және жылжымайтын мүліктермен бірге Иран есеп банкін, жолдарды, кемелерді, телефон және телеграф жүйелерін, Энзели портын қайтарып, патша үкіметі берген қағаздарын жойды. Келісімнің 6 бабында Иран территориясы Ресейге қарсы әскери базаға айналған жағдайда оның территориясына кеңес әскерлерінің енгізілетіні қарастырылды.

«Қара кабинетте» әскери министр қызметін атқарған Реза хан 1923 жылы премьер-министр болып тағайындалып, ал 1925 жылы желтоқсанда Каджарлар династиясы құлатылып, Реза хан жаңа династия Пехлевидің шахы болып жарияланды. Иранның жаңа билеушісі маңызды реформалар жүргізу үшін бірқатар шаралар қолданды. Елде тез қарқынмен мемлекеттік, қазына есебінен жаңа өнеркісіптік өндірістер, темір жолдар салынды. Елде ағылшындардың әсерін шектеуге ұмтылған Реза шах Германияның экономикалық көмегін қабылдай бастады. 1928 жылы Иранның ұлттық банкі құрылып, 1931 жылы сыртқы саудаға мемлекеттік монополия енгізілді. Елде білім және мәдени саланы дамытуға әрекеттенген бірқатар реформалар жүргізілді. Елде көптеген орта және жоғарғы оқу орындары ашылды. 1934 жылы Тегеран университеті ашылды.

Бірнеше заңдар мен қаулылар шығарылды. 1927 жылы қылмыстық және 1929 жылы азаматтық кодекс, 1930 жылы жер иеліктерін тіркеу мен мемлекеттік жерлерді жалға беру туралы заң, 1931 жылы «аграрлық бандитизмге» қарсы, яғни шаруалар қозғалысына қарсы заңдар шығарылды. Ауылдарда жартылай феодалдық қатынас сақталды.

1929-1933жж. әлемдік дағдарыс Иран экономикасына кері әсерін тигізді. Бұл иран үкіметінің1931 жылы басталған мемлекеттік капитализм саясатын жүргізуге әкелді. Елде ағылшын-иран мұнай компаниясын мемлекеттендіру саясатын жүргізуге ұмтылды. Өйткені 1909 жылы құрылған мұнай компаниясы аз ғана пайда әкелді. 1931 жылы кірістің азаюымен компания Иранға кететін қаражатты қысқарту туралы жариялады. Реза шах үкіметі концессияны жою туралы және Иранға 40% пайда түсуін, әрі компанияны Иранның бақылауына өткізу туралы жариялады. Бұл сөғыс өрті қаупін төндірді. Бірақ 1933 жылы жаңа келісімге қол қойылып, компания 60 жылға мұнай көздерін бақылауға құқық алды.

Сондай-ақ 1935 жылы чадраны тастау туралы міндетті түрде декрет шығарып, еуропалық киім үлгісі енгізілді. Феодалдық титулдар жойылып, фамилия енгізілді. Сыртқы саясатта Реза шах Кеңес Одағымен көршілес қатынасын сақтады. Дағдарыс жылдарындағы Кеңес Одағымен айырбас сауда Иран экономикасына септігін тигізді.

30-шы жж. ортасында Иран билеуші топтарының Германияға қарай бет бұруы КСРО-мен қатынасын нашарлатты. 1938 жылы Иран КСРО-мен жаңа сауда келісіміне қол қоюдан бас тартып, бұл иран-кеңес сауда қатынасының толық тоқтауына әкелді.

1937 жылы Иран Түркия, Ирак, Ауғаныстанмен Саадабад пактісіне қол қойып, шекаралық және территориялық таластарын реттестірді. Бұл пакт антикеңестік бағытта болғанымен аймақта қауіпсіздік сақтау мүдделерін қорғады. Соғыс алдында Германия саудасы Иран сыртқы саудасының 40-45 %-н құрады.

Германияның КСРО-ға басып кіруі Иранның сыртқы саяси жағдайын күрт өзгертті. Черчилдің ұсынысы бойынша Англия мен КСРО Иранды бірігіп басып алуға кірісті. 1941 жылы қыркүйекте оңтүстік Иранға ағылшын әскерлері, ал солтүстік бөлікке кеңес әскерлері енгізілді (олар 1921 жылғы иран-кеңес келісіміне сүйенді). Форуги бастаған жаңа үкімет Ираннан Германияның дипломатиялық өкілдері мен агентурасын шығаруға уәде берді. 1941 жылы қыркүйекте Реза шах тақтан бас тартуға мәжбүр болды. Билікке өзінің ұлы Мохаммед реза Пехлеви келіп, 1942 жылы қаңтарда Тегеранда КСРО мен Ұлыбритания жаңа келісімге қол қойды(соғыс кезінде Иранның территориясы одақтастардың қарамағына беріліп, бұл территория арқылы әскери тасымалдар жіберілу туралы). 1942 жылы 29 қаңтарда Тегеранда КСРО, Ұлыбритания, Иран арасында одақтастық туралы келісімге қол қойылды. Келісім бойынша Германия және басқа державалар агрессиясынан Иранды қорғау, оның тәуелсіздігін сақтау, сондай-ақ соғыстан кейін алты ай бойы КСРО мен Англия өзінің қарулы күштерін ұстауға құқық алды. Осы келісім негізінде Иран арқылы КСРО-ға соғыс құралдары тасымалданды. 9 қыркүйек 1943 жылы Иран іс жүзінде германияға соғыс жариялап, бірақ иран әскерлері соғыс қимылдарына қатысқан жоқ.

Бұл Иранның қоғамдық саяси өміріне әсер етті, шахтың әскери диктатуралық тәртібі жойылып, демократиялық қозғалыстар жанданды. 1941 жылы қазанда Иран халық партиясы құрылып, елдегі ең үлкен саяси партияға айналды. Ол Иранның ұлттық егемендігін сақтау және халық жағдайын жақсарту үшін алға шықты. Саяси сахнаға ескі саясаткерлер оралып, Ахмед Кавам демократиялық партия құруға әрекеттенді. Ирандағы немістердің қуылуын, Англия позициясының әлсіреуін американдықтар қолдана бастады. 1942 жылдың аяғында соғы жүктерімен қамтамасыз ету қажеттілігін сылтауратып, АҚШ Иранға өз әскерін енгізді. Кавам елге американ экономикалық кеңесшілері, әскери кеңесшілерін шақырды.

Англия АҚШ-тың Ирандағы позициясының алға шығуына кедергі келтіріп, 1943 жылы Палестинадан Сейд Зия эд-Диннің оралуына көмектесті. Ол меджлисте өзінің фракциясын құрды. Көптеген либералды-ұлттық партиялар, Иран партиясы, сондай-ақ ислам үшін күресшілер партиясы құрылды. Осылайша ІІ дүниежүзілік осғыстың аяқталар жылдарында Иранда көптеген саяси ағымдар өрістеді.

Әуелі Иранның атом энергиясы саласындағы зерттеулер АҚШ-тың көмегімен жүргізілгенін айта кеткен жөн. Атомдық энергетика саласының жандануы, дерек көдеріне үңілсек, сәл ертеректен, яғни, М. Пехлевидің билігі тұсынан, Тегеран университетінде Атомдық орталықтың негізі қаланған кезден бастау алады. Сондай-ақ Иран 1957 Ядролық энергияны бейбіт мақсатта пайдалану туралы АҚШ-пен келісім жасасқан болатын. 1967-1977 жж тек АҚШ ғана емес, Франция, Ұлыбритания, Италия, Бельгия және ГФР Ирандағы ядролық энергетиканы дамыту бағдарламасына белсене қатысты. 1992 жылдың қыркүйек айында Бейжің қаласында Иран ҚХР атомдық энергетика саласындағы ықпалдастық туралы хаттамаға қол қойды. Аталмыш келісім аясында Исфаханда Қытайдың ғылыми-зерттеу орталығы ашылды. Бірақ осы тұста АҚШ тарапынан Қытайға көп қысым көрсетілді. Ядролық зерттеу саласындағы Иранның тағы бір әріптесі Ресей болды. 1992 жылы Ресей Иранмен келісім жасады, нәтижесінде Иран жерінде бірнеше реакторлар салынып, Ресейде ядролық энергетика саласының ирандық мамандары дайындалды. [1]

Аумақтағы ядролық энергетика саласындағы ғылыми-техникалық базасы жағынан Иран ең қуатты саналады (Израильді есептемегенде). Иранда үш ядролық орталық бар: Тегеран ядролық ғылыми-зерттеу орталығы, Исфахан ядролық зерттеу орталығы, Караджадағы ауылшаруашылығы мен медицинаның ядролық зерттеу орталығы.

Халықаралық қауымдастықтың қауіптеніп отырғаны Иранның уран байыту мүмкіндіктері. Алайда сарапшылардың пікірі бойынша, Иранның қазіргі ғылыми-техникалық әлеуеті мен МАГАТЭ-нің тексерістері Иранда өнеркәсіптік уран байыту технологиялары жоқ екендігін растады. Бірқатар сарапшылар уран байыту жұмысы Иранда құпия түрде жүзеге асырылып жатқанын алға тартады.

Өткен жылы осы мәселе төңірегінде өрбіген елеулі оқиғаларға тоқтала кетелік. 2012 жылдың қаңтар айында Иранмен дамыған елдер (АҚШ, Франция, Германия, Ұлыбритания, Жапония және Канада) одағының арасындағы байланыс нашарлай түсті. АҚШ, Франция, Ұлыбритания және Жапония жаңа санкциялармен қорқытты. Егер санкция жарияланар болса, Иран Ормуз бұғазын жауып тастайтынын ескертті. Ал АҚШ пен Франция тіпті соғыс жариялаудан да тайынбайтындарын айтты. Аустралия мен Жапония соғыс жариялана қалса АҚШ-қа жақтасатынын ашық айтты.

Ақпан айында Иран ядролық бағдарламаның сәтті жүзеге асып жатқанын мәлімдеді. Бұған дамыған елдер тағы да қарсылық танытты. Айдың соңында АҚШ пен Аустралияның қысымымен Иранға МАГАТЭ сарапшылары ядролық қару өндіру барысын тексеруге жіберілді. Алайда үш айдан кейін сарапшылар ел аумағынан аластатылды, сондай-ақ Иран үкіметі болашақта дипломатиялық келісімдер болмайтынын мәлімдеді. Пәкістан соғыс жағдайында Иранға көмек көрсететінін жариялап қолдау көрсетті.

5 наурыз күні Вашингтон қаласында Иранның ядролық бағдарламасы туралы АҚШ, Израиль, Франция және Жапония қатысқан келіссөз өтті.Изариль премьер министрі келіссөз барысында сәуір айында Иранның Израиль аумағына ядролық шабуыл жасау әрекетін жоспарлап отырғанын айтып, дамыған елдерден Иранның ядролық қару өндіруін тоқтатуды өтінді. 26 наурыз күні Оңтүстік Кореяның астанасы Сеул қаласында ядролық қорғаныс туралы бүкіл әлемдік конференция өтті. Аталмыш конференцияда Иран мен КХДР-ның ядролық бағдарламасы жайлы мәселе қарастырылды. Бірақ Сеул конференциясы еш нәтиже бере қоймады.

15 сәуірде АҚШ, Франция, Жапония қатарлы дамыған елдер Иранға өзінің одақтасы КХДР аумағында ядролық жарылысқа дайындалып жатыр деген айып тақты. Сәуір айында КХДР құрлық аралық баллистикалық зымыран сынағын жүргізді. Бұл жағдай әлем елдерінің назарын тағы ядролық қару мәселесіне аударды. Мамыр айының 3-4 жұлдызында АҚШ, Жапония және Оңтүстік Корея Иран мен оның одақтасы КХДР-на қысымды күшейте түсті. Ал Ресей жағы болса, Иран мен КХДР аумағында соғыс басталып кету қаупі бар екенін ескертіп, аталмыш егемен елдер аумағына шетел әскерилерінің кіруіне жол бермейтінін мәлімдеді. Тіпті Владимир Путин Үлкен сегіздік саммитіне барудан да бас тартты.Осы тұста Венесуэла мен Иран алыс қашықтықтан әрекет ететін зымыран жасау жұмысына кірісті.

Үстіміздегі жылдың қаңтар айында америкалық ғалымдар 2014 жылдың ортасында Иранның байытылған уран қоры бірнеше ядролық бомба даярлауға жететіні туралы мәлімдеме жасады. Мәлімдемеде кеш болмай тұрғанда Иранға қарсы санкцияны күшейту керектігі ескертілді.

Иранның ядролық саясатына қатысты Иран тарапы мынадай пікірде: «Британия мен Франция қатарлы елдер бір триллион доллар қаржы жұмсап өздерінің ядролық арсеналдарын жаңаландыру шараларымен іс жүзінде NPT шарты бойынша халықаралық міндеттемелерін аяққа таптап отыр. Сондықтан өз халқының қоғамдық пікірі мен халықаралық қоғамдастыққа жауапты болуы керек. Атомдық қарулардың болуы шынайы түрде бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікке қатер төндіре алады. Сондықтан атомдық қаруларды өндіру мен таратуға тыйым салу уағдаластығының әлемді қамтитындығына берік болу кейбір елдерді бөліп қарау немесе екіұдайлыққа салынбауы керек маңызды тақырып болып табылады. Сол себепті ядролық қаруларды таратпау шартын қайта қарау конференциясының бірдей мақсаттың соңында болып, кез- келген атомдық қарудан ада әлем қалыптастыру бағытында барлық мүмкіндіктерді қолдануы қажет. Ядролық қаруы бар кейбір елдер осы қарулардың толығымен көзін құртудың орнына ядролық қаруларын шартты түрде қысқартумен ғана шектелуде».

Иранның ядролық бағдарламасы шеңберіндегі жүргізіліп жатқан жұмысқа халқаралық қауымдастық қатарында Иранға қарсылармен қатар, жақтаушылар да жоқ емес. Иран ұстанымын қолдайтын Ресей мен Қытайдан басқа, ірі дамушы елдер-ОАР, Бразилия, Венесуэла және Аргентина сынды елдер бар.

Саяси әлемде «Батыстың бас ауруы» атанған ядролық қару мәселесін шешуді өз мойнына алған Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ). Алайда соңғы жылдары құрамына 140-тан астам ел мүше болып отырған агенттіктің өз беделін жоғалта бастағаны жасырын емес. Тек АҚШ-ның ығына жығыла беретін аталмыш агенттік Ирактың ядролық бағдарламасы төңірегіндегі дау-дамайды шешуде қауқарсыздық танытқаны белгілі. Ал бүгінгі таңда Иранның ядролық бағдарламасы Батыс елдері шүйлігіп отырған өзекті мәселеге айналып отыр. Бірақ АҚШ бұл жолы да МАГАТЭ-нің айтқанымен санаспады. Иран Ислам республикасындағы бағдарлама бейбіт мақсатқа пайдалану үшін қолға алынғаны туралы айтылса да, АҚШ алған бетінен қайтар емес. Ал АҚШ-тың алға тартып отырғаны - Президент Эйзенхауэрдің 1953 жылы БҰҰ трибунасында айтқан «Атом тек бейбітшілік үшін!» деген ұраны. Міндетін орындау былай тұрсын, құзіретіне қол сұғылып отырған МАГАТЭ сынды БҰҰ жанындағы ұйымдарды реформалайтын кез келген сияқты. [3]

Исламдық Иран Республикасының Каспий аймақтық бағытындағы саясаты бірнеше стратегиялық мүдделерімен анықталады. Біріншіден, аймақтағы мемлекеттермен қарым-қатынасты реттеу, яғни АҚШ жасап отырған халқаралық оқшауланудан (изоляциядан) шығуға бағытталған ортақ саясат негізінде бірігу. Екіншіден, өзінің солтүстік шекараларында қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бұл мәселені Тегеранда Орта азиялық мемлекеттерде тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге де қажет мәселе деп қарастырады. Үшіншіден, аймақтағы елдермен сауда – экономикалық және инвестициялық ықпалдастықты дамыту. Бұл салада Тегеран негізгі назарын Түркменістан, Қазақстан және Арменияға аударып отыр.

Қазақстанның бұл мәселеде ұстанымы мынадай: «Ядролық қару қатері тарих қойнауында қалуы керек. Тегеран бізден сабақ алып, қорқыныш пен күдік емес, бейбітшілік еліне айналуы керек» деген ұстанымда. Ал өз кезегінде ресми Вашингтон да Иранмен келісімге келу мәселесінде Қазақстанның адал дәнекер бола алатынына еш күмәнданбайды. [2] Ақпанның 27-сінде Алматыда Иран ядролық бағдарламасы жөнінде келіссөздер өтті. Жиынға Иран және Ресей, АҚШ, Қытай, Франция, Ұлыбритания, Германия, ЕО елдерінің өкілдері қатысқан болатын. «Иранның ядролық бағдарламасы мәселесін реттеуге қатысты Тегеран мен батыс елдерінің ұсыныстары бір-біріне жақындай түсті" - деп мәлімдеді Иран қауіпсіздік кеңесінің хатшысы Саид Жалили. [5]

Әзімбай Ғали қатарлы кейбір Қазақстандық саясаттанушылар Иран мен АҚШ арасындағы алауыздық ушыға түссе де Қазақстанға еш қаупі төнбейтінін айтады. Керісінше, мұнай бағасы көтеріліп, Қазақстан экономикасы шарықтап дамуы мүмкін екенін алға тартады. Сондай-ақ, Иранның Қазақстанға Каспий мәртебесіне қатысты қойып отырған территориялық талабы бар екенін айта келіп, бұл тартыста Иранның жағына шығу Қазақстан үшін тиімсіз болатынын ескертеді [4].

Қорытындылай келсек, бұл мәселеде шешілмей отырған екі түйткіл бар: біріншісі-халықаралық ұйымдардың айтқанымен санаспай, ядролық қару ұстану мен тартуды өзінің заңды құқығы деп есептейтін алпауыт алтылық болса, екінші бір түйткіл-сол алпауыттарды ауыздықтап, әлем елдерінің құқығын қамтамасыз етуде қауқарсыздық танытып отырған халқаралық ұйымдар мен органдар болып табылады. Сондықтан Ресей мен Қытайдың халықаралық қауымдастыққа жасап отырған ұсынысына сәйкес, БҰҰ жанындағы ұйымдарды реформалау қажеттілігі туындап отыр. Сонда ғана бұл мәселе әділетті түрде өз шешімін таппақ.