Адам анатомиясы

Мидың құрылысы, бөлімдері Ми бассүйектің ми сауытының ішінде жатады.Мидың орташа салмағы шамамен 1300-1400 г. Салмағы бұл көрсетілгеннен көбірек болатын адамдар да кездеседі. Адамның дарындылығы мен ақылдылығы мидың салма& #1171;ына байланысты емес. Жұлындағыдай ми да ақ зат пен сұр заттан құралған (21-сурет). Жұлыннан айырмашылығы – мидың ақ заты ішкі жағында, сұр заты сыртында болады.

Мидың бөлімдеріне байланысты сұр заты тұтас немесе ақ затының әр жерінде топтанып жатады, оны «ядро» дейді. Мидың ақ затынан өткізгіш жолдар түзіліп, миды жұлынмен байланыстырады.

Ми бөлімдерінің өзара байланысы өткізгіш жолдар арқылы қамтамасыз етіледі. Мидың ішінде ми сұйықтығым ен толтырылған қуыстар болады. Оларды ми қарыншалары дейді, себебі ішінде мөлдір әрі тұтқыр сұйықтық болады.Ол қорғанышты&#1179 ; ыдырау өнімдерін шығару және ми ішіндегі қысымды реттеу қызметін атқарады.

Ми бөлімдері. Ми ұрықтың даму ерекшелігіне байланысты 5 б& #1257;лімнен тұрады: 1) сопақша ми; 2) мишық (артқы ми); 3) ортаңғы ми; 4) аралық ми; 5) алдыңғы ми сыңарлары (22-сурет). 1. Сопақша ми - жұлынның жоғарғы шетінің жалғасы. Сопақша мидың төменгі шеті жіңішкелеу, жо& #1171;арғы шеті жуандау.

Жұлындағы сияқты, сопақша мидың ақ заты сыртында, сұр заты ішкі жағында орналасады.Жұлыннан айырмашылығы - сұр заты ақ затында ядро тәрізді әр жерінде шоғырланып жатады.

Сопақша мидың ұзындығы 2,5-3 см. Сопақша мида бір ми қарыншасы орналасқан. Онда ему, жұту, жөтелу, түшкіру, көзді жыпылықтату рефлекстерінің орталығы бар. Сұр затында тыныс алу, қан тамырларын, асқорытуды реттейтін орталықтар орналасқан. Жұлынға қарағанда сопақша мидың рефлекстік қызметі күрделі. Сопақша ми арқылы жүзеге асатын рефлекстер: 1) қорғану (жөтелу, құсу, түшкіру, жас бөлу, көзді жыпылықтату); 2) тамақ (ему, жұту, сөл бөлу, асқорыту бездері); 3) жүрек, қантамырлар (жүрек пен қан- тамырлар жұмысын реттеу); 4) автоматты түрде жұмыс істейтін ты- нысалу орталығы өкпе жүмысын жақсартады; 5) есту ақпараттарын басқарады.

Жұлын сияқты сопақша ми қозуды жұлыннан мидың бөлімдеріне өткізеді. Егер сопақша ми зақымданса тыныс алу мен жүректің тоқтауынан адам тез өліп кетеді. 2. Артқы миға - мишық пен ми көпірі жатады.

Ми көпірі ортаңғы ми мен сопақша мидың аралығына орналасқан. Сопақша ми мен ортаңғы миды байланыстырып тұратындықтан ми көпірі дейді. Ми көпір арқылы төменірек орналасқан бөлімдерден қозу келеді. Ми көпірдің өткізгіш доғасы үлкен ми сыңарларының қыртысын жұлынмен және мишықтың қыртысымен жалғастьграды.

Ми көпірінің жүйке жасушалары (нейрондары) беттің терісінен, тілден, ауыз қуысының кілегейлі қабықшасынан (дәм сезгіштік) келетін хабарларды қабылдайды.

Есту, тепе-теңдікті сақтау мүшелерінен келетін ақпараттар (информация) ми көпіріне хабарланады.

Ми көпірінде сілекей, жас бездері мен шайнау, ымдау бұлшықеттеріні&# 1187; жұмысын реттейтін жүйке орталықтары да орналасқан. Мишық - сопақша ми мен көпірдің артқы жағында жатады.

Мишықтың сыртында сұр заттан түзілген қыртыстары және өте көп иірімдері болады. Сұр заттың астында ақ заты орналасады. Нейрондардың мишықтан шығатын өсінділері оны орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдерімен байланыстырады.Мишық дене бұлшықеттеріні&# 1187; үйлесімді жиырылуын реттейді. Әсіресе мойын, тұлға, аяқ-қол бұлшықеттеріні&# 1187; қозғалысын, дененің тепе-теңдігін сақтайды.

Егер мишық жарақаттанса, адамның қол-ая& #1171;ы тез шаршайды, қозғалысы, тепе-теңдігі, сөзі бұзылады. 3. Ортаңғы ми - артқы ми мен аралық мидың арасына орналасқан. Ол алдыңғы ми мен артқы миды бір-бірімен жалғастырып тұрады. Мидың бұл бөлімі арқылы жоғары және төмен қарай өткізгіш жүйке жолдары өтеді. Теріде пигменттің түзілуін реттейді. Кенеттен шыққан дыбыс, жарық тітіркендіргіштерін тез бағдарлауды реттейді. 4. Аралық ми - ортаңғы мидың алдыңғы жағында жатады.

Көру. төмпешіктері мен төмпешік асты аймақтан (гипоталамус) тұрады. Аралық мида да бір ми қарыншасы бар. Көру, дәм сезу, есту және т.б. рецепторлардан келетін қозу аралық ми арқылы үлкен ми сыңарларының қыртысына өтеді. Аралық ми зат алмасу, жүрек-қантамырлары жүйесі, ішкі секреция бездері, зәр шығару, ұйқы жұмысын реттейді. Ағзаның ішкі ортасы, дене температурасы, тынысалу, қан қысымыны& #1187; тұрақты болуы аралық миға байланысты.

Вегетативті жүйке жүйесі Вегетативті жүйке жүйесінің жұмысы адамның еркіне бағынбайды (26-сурет). Сондықтан оны кейде автономиялы (грекше «autos» - өз алдына, «nomos» - заң) жүйке жүйесі деп те атайды.

Вегетативті жүйке жүйесі ішкі мүшелердің қызметінің бір-бірімен үйлесімділігін қамтамасыз етеді. Ағзадағы зат алмасуды, ішкі ортаның тұрақтылығ ын реттеп отырады.

Ағзадағы түрлі бездердің, қантамырларының және лимфа тамырларының қызметтері де вегетативті жүйке ж& #1199;йесі арқылы реттеледі. Сонымен бірге вегетативті жүйке жүйесі қаңқа бұлшықеттеріні&# 1187; қызметін реттеуге де қатысады.

Вегетативті жүйке жүйесінде рефлекстік доға үш нейрондық (сезгіш, байланыстырғыш, қозғалтқыш ) байланыстан тұрады. Вегетативті жүйке жүйесінде қозу баяу жүреді, өйткені оның жүйке талшықтарыңда майлы қабығы бол-майды.

Вегетативті жүйке жүйесінің қызметін ми қыртысының маңдай бөлігі реттеп отырады.

Вегетативті жүйке жүйесі симпатикалық және парасимпатикалық деп 2 бөлікке бөлінеді. Симпатикалық (грекше «sympathes» - сезгіш, қабылдағыш), парасимпатикалық (грекше «рага» — жанында, қасында). Вегетативті жүйке жүйесі де орталық және шеткі бөлімдерге бөлінеді. Орталық бөлімдері ми мен жұлында болады.

Шеткі бөлімдері ми мен жұлыннан тыс жерлердегі жүйке бағанасында, жүйке түйіндерінде, өрімдерінде орналасады.Симпатикалық бөліктің орталығы жұлынның арқа сегменттерінде жүйке жасушалары шоғырланып орналасады.

Шеткі бөліктеріне омыртқа жотасының екі бүйірінде орналасқан бір жұп симпатикалық бағана жатады. Симпатикалық бағанада 20-25 жүйке түйіндері бар. Жүйке түсіндері жүйке жасушаларының шоғырынан тұрады. Олардан құрсақ және жамбас қуысында орналасқан мүшелерге, ірі симпатикалық өрімдерге жүйелер тарайды. Құрсақ қуысындағы ең ірі өрімнің жүйке түйіндерінен құрсақ қуысындағы барлық мүшелерге жүйкелер таралады.

Парасимпатикалық бөліктің орталығы ортаңғы және сопақша мида жұлынның сегізкөз сегменттерінде орналасқан. Шеткі бөлімі ішкі мүшелердің маңында не тікелей өзінде жүйке өрімдері түрінде кездеседі. Симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйелерінің қызметтері бір-біріне қарама-қарсы түрде байқалады.

Адам қаңқасы және оның бөлімдері. Тұлға қаңқасы Тірек-қимыл жүйесінің маңызы: тірек-қимыл жүйесіне (аппаратына) қаңқа мен бұлшықеттер жатады.

Бір-бірімен дәнекер ұлпалар (шеміршек пен сүйек) арқылы байланысқан сүйектер қаңқа түзеді. Қаңқа (скелет) ағзаның тірегі, ал оның бұлшықеттері қимыл-қозғ алысты қамтамасыз етеді. Тірек-қимыл жүйесі адамның тік жүру қалпын (пішінін) сақтайды (омыртқа жо-тасы мен жамбас белдеулері). Қаңқа мидан бастап, барлық ішкі мүшелерге қорғаныш қызметін атқарады.

Мысалы, ми бір-бірімен берік байланысқан ми сауытын құрайтын сүйектердің ішінде жатады.

Жүрек пен өкпені кеуде қуысы сүйектері қорғаса, құрсақ қуысындағы мүшелерді - жамбас белдеулері сүйектері қорғайды. Қаңқа& #1171;а бұлшықеттер бекінеді. Ағзаның қоршаған орта жағдайларына бейімделуіні& #1187; бір белгісі – қимыл (қозғалу). Денені қозғалысқа келтіретін сүйектер мен бүлшықеттер.

Кез келген қозғалыста (жүгіру, секіру) ағзаның барлық мүшелері сүйекті таяныш (тірек) етеді. Сүйек кемігінде қан жасушалары түзіледі. Сүйектің құрамында минералды тұздар мен микроэлементтер болатындықтан минералды алмасуға қатысады.

Адам қаңқасыны& amp;#1187; бөлімдері. Адам қаңқасы бір-бірімен өзара буын қалталары арқылы байланысқан жеке сүйектерден тұрады. Қаң& #1179;ада 200-ден астам сүйектер бар. Ағзада болатын барлық сүйектер пішіні, мөлшері жағынан ұзын сүйектер, қысқа сүйектер, жалпақ с­ектер деп бөлінеді. Ұзын сүйектерге қол-аяқты құрайтын жіліктер жатады. Ұзын сүйектердің жілік майы толтырып тұратын ортаңғы бөлігі қуыс болғандықтан түтікті сүйектер деп те атайды. Қысқа сүйектерге - омыртқа, алақан, табан, саусақ йектері жатады.

Жалпақ сүйектердің ұзындығы мен ені әр түрлі. Жауырын, бас сүйектері, қабырға, төс, жамбас сүйектері - жалпақ сүйектер. Қаңқа - т& #1201;лға, бас сүйегі, иық белдеулері мен қол сүйектері және жамбас белдеулері мен аяқ сүйектері деп бөлінеді (36-сурет). Тұлға қаңқасы - омыртқа жотасы мен қабырғалар және төс сүйегінен тұрады. Омыртқа жотасы тұлғаның негізгі тірегі. Адамда омыртқалардың саны 33-34, олар: 7 мойын омыртқа; 12 арқа омыртқа; 5 бел омыртқа; 5 сегізкөз омыртқа; 4-5 құйымшақ омыртқалар (37, а-сурет). Енді осы сүйектерге жеке-жеке тоқталайық. Омыртқаның құрылысы - әр омыртқаның денесі мен доғасы болады.

Омыртқа доғасында көптеген қанаттары (бір арқа, екі бүйір, екі үстіңгі және екі астыңғы буындық) бар. Омыртқа доғасы иіліп, денемен тұтасқан. Омыртқалардың дәл ортасындағы кең қуыста жұлын орналасады (38-сурет). Мойын омыртқалардың (7) пішіні жағынан басқа омыртқалардан біршама айырмашылықтары бар: омыртқа денесі кішілеу, бірінші мойын омыртқасының (ауыз омыртқа) денесі болмайды, ортасындағы қуысы үшбұрышты. Мойын омыртқаларының біріншісі бас сүйегімен байланысып, басты бұруға қатысады.

Денеге күш түсуіне байланысты 3-мойын омыртқадан бастап 7-омыртқаға дейін пішіндері сәл өзгереді. Омыртқа денесі ұлғайып, арқа есіндісінің ұшы (7-омыртқадан басқасы) екіге ажырап ашаланады (37, ә-сурет). Арқа омыртқалары (12) мойын омыртқаларынан ірілеу, арқа өсіндісі көлбеу орналасқан. Бүйір өсінділерінде және омыртқа денесінде қабырғалар бекінетін шеміршекті буын ойықтары болады.

Арқа омыртқалар қабырғалармен байланысады. Бел омыртқалары (5) басқа бөлімнің омыртқаларымен салыстырғанда денесі жалпақ әрі үлкен. Арқа қанаттары да жуан, бұл бел бөлімінің көбірек қозғалуына әсер етеді. Бел омыртқаларына дене салмағының күші көбірек т& #1199;седі (37, ә-сурет). Сегізкөз омыртқалары (5) бір-бірімен қозғалмастай тұтасып кеткен.

Пішіні үшбұрышты, ішке қараған беті сәл иіліңкіреп ойықтау болып келеді. Ойыс жағынан сегізкөз омыртқаларының тұтасып кеткен іздері 4 көлденең бұдыр сызық болып анық көрініп тұрады. Сегізкөз омыртқаларында 4 жұп тесіктерінен жұлын жүйкелерінің тарамдалған ұштары шығады (39-сурет). Құйымшақ омыртқалар (4-5) қалдық ретінде тұтасып кеткен.

Тек бірінші омыртқада омыртқаның кейбір белгілері ғана сақталған. Қалғандары біртіндеп кішірейген. Барлық омыртқалар бір-бірімен шеміршектер, бұлшықеттер, сіңірлер арқылы байланысып, омыртқа жотасын құрайды.

Омыртқа жотасы - тұлғаны алға, артқа, бүйіріне қарай иіп-қозғалту арқылы түрлі қимылға келтіреді. Омыртқа жотасы төрт жерінен алға және арт& #1179;а қарай иіледі (39-сурет). Мойын мен бел омыртқалардың тұсында екі иілім алға қарай иілген. Арқа мен сегізкөз омыртқаларының тұсында екі иілім артқа қарай иілген. Жаңа туған нәрестенің омыртқа жотасы түзу, иілімдері б­йды. Нәрестенің мойны қатқанда мойын, отыра баста& #1171;анда арқа иілімі білінеді. Қаз тұрып жүре бастағанда бел мен сегізкөз омыртқаларының тұсындағы иілімдер байқалады.

Иілімдер 18-20 жаста толық қалыптасады.

Омыртқа жотасының иілімдері кеуде, жамбас қуыстарының мөлшерін кеңейтеді. Бұл иілімдер дененің тепе-теңдігін же& #1187;ілдетіп, жүгіріп, секіргенде серпімділікті күшейтеді. Бұл омыртқалардың бір-бірімен жалғасқан жеріндегі шеміршектердің созылғыштық қасиетіне де байланысты.

Омыртқа жотасының алға және артқа қарай иілімдері адамның тік жүруіне байланысты қалыптасқан. Бұл қалыпты құбылыс.

Ал омыртқа жотасының бір бүйіріне қарай иілуі (қисаюы) - сколиоз ауруына әкеп соқтырады.

Омыртқа жотасының бір бүйіріне қарай қисаюының негізгі себептері: а) орындықта түзу отырмау; ә) жазу столы мен орындықтың биіктігінің сөйкессіздігі; б) көбіне бір қолымен ауыр жүк көтеру; в) сүйектер мен бұлшықеттерді&#1 187; нашар дамуы және т.б. Сондықтан да жүргенде, тұрғанда, отырғанда омыртқа жотасын түзу ұстауға тырысу керек. Ауыр жүк көтермеу, жүйелі түрде спортпен шұғылдану керек.

Кеуде қуысының қанқасын 12 арқа омыртқа, 12 жұп қабырғалар, алдыңғы жағын жалғыз төссүйек құрайды. Қабырғаның алдыңғы шеті шеміршекті болады. Жоғарғы 7 жұп қабырғалар шеміршек арқылы төссүйекпен байланысқан. Келесі шеміршек шеттері қабырғаларды&#11 87; жұптарымен өзара қосылып доға түзеді. Қабырғалар омыртқалармен буын арқылы қозғалмалы, төссүйекпен шеміршек ар& #1179;ылы жартылай қозғалмалы байланысады. Қабырғаларды&#11 87; 11, 12-жұптарында ше­міршек болмағандықтан алдыңғы шеттері бұлшықеттерді&#1 187; арасында бос жатады (40-сурет). Қабырғалар тыныс алу мен тыныс шығарғанда кеуде қуысы көлемінің ұлғайып, кішіреюіне әсер етеді. Кеуде қуысында орналасқан мүшелер: жүрек, өкпе, ірі қантамырлар, кеңірдек, бронхылар, өңеш және жүйкелер.

Кеуде қуысының пішіні жынысына, жас ерекшеліктеріне, дене бітіміне, дамуына байланысты.

Кеуде қуысының жоғарғы және төменгі тесігі болады.

Жоғарғы тесігі артқы жағынан бірінші арқа омыртқасының денесімен шектеледі. Бүйірі бірінші жұп қабырғалармен, алдыңғы жағы төссүйекті&#1187 ; жалпақ бетімен бітеді. Жоғарғы тесік арқылы өңеш, кеңірдек ірі қантамырлар мен жүйкелер өтеді. Жануарлармен салыстырғанда денесін тік ұстап, тік жүруіне бай­ланысты адамның кеуде қуысы екі жағына керіліп, кеңейген. 40-сурет.

Кеуде (көкірек) қуысы 1- қабырғаларды&#11 87; шеміршекті шеттері; 2- қабырғалар; 3 - төссүйек; 4 - омыртқа жотасы Тынысалу мүшелерінің құрылысы Тынысалу деп мүшелер мен қоршаған ортаның арасындағы газ алмасуды айтады.

Жер бетіндегі тіршілік ететін тірі ағзалардың барлығы тынысалу кезінде оттекті қабылдап, көмірқышқы л газын бөледі. Ағзаның әрбір жасушасының жұмысы (б& #1201;лшықеттерді&# 1187; жиырылуы, тердің, сілекейдің бөлінуі, қозудың берілуі) энергияны жұмсаумен байланысты.

Тынысалу тірі ағзаларға тән қасиет.

Энергия органикалық заттардың тотығуы мен ыдырауынан босап шығады. Тотығуға оттек жұмсалады. Ағзада оттектің қоры болмайды.

Ағза тыныс алғанда оттекті қабылдайды, ыдырау өнімдері (көмірқышқ ыл газы мен су буы) ағзадан сыртқа шығарылады.

Тынысалу мүшелері, қанайналым жүйесі, ағза мен қоршаған орта арасында газ алмасуды қамтамасыз етеді. Органикалық заттардан энергия босау үшін оттек қажет. Тірі ағза үздіксіз тыныс алады.

Адам оттексіз 1 минут та тіршілік ете алмайды.

Тынысалу мүшелерінің құрылысы.

Тынысалу жүйесіне - мұрын қуысы (кеңсірік), жұтқыншақ, көмекей (көмей), кеңірдек, бронхылар, өкпелер жатады (67-сурет). Өкпелерден басқасын ауа өтетін жолдар деп атайды.

Мұрын қуысының (кеңсіріктің) құрылысы.

Ауа танау тесіктері арқылы кеңсірікке барады.Кеңсірікті сүйекті-шеміршекті перде оң және сол жақ жартыға бөліп тұрады. Кеңсіріктің қабырғаларын эпителий ұлпасынан түзілген кірпікшелері мен түктері бар кілегейлі қабықша қаптайды.

Онда көптеген ұсақ бездер болады. Безді жасу-шалардан белінген шырыш шаң мен тозаңдарды ұстап қалады. Әрі ауа ылғалданады.Кілегейлі қабықша қантамырларына бай. Мұрын қуысындағы ұсақ көптеген қаптамырлардың әсерінен ауа біршама жылынып ары қарай өтеді. Қан жасушалары - лейкоциттер мұрын қуысына енген микробтарды жояды.

Кеңсіріктің жоғарғы жағында түрлі иістерді қабылдайтын иіс сезу жүйкелерінің ұштары орналасады. Мұрын қуысы ішкі танау тесігі арқылы жұтқыншақп ен жалғасады.

Жұтқыншақт а асқорыту және тынысалу жүйелерінің жолы түйіседі. Тамақ жұтқыншақт ан өңешке, ауа жұтқыншақ арқылы көмекейге өтеді. Жұтқыншақ әрі асқорыту, әрі тынысалу мүшелер жүйесіне жатады. (Асқорыту мүшелерін естеріңе түсіріңдер). Көмекей (көмей) - мойынның алдыңғы жағында орналасқан іші қуыс шеміршекті мүше. Оның ішкі бетін кілегейлі қабықша астарлап жатады. Қабыр& #1171;асы 3 сыңар, 3 жұп шеміршектерден түзілген, Ірі шеміршектеріне: төменгі бөлігіндегі сақина тәрізді, алдыңғы жағы мен бүйіріндеіі қалқанша тәрізді, үстіңгі жағындағы көмекей қақпақшасы ады. Көмекейдің артқы жағында 3 жұп майда шеміршектер болады.

Шеміршектер бір-бірімен жартылай қозғалмалы байланысқан. Шеміршектерге бұлшықеттер бекінеді. Шеміршектердің арасында - 2 дыбыс сіңірлері болады, олар да шеміршекке бекінеді. Дыбыс сіңірлері бір-біріне қатарлас жатқан иілгіш, серпімді талшықтардан түзілген. Дыбыс сіңірлерінің арасындағы ке& #1187;істікті дыбыс саңылауы дейді. Адам дем шығарғанда дыбыс саңылауы тарылып дыбыс шығады. Дыбыстың шығуы адам еөйлегенде ауа ағынының дыбыс сіңірлерін.