Д.с. қарсаңындағы және соғыс жылдарындағы Түркия.

 

1914 жылы билік толықтай Энвер, Талаат, Джемальдан құрылған триумвират қолында болды. І д.ж.с. жас түрік лидерлері кайзерлік Германия жағында соғысуға шешім қабылдады. Бұл соғыс Осман империясының құлауына әкелді. 30 қазан 1918 жылы Түркия Антанта державалары алдында тізе бүгіп, жас түріктер билігі аяқталды. Оның басшылары шетелге қашып, партия таратылды(1889 ж. Стамбулда жас түріктер ұйымы иттихад ве тераки: Бірігу және даму партиясын құрды). Сұлтан империясының сыртқы иеліктерін (Балқан, араб жерлері) одақтастар аннекциялады. Сұлтан қарамағына тек қазіргі Түркия территорияларын құрайтын жерлер қалдырылды. Жеңісшілердің қол қойған құжаты елді бөлуге мүмкіншілік туғызып, іске асырыла бастады. Ағылшындар Мосул мен Александретті (Искандерун), итальяндықтар Антальямен көрші округтарды басып алды.1919 жылы мамырда Греция Измирмен, оған жанасып жатқан жерлерді басып алды.

Елде басқыншыларға қарсы наразылық туды. 1918-1923 жылдары Анатолидегі түрік халқының азаттық күресін генерал Мұстафа Кемал (Ататүрік 1880-1938жж.) басқарды. Елде жергілікті тұрғындардың құқығын қорғау қоғамы құрыла бастады. 1919 жылы шілдеде Эрзерумде, ал қыркүйекте Сиваста өткен конгрессте генерал Кемал паша басқарған Өкілетті комитет сайланып, уақытша үкімет қызметін атқара бастады. Конгресс құжаты елді тәуелсіздік үшін күреске, ал сұлтанды жаңа кабинет құруға шақырды. Қазан айында жаңа кабинет құрылып, 1920 жылы қаңтарда қайта сайланған парламент «Ұлттық ант», яғни Түркия тәуелсіздік декларациясын қабылдады. Бұл декларацияға жауап ретінде Антанта державалары 1920 жылы наурызда Стамбулды басып алып, парламентті таратты.Сұлтан бағынуға мәжбүр болып, оның жаңа үкіметі ресми түрде Өкілетті комитет пен Кемаль пашаға қарсы шықты.

Елде наразылық туды. 1920 жылы 22 сәуірде Анкарада жаңа меджлис-«Түркияның ұлы ұлттық жиналысы» (ТҰҰЖ) сайланып, оның құрамына алдында таратылған парламенттің 105 мүшесі кірді. ТҰҰЖ –елдегі жалғыз заңды билік болып, төрағасы ретінде М.Кемал сайланды.1920 жылы маусымда РСФСР кеңестік халық комитеті ТҰҰЖ үкіметін мойындап, Мәскеу мен Анкара арасында дипломатиялық қатынас орнады. 1920 жылы тамызда Антанта лидерлері сұлтанға Түркияны бөлуді ресми бекітуге шақырған Севр бейбіт келісіміне қол қоюға мәжбүрледі. Шарт бойынша Түркия Англия,Франция, Италия және Греция арасында бөлінді. Елдің солтүстік шығысы Арменияға кетіп, оңтүстік шығысында Англия протекторатындағы күрд мемлекетін құру жоспарланды. Түркия дербес мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.

1921 жылы 16 наурызда Мәскеуде РСФСР мен Түркия арасында достық пен бауырластық туралы келісімге қол қойылды. Бұған Антанта державаларының жауабы ретінде грек әскерлері 1921 жылы наурызда басқыншылық жорықтарын бастады. 1921 жылы Иненю түбіндегі шайқаста сәтті қимылдар жасап, 1922 жылы түрік әскері қарсыластарына соққы беріп, Анатоли территориясын тастауға мәжбүр етті.

Соғыстағы жеңіс елде Ататүрікпен оның жақындастарының позициясын күшейтті. 1922 жылы 1 қарашада меджлис сұлтанатты жою туралы заң қабылдады. 1923 жылы сәуірде бұрынғы құқықты қорғау қоғамының орнына жаңа саяси ұйым-халық партиясы құрылды. Кейін бұл партия халықтық республикалық партиясы деп өзгертілді. 1923 жылы 29 қазанда Түркия республика болып жарияланды. Сұлтан әулетінің өкілі Абдул

Меджид ІІ ресми түрде «барлық мұсылмандар халифы» болып жарияланды, бірақ 3 наурыз 1924 жылы халифат жойылды. Осымен елде ескі саяси жүйе құлап, кемалистік революция деп аталатын ұлттық мемлекетті құру процесі аяқталды.

Соғыстағы жеңіс және кемалдық революцияның жетістіктері Антанта державаларының барлық картасын шатыстырды. 1922-1923 жж. (қараша-шілде) өткен Лозанн конференциясында Кемалдың ең жақын серіктесі Исмет Иненю бастаған түрік өкілдері тәуелсіз мемлекет ретінде Түркияны қазіргі шекара бойынша халықаралық дәрежеде мойындауға қол жеткізді.

Осы жылдарда Түркия экономикалық жағынан өте әлсіз болып, аграрлық және жартылай отарлық сипатқа ие болды. Халықтық республикалық партиясы 10 жылдай (1923-1934жж.) әртүрлі шаралар жүргізіп, үкімет шетелдіктерден оларға тиесілі өнеркәсіп өндірістері мен темір жолдарын сатып алып, «Режи» шетел табак монополиясын ұлттандырып, Орталық банк құрды.

Экономикалық саясаттың басты маңызы бұл-халықтық республикалық партиясының алты негізгі принциптерінің бірі -этатизм саясаты. Бұл принципте барлық мемлекеттік қаражаттың өнеркәсіпке,темір жол транспортына, ал кейін шаруашылықтың қалған салаларына құю қарастырылды. Сонымен қатар жеке меншік кеңейтілді. Этатизм бұл мемлекеттің капитализм формасы, ол шетел капиталының шектелуіне әрекет етіп, түрік ұлттық буржуазиясы позициясының күшеюіне әкелді. Бірақ үкіметтің протекционистік (өэ өндірісінің пайдасы үшін шет елден келген тауарларға қымбат салық салу) саясатына қарамастан жеке капитал өнеркәсіп құрылысына құйылмады. Шетел инвестицияларын тарту шаралары да нәтижесіз болды. Ауыл шаруашылығы көтерілмей, капитализмге дейінгі тәртіптер мен помещиктік жер иеленушілік жүйе сақталынды.

Сойдай-ақ әлемдік дағдарыс Түркия экономикасына өте ауыр соқты. Елде кемалистер қоғамдық өмірді түбінен реформалауға кірісті. 1923 жылы қазанда астана Стамбулдан Анкараға көшірілді. Жоғарыда айтылғындай 1924 жылы халифат таратылып, Түркияда алты ғасыр бойы билеген осман әулетінің барлық мүшелері елден шығарылды. Дін және вакуф ісі бойынша министрлік таратылып, дін басылары байлықтарынан айырылды. Медреселер жабылып, барлық оқу мекемелері ағартушылық министрлігінің бақылауына өтті. Вилайеттерге (губернияларға) жаңа әкімшілік бөліктер енгізіліп, орталыққа бағынды.1924 жылы қабылданған конституция барлық азаматтарды түріктер деп жариялнып, Түркиядағы аз ұлттың өмір сүруі мойындалмады.

1925 жылдан бастап елде бірпартиялық тәртіп орнады. 1925-1928 жылдары еуропалық үлгідегі жаңа қылмыстық және азаматтық кодекстер қабылданды. Азаматтық кодекс бойынша көп әйел алуға тыйым салынып, әйелдер еркектермен неке құру, ажырасу мәселесінде тең құқыққа ие болды. Еуропа киім үлгісі және күн тізбегі енгізіліп, бұрынғы араб әліпбиі жаңа латын әліпбиіне ауыстырылды. Бей, паша, эфенди ұғымдары жойылып, фамилия енгізілді. Парламенттің арнайы шешімімен 1934 жылы Кемалға Ататүрік фамилиясы берілді.

Этатизм саясатын жүргізу, буржуазиялық реформалар барысында кемализм идеологиясы (ататюркизм) қаланды. Бұл түрік буржуазиялық ұлтшылдығының бір ағымы болып табылды. 1927, 1931 жылдары қабылданған осы доктрина Халықтық республикалық партиясының бағдарламасынан көрініс тапты. Кемализмнің негізгі принциптері болып «республиканизм», «национализм», «этатизм», «лаицизм» (исламды мемлекеттік істен және халықтық ағартушылықтан бөлу), «түрік халқының бірлігі»(Түркиядағы тап және тап күресін мойындамау), «революцияшылдық» (кемалистік идеялар мен реформаларға берілгендік) болып жарияланды.

30-шы жж. ортасында кемалистік қайта-құрулар өз нәтижесін бере бастады. Елдің саяси және экономикалық жағдайы нығайып, көрші елдер арасында елдің беделі өсті. Бұл түрік дипломатиясына анкара үкіметінің әлемдік сахнадағы беделін өсіретін бірнеше сыртқы саяси акцияларын орындауға мүмкіндік берді. Соның бірі-Қара теңіз бұғазындағы тәртіпті қайта қарастыруға арналған Монтрё (Швейцария) халықаралық конференциясы. Конференцияға қатысушылар даярлаған конвенция түрік үкіметінің бұғаздағы қауіпсіздік шаралары туралы негізгі ұсынысын еске алып, Анкараға оны ремилитаризациялауға (қайта қаруландыру немесе қарусыздандырылған территорияларды қаруландыру) құқық берді.

1938 жылы Ататүрік өлгеннен кейін елдегі бірпартиялық жүйе әлсіреді. 1938 жылы қарашада Түркия президенті И.Иненю болды. Бірақ ІІ д.с. қарсаңында халықаралық жағдай шиеленісе бастағанын ескеріп, оның мұрагерлері бұл жүйені сақтауға бел буды. Соғыс басталғанда Түркия өзінің бейтараптылығын жариялады. Соғыс жылдарында Анкара өзінің шекарасының дербестігін сақтауға ұмтылып, біресе «үштік ось» державаларымен, біресе антигитлерлік коалиция одақтастарымен ойын жүргізді. Гитлерлік Германияның жеңілетіне көз жеткізген түрік үкіметі 1945 жылы ақпанда Германия мен Жапонияға қарсы соғыс ашуға бел буды. Бұл акт Түркияның БҰҰ-н құрушы елдердің арасында болуына мүмкіндік берді. Бірақ оның беделі халықаралық аренада төмендеп, Кеңес Одағымен қатынасы нашарлады. Елдің билеуші тобына өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзгерту керек болды.

Соғыстан кейінгі бірінші онжылдықта елдің дамуының концепциялары қарастырылды. ХРП-да (Халықтық-республикалық партиясы) жіктік пайда болады. 1946 жылдың басында басқа жаңа буржуазиялық-помещиктік партия – Демократиялық партия (ДП) құрылады. Бірақ, бұл партия өзінің бағдарламалық нұсқаулары жағынан ХРП-нан көп айырмашылығы болған жоқ. Елді билеген уақытта түрік халқы жоқшылық көріп, оның құрбаны болды. Соғыстан кейін ереуілдер, аграрлы ретсіздік, студенттердің толқындары елде жайлап кетті.

Түрік буржуазиясы соғыстан кейін кемалистік саясат этатизммен күрес жүргізе бастайды. Осыған байланысты ХРП басшылығы республика президенті И.Иненюмен (1938-1950) кемалистік бағдарламаларының кейбір бөлімдеріне өзгерістер енгізеді. Үкімет авторитарлық тәртіптің жұмсарылуына, биліктегі демократиялық негіздердің кеңейуіне көптеген шаралар қабылдайды. Бірпартиялық жүйеден көппартиялық жүйеге көшу жөнінде заңды жобалар қабылданды. Көп ұзамай елде әртүрлі бағдардағы 30 шақты партия құрылады. Олардың ішіндегі ең ықпалдысы Демократиялық партия болды. Түрік қоғамының дамуындағы өзгерістер Турция мен АҚШ-тың жақындасуына алып келді. Американдықтардан көмек сұрағаннан кейін, ел «Трумэн доктринасы», «Маршалл жоспары» әрекет сфераларына кірді. Бұл елге ұзақ мерзімді кредиттер мен қарыздар алуға мүмкіндік туғызды.

1950 ж болған парламент сайлауында ДП жеңіске жетеді. Оның лидері Д.Баяр елдің жаңа президенті болады. Он жыл бойы бұл партия билік етуші партия болып қала берді. Бұл жылдар аралығында Түркия АҚШ-пен және басқа да батыс елдерімен қатынастарын бекітіп алады. 1952 жылы оны НАТО-ға қабылдайды. 1948-1957 ж аралығында Түркия АҚШ-тан 800 млн. долл. көлемінде көмек алады. Осы ақшаның көп бөлігі әскери құрылысқа жұмсалып, кішкене бөлігі ғана экономиканың дамуына жұмсалып отырды. Осы кезде ел үлкен армияны құрады. Бюджеттің 60% әскери шығындарды өтеп отырды.

1950-60 ж ДП билеген кездегі елдің ішкісаяси жағдайының ушықтырылуы.

Министрлер кабинеті экономикалық жағдайда «мадақтау» саясатын жүргізе бастайды. Өнеркәсіпте жеке капиталистік сектордың салмағы өсті, ол мемлекеттіктен де асып кетеді. Шетел капиталдарын өзіне қарату саясаты жүзеге асырылды. Бірақ, елдің экономикалық жағы онша дамыған жоқ. 1951-54 жж көп жеңілдіктер алып, шетел монополиялары өздерінен әлсіз түрік ұлттық капиталды ушықтырады. 1955 жылы үкімет сыртқы қарыздарын жабуға ақщалары болмай, өзінің барлық алтын қорларын салады. 1956 ж Турция астық импорттауға мәжбүр болады.

1950 ж елде беәбітшілікті жақтаушы қоғамы құрылады. Бұл қоғам түрік әскерлерінің (5 мың әскер)Кореядағы АҚШ жағында болуына қарсы болады. Үкімет Қоғам басшылығын қатігездікпен басып тастайды. Сонымен қатар жұмысшылардың, шаруалардың, интелегенциялардың көтерілісіде қатігездікпен басып тасталынады.

1953 ж. қазанда «процесс 167-ми» болды. Онда әртүрлі ұлт өкілдерінен: түрік, күрдтер, гректер, армяндар құраған қайраткерлер коммунистік насихат жасалды деп ұзақ жылдарға бас бостандықтарынан айырылды.

1958ж болатын парламент сайлауы алдында ДП исламды сайлаушылардың идеологиялық мобилизациясы үшін қолдануға шешім қабылдайды. Сайлауда ДП жартысынан аз дауыс жинайды бірақ, мажоритарлық жүйе көмегімен парламентте 3-ші орын алады. Мендерес үкіметі құрылады.

Елде студенттер мен Түркияның әскери училищі курсанттарының толқындары жайылып кетеді. 1960 ж. Басында Мендерес үкіметі оппозицияны басу үшін бірнеше шаралар қолданады. Осы жағдайда 1960ж. 27 мамырда елде төңкеріс болады. Әскерлерден құралған ұлттық бірліктің Комитеті (КНЕ) елдегі басқарманы өзінің қолына алады. 1924 жылғы конституцияны жоққа шығарады, парламент таратылады, саяси партияның қызметіне шек қойылады. Осылайша, Түрік республикасының өмір сүруінің бірінші кезеңі аяқталады.

Екінші республика: саяси либерализация кезеңі (1960-80)

КНЕ-ң бұйрығымен елдің белгілі заңгерлерімен жаңа конституциясының жобасы дайындалып, 1961 ж. референдумға шығарылып, күшіне енеді.

Конституция бойынша Түркия «әкімшілік-заңды» мемлекет түрінде белгіленді. Онда аграрлы реформалар жүргізілуі керектігі туралы және жеке кәсіпорындарды ұлттандыру туралы жазылды. Бұған қарамастан Түркия әлде де артта қалған мемлекет ретінде қала берді. Бірақ, Экономика саласында өнеркәсіптер саны көбейеді. Өнеркәсіп орындар саны 4есеге көбейеді. Мемлекет және шетел капиталдары көмегімен жеке фабрикалар мен заводтардың өнімдері тез қарқында дамиды.

Негізінен Екінші республика саясаткерлерінің таңдап алған жолының жақсы да, жаман жақтары болды. Бір жағынан елдің экономикасы алға жылжыды. Осы арқылы Түркия индустриалды-аграрлы елге айналады. Ал, басқа жағынан қарайтын болса, экономика өсудің тұрақты темпін ұстап тұра алмады, ал, саясатта этатизмді жақтаушылар мен жеке инициативаның кеңейуі мен либерализациялауын тілегендер арасындағы бәсекелестікті жоя алмады. Нәтижесінде, ойластырылған жоспарлар жүзеге аспай, тек керісінше елде наразылық туғызып, кризистік жағдайға алып келеді.

Сол кездегі дағдарысты тоқтату мақсатында, әскери басшылық 1980 ж. мемлекеттік төңкеріс жасайды. Биліктегі Сүлейман Демирел үкіметі тоқтатылып, тарламент таратылады. Демонстрациялар мен ереуілдерге тыйым салынады. Әскерлермен ұлттық қауіпсіздік кеңесі (СНБ) құрылады. Билік басына генштабтың бастығы генерал К.Эврен келеді.

Үшінші республика. Экономикалық либерализацияға бағыт.

1982ж. жаңа конституция қабылданады. Конституцияда демократиялық бағыт көрсетілді. Массалық хабар құралдары реттелді, кәсіподақ және басқа да қоғамдық ұйымдарының қызметі шектелді. Саяси партиялардың құрылуына рұқсат бере отырып, әскери басшылық ол партиялардың бұрынғыларына ұқсамау керектігін айтты. Белгіленген 15 партияның ішінде тек үшуі ғана келесі 1983ж.болатын парламент сайлауына өткізілді. Сайлауда Азаттық Партия (ПО) жеңіске жетті және Түркияның Ұлы ұлттық жиналысына (ВНТС) орын алды. Ал, ПО-ның жетекшісі Тұргұт Озал премьер-министр болады. 80-ші жылдардың аяғына дейін ПО елдің жетекші партиясы болып қала берді. 1990 жылы Т.Озал президент К.Эвреннің орнына келеді және өлгенше билік етеді. (1993). «түрік реформаларының атасы» атанған Т.Озал алдында экономиканы либерализациялау міндеті тұрады. Нәтижесінде, Түркияны Еуропалық экономикалық қоғамдастығына мүше ету мақсаты болды.

Т.Озалдың бағдарламаларының нәтижесінде Түркия ЖІӨ-нің өсу қарқыны жоғарлатылды (8%), электроэнергия өндірістері тез қарқында дамиды, автомобильдер мен техникалар, киімдер мен аяқ-киімдер шығарылды. Ет, сүт өнімдері көп шығарылды. Соның арқасында ауылшаруашылығы өнімдерін экспорттай бастайды. 80-ші жылдардың аяғына таман Түркиядағы экспорт 1980 жылмен салыстырғанда 4 есеге көбейеді. Сонымен бұл кезең Түркияны қазіргі замандағы индустриалды мемлекетке айналдырумен аяқталды.

Н.Эрбаканның происламдық билігі.

1995ж. желтоқсанда мерзімінен бұрынғы парламен сайлауында ислам жағында тұрған игілік Партиясы (ПБ) жеңіске жетеді. Билік басына 63 жастағы оның лидері Неджметтин Эрбакан отырады. Бұл партияның «1,5 млрд адамды құрайтын жаңа әлем, жаңа ислам одағын құру» уәдесі орындалған жоқ.

Қысқа мерзім ішінде Эрбакан Иранмен, Иракпен қатынасын түзетіп қана қоймай, басқа да мұсылман елдеріне сапар жасайды. Сонымен қатар «үлкен 8-к» құру жоспарын жүзеге асыра бастайды. Турция, Иран, Пакистан, Египт, Малайзия, Индонезия, Нигерия елдерінің сыртқы істер министрлерінің құрылтай конференциясы 1997ж. қаңтарда Стамбулда өтеді. Бірақ, елдің экономикалық жағдайы нашарлай түседі. 1995-97 ж аралығында инфляция 80% жетті. Ақшаның эмиссиясы 50%-ға өседі. Эрбаканның экономика жүйесіндегі уәде еткен реформалары жүзеге аспайды. Исламдық «8-дік» те үміт артпады. Елдің президенті С. Демирелдің өтініші бойынша саясатқа әскерлер араласады. Олар ультиматтық түрде Эрбакадан өткізіп жатқан происламдық бағыттан бас тартуын сұрайды. Нәтижесінде, Эрбакан биліктен кетеді.

90-шы жыл-ң соңындағы Түркиядағы қоғамдық-саяси жағдай.

1997 ж. маусымда билікке жаңа коалициондық үкімет келеді. Оны ПО-ң лидері Месут Йылмаз басқарады. Вице-премьерлердің біреуі болып белгілі саясаткер-ветеран Бюлент Эджевит болады.

2000 жылғы парламент сайлауында Бюлент Эджевиттің Демократиялық сол партиясы (ДЛП) алдыға шығады. Екінші орынға националистік қозғалыс Партиясының ұлтшылдары (ПНД) келеді. Қоғамға бұл партия «Сұр қасқырлардың партиясы» ретінде белгілі.Парламентке исламдықтар да орын алды. Жаңа премьер- министр болып Бюлент Эджевит сайланды. Саясатқа 40 жыл өмірін берген С.Демирель биліктен кетуге мәжбүр болады. 2000ж. мамырда жаңа президент болып Ахмед Неждет Сезер сайланады.

ХХғ соңындағы Түркияның дамуындағы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер

Түркияның капиталистік эволюциясы қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге алып келді. Сан жағынан және экономикалық жағынан буржуазия нығайды - өнеркәсіптік, сауда, финанстық, ауылшаруашылық. Оның көбісі шетел әсіресе, американ капиталдарымен байланысты. Жеке кәсіпорындар елдің экономикалық күшіне айналды.

90-шы жылдардың соңына қарай ЖІӨ өнеркәсіп өнімі 27% , ауылшаруашылық өнімі 15,7%. құрады. Елде әр жылы 2 млн т таскөмір және 4 млн т мұнай, 4 млн т темір рудаларын өндірілді. 75 мыңнан аса жүкті машиналар мен 250 мыңға жуық жеңіл машиналар шығарылды.

Елдің экспорты 90-шы ж аяғына таман 25 млрд долл. құрады. Оның 80%. өнеркәсіп өнімдері құрады. Елде 45 млрд долл. көлемінде тауар импортталады. Түркияға жыл сайын 9 млн жуық туристер келеді.

 

Үкімет саясатындағы пантюркизм идеясы

КСРО-ң құлауы және өздігінше түркітілді мемлекеттердің құрылуы Түрияның сыртқы саяси бағытына жаңа серпіліс береді. Беловеж келісімінен кейін Түркияның премьер-министрі Т.Озал «Ұлы Түркістан Жерорта теңізінен Қытай қамалына дейін» ұранын жариялайды. Түркия Азербайджан және Қырымға, ортаазиялық мемлекеттерге әсер ете бастайды. 1993 ж наурызда Анкарада өткен конференцияға ортаазиялық республикалар қатыса отырып, түрік орфографиясы мен алфавиті жөнінде 34 әріпті латын алфавитін қолдану жөнінде шешім қабылданды. 1991-95 ж Түркияның ресми өкілдері мен ортаазия аймағының басшылары арасында үш пантюркистік кездесу өтеді. 1992ж сәуірде президент Сүлейман Демирель Өзбекістан мен Қырғызстанға ресми сапар жасайды.