БӨЛІМ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ

 

БӨЛІМ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ.

Тақырып. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ.

Экономикалық теория.

Экономиканың зерттеу әдістері.

Экономикалық теорияның функциялары.

Экономикалық ойлау адамзат қағамының құрдасы болып табылады. Оның алғашқы қайнар… Ең алғаш рет б.д.д. III- ғасырда грек ойшылдары Аристотель… Экономика деген гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда «үй шаруашылығын…

Экономикалық теорияның даму кезеңдері төмендегідей бөлінеді.

Меркантилистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге көп сату олардан аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын… Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес… «Физио» - табиғат, «кратос» - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл шаруашылығымен шектеп…

Экономикалық теорияның зерттеу әдістері

  Зерттелінетін құбылыстардың маңыздылығы… Экономикалық заңдылықтар – бұл қоғамдағы көп кездесетін немесе…

Негізгі түсініктер мен терминдер

Кейнсиандық мектеп Классикалық саяси экономия Маржинализм

Бақылау сұрақтары

1. Экономикалық теорияның пәні мен әдістері.

2. Экономикалық теорияның даму кезеңдері.

3. Экономикалық қажеттіліктердің түсінігі мен түрлері.

4. Экономикалық теорияның қызметтері.

5. Негізгі экономикалық түсініктер.

 

Тақырып. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІҢ НЕГІЗДЕРІ.

1.Экономикалық ресурстар мен экономикалық факторлар.

Оғамдық өндірістің құрылымы.

Ндіріс және ұдайы өндіріс.

Адамзаттың және қоғамның үстемелі дамуының материалдық негізі – ол өндіріс.… 1. Өндіріс – материалдық игіліктерді пайдалы өнімді… 2. Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімділігі үлесін анықтау.

Оғамдық өндірістің құрылымы

  Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет.…  

Дайы өндірістің типтері

Жай өндіріс ұлғаймалы өндіріс.

Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде… Ұлғаймалы өндірістің түрлері: 1. Экстенсивті өндіріс - факторлардың сан жағынан молаюы арқылы дамиды.

Негізгі түсініктер мен терминдер

Айырбас

Альтернатива

Бөлу

Интенсивті өндіріс

Материалдық емес өндіріс

Материалдық өндіріс

Өндіріс

Өндіріс факторлары

Ресурс

Таңдау

Тұтыну

Экстенсивті өндіріс

 

 

Бақылау сұрақтары

2. Экономикалық ресурстар және олардың түрлері. 3. Өндіргіш күштерге сипаттама. 4. Өндіріс құралдары және оларлың түрлері.

Тақырып. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ

Экономикалық жүйе және оның элементтері.

Экономикалық жүйелер типтерінің жіктелуі.

Аралас экономикалық жүйе.

Меншік қатынастарымен ұйымдастырылу түрлеріне сәйкес болатын барлық экономикалық іс-әрекеттердін… Экономикалық жүйенің элементтеріне меншік негізінде… Қоғамның саяси жүйесінің негізін экономикалық жүйе құрайды,…

Аралас экономикалық бірнеше үлгілері бар.

2. Жапондық үлгі – бұл реттелетін корпоративтік капитализм үлгісі. Мұнда капиталдық көбею (қорлану)… 3. Шведтік үлгі - бұл әлеуметтік үлгі. Оған… 4. Қытайлық үлгі – бір жағынан нарық механизімімен экономиканың мемлекеттік емес…

Азақстан республикасында экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру мәселелері.

Өндірісті құрылымдық тұрғыдан қайта құрудың оңтүстік Кореялық моделіне… 1. Саланың экономикалық әлеуеті бағаланады, яғни… 2. Ішкі нарықта сала өніміне сұраныстың өсуі.

Экономиканы реформалауда меншіктің орны

Меншік формасы экономикалық бағыттың өзгеруінің қатал жүргізілуіне кедергі етпейді. Белгілі жағдай,… Өндірістің шоғырлануы мен бәсеке меншіктің… Ал экономикалық жүйелердің өздеріне тән айырмашылықтары сақталады: тауар…

Негізгі түсініктер мен терминдер

Аралас экономика

Ашық экономика

Ғылыми-техникалық прогресс

Дәстүрлі жүйе

Жабық экономика

Индустриалдық жүйе

Әкімшілік-әміршілік экономика

Нарықтық экономика

Экономикалық жүйе

Экономикалық реформа

Экономикалық үлгілер

 

 

Бақылау сұрақтары

2. Экономикалық жүйедегі аралас жүйенің негізгі үлгілері. 3. Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілеріне… 4. Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономикаға өтуінің…

БӨЛІМ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ФУНДАМЕНТАЛДЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

4 тақырып. Меншік қатынастары, олардың

Экономикадағы рӨлі.

Меншіктің экономикалық және құқықтық мазмұны.

Меншік обьектілері мен субьектілері.

Азақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру: кезеңдері, формалары, әдістері мен мәселелері.

Меншік қатынастарын дұрыс түсіну үшін, оны иемдену қатынастарымен салыстыру қажет. Иемдену – затты… Иемдену – шаруашылық өмірдің жүйесімен… Иемденудің ең бастапқы кезеңін, қоғамның мақсаттарымен және…

Жекешелендірудің тәсілдері

Қазақстан Республикасында жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процесі «Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алудың… 1. Кіші жекешелендіру – еңбеккерлердің саны 200 адамға… 2. Жаппай жекешелендіру – орташа және ірі кәсіпорындар (200-500 адам) және халыққа…

Негізгі түсініктер мен терминдер

Жекешелендіру

Иемдену

Меншік

Меншік объектілері

Меншік субъектілері

Меншікті мемлекет иелігінен алу

 

Бақылау сұрақтары

1. Меншіктің экономикалық мазмұны.

2. Меншіктің құқықтық мазмұны.

3. Қазақстан республикасындағы меншіктің формалары

4. Қазақстан республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесі.

5. Жекешелендіру тәсілдері.

 

Тақырып Қоғамдық шаруашылықтың түрлері.Тауарлы шаруашылық.

Шаруашылық жүргізудің тәсілдері: натуралдық және тауарлық.

Тауарлы шаруашылықтың мәні.

Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.

Адамзат қоғамының тарихында қоғамдық өндіріс екі түрлі формаға бөлінеді: натуралды шаруашылық және тауарлы шаруашылық. Натуралды және тауарлы шаруашылық төмендегі келтірілген ерекшеліктермен сипатталады:

 

5.1. кесте

Натуралды және тауарлы шаруашылық сипаттамасы

  Бұл қоғамдық өндірістің екі түріне… Натуралды шаруашылық - қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың ертедегі түрі…

Ақшаның атқаратын қызметтері.

2. Айналым құралы – осы қызметті ақша қолма- қол түрінде атқарады, себебі олар нақты тауар… 3. Төлем құралы – бұл қызметті тауарды… 4. Несие қатынастарының дамуына байланысты жаңа айналым құралы пайда болды: вексель,…

Негізгі түсініктер мен терминдер

Айырбас құны

Ақша

Құн заңы

Натуралды шаруашылық

Тауар

Тауарлы шаруашылық

Тұтыну құны

 

Бақылау сұрақтары

1. Шаруашылық жүргізудің негізгі тәсілдері.

2. Тауар өндірісінің негізгі даму сипаты.

3. Тауардың негізгі сипаттары.

4. Ақшаның пайда болуы.

5. Ақшаның атқаратын қызметтері мен сипаттары.

6. Ақшаның негізгі концепциялары.

 

 

Тақырып. НАРЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ.

Нарықтың мәні және түрлері.

Нарық механизімінің негізгі элементтері: сұраныс, ұсыныс, баға, бәсеке қабілеттілігі.

  Нарық айырбас айналыс-бұл категория бар өзара тығыз… Тауар өндірісінің дамуымен қатар рынок та дамиды және күрделене түседі және…

Нарықтың құрылымдық түрлеріне байланысты.

Тауарлар мен қызметтер нарығы

- қызметтер нарығы; - тұрғын үй және өндірістік емес… Өндіріс факторының нарығы

Аржы нарығы

- несие нарықтары; - құнды қағаздар нарығы (акция, облигация,… - валюта, ақша нарықтары.

Нарық үлгілерінің сипаты

Монополия – ерекше тауардың бір ғана сатушысы, монопсопия – тауарды бір ғана сатып алушының болуы. Сипатына және пайда… 1. Табиғи монополия – сирек кездесетін және өндірілмейтін… 2. Жасанды монополия - фирмалардың бірігу және келісу нәтижесінде пайда болады.

Шоғырланудың бағыттары

Көлденең Тікелей Диверсификация Бір саладағы ком-паниялардың бірігуі немесе әлсіз…  

Негізгі түсініктер мен терминдер

Бәсеке

Картель

Конгломерат

Концерн

Монополия

Монопсония

Олигополия

Синдикат

Бақылау сұрақтары

1. Нарықтың мәні мен түрлері.

2. Нарықтық механизмнің негізгі элементтері.

3. Нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктері.

4. Жетілмеген және жетілген бәсекелердің сипаттамасы.

5. Көленкелі экономиканың негізгі сипаты.

Тақырып. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негіздері.

Сұраныс заңы. Сұраныстың қисығы

Сыныс заңы. Ұсыныс қисығы

Сұраныс пен ұсыныстың бірөбіріне әсер етуі.

Нарықтық тепе-теңдік.

Икемділік түсінігі.

Икемділік коэффициенті.

- Нені өндіру қажет? - Қалай өндіру қажет? - Кім үшін өндіру қажет?

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Икемділік

Қиылысқан икемділік

Сұраныс

Сұраныстың бағалық икемділігі

Сұраныстың заңы

Сұраныстың қисығы

Сұраныстың табыстық икемділігі

Ұсыныс

Ұсыныстың заңы

Ұсыныстың икемділігі

Ұсыныстың қисығы

Бақылау сұрақтары

1. Сұраныс: түсінігі, заңы және кисық сызығы. 2. Сұранысқа әсерін тигізетін бағасыз факторлар. 3. Ұсыныс: түсінігі, заңы және қисық сызығы.

БӨЛІМ. ЖЕКЕ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТІҢ МӘНІ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.

Тақырып. КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ӘЛЕУМЕТТІК

ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ.

Кәсіпкерліктің әлеуметтік экономикалық мәні.

Азақстандағы кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары.

Азақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы.

Кәсіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік, және… Кәсіпкерлік – ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік… Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланттылығы. Оны түсіну үшін…

Кәсіпкерлікке қажет экономикалық, әлеуметтік және праволық жағдайлар

Әлеуметтік жағдай. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қалыптастыру үшін тұтынушыларда тауар сатып аларлық… Құқықтық жағдай. Ең бастысы…

Кәсіпкерліктің түрлері

2. Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі. 3. Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе… 4. Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық –…

Кәсіпкерліктің ұжымдық – экономикалық формалары.

2. Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі… 3. Консорциум – бұл ірі финанс операцияларын істеу үшін (мысалы,… 4. Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.

Кәсіпорындардың негізгі формалары

Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік, мемлекеттік кәсіпорындар түрде болуы мүмкін. Нарықтық экономика…

Кәсіпкерлік ісінің Қазақстандағы қазіргі түрлері

1. Шаруашылық серіктестік – толық серіктістік. Олардың мүшелері өзара кәсіпорын құру жөнінде… 2. Командиттік серіктестік. Барлық серіктестік мүшелері… 3. Жауапкершілігі шектелген серіктестік. Оның мүшелері қоғамның міндеттемелеріне жауап…

Кәсіпкерлік істің элементтері

- тәуекел - белсенділік - тәуелсіздік

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Акционерлік қоғам

Белсенділік

Кәсіпкер

Кәсіпорын

Өндірістік кооператив

Серіктестік

Унитарлы кәсіпорын

Ұжымдар

Фирма

Бақылау сұрақтары

1. Кәсіпкерлікке жалпы сипаттама. 2. Кәсіпкерлік қабілеттіліктің функциялары. 3. Кәсіпкерліктің экономикалық-әлеуметтік жағдайы.

Тақырып. КАПИТАЛДЫҢ АЙНАЛЫМЫ.

Негізгі және айнымалы капитал.

Негізгі капиталдың физикалық және материалдық тозуы.

Инвестиция өндірістік қорлардың қаржыландыру көзі.

Тауар өндірісі пайда болып қалыптасқаннан бері, капитал мынадай тарихи формалар алған: сауда капиталы,… Экономикалық теорияда капиталға беретін екі негізгі анықтама… - капитал – деген құрал – жабдықтар жиынтығы,

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Капитал

Айнымалы капитал

Негізгі капитал

Қорлану

Тиімділік

Амортизация

Қор қайтарымы

Қор сиымдылығы

 

Бақылау сұрақтары

 

1. Капиталдың мәні.

2. Капиталдың алғашқы қорлануы.

3. Капиталдың қорлану процесі.

4. Негізгі капиталдың тозуының түрлері.

5. Қорлардын пайдалану тиімділігін көрсететін көрсеткіштер.

6. Инвестицияның мәні.

 

Тақырып. КӘСІПОРЫННЫҢ шығындары мен табысТАРы.

Шығындардың мәні.

Шығындардың түрлері.

Табыс және пайда.

Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын… Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің…  

Ндіріс шығындарының классификациясы

1.Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:

 

Жоғарыда келтірілген схемаға мынадай тұжырым жасауға болады. Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі бір мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Онда факторлар сатып алынған бағамен көрсетіледі. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статистикалық есеп беруде өнімнің өз құны түрін алады.

Экономикалық шығындар ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б.

 

2. Өндірілген өнім көлемінің өзгеруіне байланысты:

 

Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.

 

Tc

C

Vc

 

 

Fc

 

 

Q

Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді. Старттық шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.

C

Fc

старттық

шығындар

-----------------------------------------------

қалдық

шығындар

Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.

Өзгермелі шығындар (VC)– белгіленген мерзімде өнімді өткізу мен өндіру көлеміне тікелей байланысты шығындар. Оларға жалақы, шикізат отын, көлік қызметіне, электр жүйесіне шығындар. Ол шығындарды кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерте отырып болжай алады. Өзгермелі шығындар 3 түрге бөлінеді:

1. Пропорционалды өзгермелі шығындар - егер көлемі мен шығындарының өзгерісіне пара-пар келсе қалыптасады.

2. Дегерессивтік өзгермелі шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.

3. Прогрессивтік өзгермелі шығындар - өзгермелі шығындардың өсуі өндіріс көлемінен артық болған жағдайда орындалады.

 

a) б) c)

 

C C Vc C Vc

 

Vc

 

 

Q Q Q

 

3. Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.

 

 

Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.

4 Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:

4.1. Өнім өндірісінде бір данаға шыққан шығындарды білу үшін орташа шығындар есептелуі:

- орташа тұрақты шығындар;

- орташа өзгермелі шығындар;

- орташа жалпы шығындар.

Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:

1. Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) кем болса, яғни Р<АТС, фирма шығынға қалады.

2. Егер тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, Р>АТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.

3. Егер баға орташа шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да қалмайды.

Нім өндірудің ең жоғары деңгейін анықтау үшін шекті шығындарМС есептеледі.

Өндірістің қысқа мерзім кезеңінде кейбір факторлар өзгермейді. Сондықтан өндірілген өнім… Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім…  

Q

 

5. АVС = VС АVС – орташа өзгермелі шығындар.

Q

 

Фирма тұрақты шығындарын өтеген соң қысқа мерзімнен ұзақ мерзім кезеңге ауысады. Мұндай жағдайда кәсіпорын іс-әрекетін жалғастыратын болса, фирманың барлық шығындары өзгермелі болады.

Егер өнімнің қосымша бірлігін өндіру шығыны сату бағасынан арзан болса, онда шекті шығындар фирманың өнімінің бағасымен теңескенше, фирма өндірісті кеңейте береді.

Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисығы U формада болады, бұл қысқарманы табыстылық заңымен байланысты еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген немесе тіркелген өндіріс факторларында қолданылады. Оны төмендегі қисықтан көреміз

 

C MC

 

P

AC

P_min AVC

 

 

Q

Q_min Q_ont

 

Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі табыстылықты өсіретін масштабының эффектісімен байланысты. МС, АС және АVС қисық сызықтарының тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың барынша төмен мағынасына тең болады.

 

Яғни MC=minAC

 

Егер нарықтық баға (Р) фирма белгісімен және оған өндіріс көлемі сәйкес деп есептесек, онда ол өнімді Q_ont оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіруге болады. Одан ары өндіру тиімсіз.

Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жанды еңбек шығындары мен өндіріс құрал жабдықтарының шығындарынан тұрады. Фирма өндіретін өнім бірлігі – зат немесе құн түрінде өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды.

Фирманың басты мақсаты - пайда табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы айырмашылық. Табыс дегеніміз - сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады:

 

1. Жалпы табыс – ТR = PxQ

2. Орташа табыс – АR = TR = P

Q

3. Шекті табыс – MR = ТR

Q

 

Өндірісті ұйымдастыру кезінде әдетте кәсіпкер өндірістік процестің тиімді болуын қалайды. Сондықтан өндірістегі өзгермелі фактордың ықпалын анықтау үшін тиімділік көрсеткіштері қолданылады: жалпы, орташа және шекті өнім. Жалпы өнім (Q) – өзгермелі факторлардың белгілі бір көлемін қолданғандағы өндірілген өнімнің саны.

Орташа өнім (АР) – көрсеткіш жалпы өнімді (Q) өзгермелі фактордың санына бөлумен анықталады:

 

АР =

мұнда Ғ₁-өзгермелі факторлар

Шекті өнім (МР) – бұл көрсеткіш жалпы өнімнің (Q) өзгеруін өзгермелі фактордың (Ғ₁) өзгеруіне бөлумен анықталады:

 

 

Масштаб эффектісі ұзақ мерзім кезеңінде фирманың іс-әрекет процесінде пайда болады. Бұл процесте орташа шығындар мен өндірістің қарқыны өзара байланыста болады. Өндірістің қарқыны өскен сайын белгілі бір кезеңге дейін орташа шығындар азая береді, яғни масштаб эффектісі дегеніміз - өндіріс қарқынының (күш, куаты) өсуі арқылы ресурстардың тиімділігінің артуы, яғни үнемділігінің өсуі. Мұның мағынасы: өндіріс кеңейіп өсе бастағанда, барлық факторлар іске кіріскенде өнімнің саны өсе бастайды да шығындардың азаюына төмендегі себептер әсерін тигізеді:

1. Еңбектің мамандандырылуы. Өндіріс күрделенген сайын, жоғары деңгейлі кәсіптік жұмысшыларға қажеттілік өседі. Осы жағдайда еңбектің өнімділігі де өседі.

2. Басқару аппаратының мамандандырылуы.

3. Капиталды тиімді пайдалану. Фирманың қарқыны өскен сайын, қымбат құрал-саймандарды сатып алу мүмкіншілігі туады.

4. Тәжірибелік жұмыстарға ғылыми зерттеу жүргізу қаржыландырудың артықшылығы.

5. Жарнаманы қаржыландырудың артықшылығы.

6. Тауар өткізуді (сатуды) қаржыландырудың артықшылығы.

Сонымен, осы келтірілген факторлар бір данаға кететін шығындарды азайтуға мүмкіншілік береді. Бірақ та өндіріс қарқыны өсуінің шегі болады. Келесі бір кезеңде өндіріс қарқыны баяулайды да, шығындардың өсімі өндірістің өсуіне әсерін тигізе де алмайды, сонымен бір данаға шаққандағы шығындар өсе бастайды, себебі кәсіпорын өзінің тиімді қарқынының ең жоғары деңгейіне жеткеннен кейін, келесі кезеңдегі өндірістің өсуі шығынға әкеледі де өндірістің жағымсыз жағдайы пайда болады.

Фирманың қысқа мерзімдегі тепе-теңдігі: қазіргі кезеңдегі экономикалық теорияның дәлелдеуі бойынша кәсіпорын пайданы ең жоғары деңгейде (шығындардың ең төмен деңгейі) шекті табыс шекті шығынға тең болған жағдайда алады. (МR=МС).

Қысқа мерзім кезеңіндегі фирманың тепе-теңдігін 4 типке бөлуге болады:

1. Өзінің орташа өзгермелі шығындарын ғана (АVС=Р) жаба алатын фирманы шектеулі деп атайды. Мұндай фирма аз ғана уақытта ғана шаруашылығын жүргізеді.

2. Баға төмендеген жағдайда фирма бәсекеге түсуге қабілетсіз болады, яғни ағымдағы шығындарын жаба алмаған соң саладан кетуге мәжбүр болады. (АVС >Р) Бұл пайдасыз фирма деп аталады.

3. Егерде баға жалпы орташа шығындардан артық болса (АТС<Р), онда фирма әдеттегіден тыс артық пайда алады. Бұл артық пайда алатын фирма деп аталады.

4. Баға өскен жағдайда фирма ағымдағы шығындармен қатар барлық шығындарын жауып, орташа шамада пайда алатын болса, бұл әдеттегі пайда алатын фирма деп аталады.

Ұзақ мерзім кезінде фирма орташа шығындарын азайту арқылы өндірісін кеңейтуге ұмтылады. Өнімділіктің өсуімен орташа жалпы шығындар азаяды, керісінше өнімділіктің азаюымен орташа шығындар өседі.

 

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Өндіріс шығындары

Өзгермелі шығындар

Тұрақты шығындар

Шекті шығындар

Шекті табыс

Пайда

Жалпы табыс

Орташа шығындар

Орташа табыс

Масштаб эффектісі

Жалпы өнім.

Орташа өнім.

Шекті өнім.

 

Бақылау сұрақтары

1. Өндіріс шығындарының классификациясы.

2. Фирманың тиімділігінің көрсеткіштері.

3. Масштаб эффектісі.

4. Фирманың тепе-теңдігі.

Тақырып. Өндіріс факторлар нарығы жӘне

Факторлық табыстардың қалыптасуы.

Еңбек нарығы және жалақы.

Капитал және процент.

Жер нарығы және жер рентасы.

      Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату - сатып алу туралы экономикалық…

Нақты тәжірибеде жалақының әр түрлі формалары кездеседі.

    Жалақыны екі незгізгі формаға бөлуге болады:

Оғамда табыстар біркелкі бөлінбейді, табыстың біркелкі бөлінбеуі деңгейі графикте Лоренц қисығымен көрсетіледі.

 

11.2. график. Лоренц қисығы.
табыс% 100 С В D отбасы% А 20 40 60 80 100	АС - түзу сызықта абсолюттік теңдік көрсетілген, яғни 20% отбасы 20 % табыс алады. АВС - табыстың нақты бөлінуі. Табыстарды бөлудегі теңсіздіктің нақты деңгейі “Джинни коэффициентімен” есептеледі. Коэффициент өскен сайын табысты бөлу теңсіздігі де өседі.   Кдж= АВС ауданы АДС ауданы

Капитал - көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда адамның қабілеті, білімі. Капиталдың екі негізгі формасын айтуға болады: өндіргіш капитал-өндіріс құрал - жабдықтары, ақшалай капитал – ақша капитал тиімді пайдалану арқылы ол иесіне табыс әкеледі, Капиталдың өсімі – пайызы деп аталады.

Нарықтағы сатушылар мен сатып алушылардың арақатынастарының объектісіне байланысты, капитал нарығы деген түсінікке анықтаманың екі түрлі болуы мүмкін.

- Өндіріс факторлары нарығында капитал деп олардың құндық өлшеміндегі физикалық капитал түсініледі. Бұл жағдайда капиталдар нарығы өндіріс факторлары нарығының бір бөлшегі болып табылады.

- Қаржы нарығында капитал дер ақша капиталы түсініледі. Сондықтан капиталдар нарығы қарыз капиталдар нарығының құрамды бөлігі болып табылады.

Қарыз капиталының нарығы деп ақша капиталы объектісінің қызметін атқаратын және осы капиталға сұраныс пен ұсыныс қалыптастыратын, өзара қатынастардың жиынтығы аталады. Қарыз капиталдарының нарығы ақша нарығына және капиталдар нарығына бөлінеді. Ақша нарығы мерзімді бір жылға дейінгі банк операцияларын жүргізумен байланысты болады. Капитал нарығы банктің орта мерзімді және ұзақ мерзімді операцияларына қызмет етеді.

Капитал нарығындағы сұраныс – бұл өздерінің инвестициялық жобаларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін фирмалардың физикалық капиталға сұранысы. Ақшалай салым түрінде капиталы бар үй шаруашылықтары бизнеске материалдарына сұраныс түрінде қолнадуға өз капиталын береді. Бұл үшін олар салынған қаражаттарға процент түрінде табыс алады.

Несие проценті – белгілі бір мерзімде капитал иесіне оның құралдарын пайдаланғаны үшін төленетін бағасы. Несие проценті капиталға деген сұраныс пен ұсыныс арқылы қалыптасады. Капиталға деген сұраныс келесі факторларға тәуелді:

- инвестицияның пайдалылығына,

- экономиканың дамуына,

- мемлекеттің сұранысына,

- салым мерзіміне,

- салым салу саласына тәуекелге және басқа да факторларға.

Несие пайызы номиналды және нақтылы мөлшері болып бөлінеді. Номинальды процент ставкасы – инфляцияның өсімін есепке алмайтын, ағымдағы нарықтық пайыздың мөлшері.

Нақтылы несие процент мөлшерлі номиналды мен алдағы болатын инфляцияның өсімі арасындағы айырмашылық.

 

π

Мұнда: r – нақты процент ставкасы;

n – номиналды процент ставкасы;

π – күтілетін инфляция өсімі.

Мысалы: жылдық номинальдық несие проценті – 15%, алдағы уақытта инфляцияның өсімі – 7 % (жылына) онда нақтылы процент (15-7) = 8%.

Жер - ауыл шаруашылығының басты өндіріс құралы және аграрлық экономиканы шектуеші фактор болып табылады. Жер қоғамдық өндірістің негізі болғанымен оның салаларында әртүрлі қызмет атқарады. Мысалы, өндеуші өнеркәсіп үшін ол - кәсіпорын орналасатын алаң, ал ауыл шаруашылығы үшін жер әрі еңбек құралы, әрі еңбек заты болып саналады. Еңбек заты дегеніміз – жерді өңдеп, оған тұқым сеуіп, онда өнім өсіріледі. Ал, еңбек құралы болатын себебі - тұқымды сепкен күннен бастап өнімді өсіру қызметін Жер-ана атқарады. Жердің өндіріс құрал-жабдығы ретінде ерекшеліктері бар:

- біріншіден, жердің кеңістік жағынан шектеулілігі,

- екіншіден, жер адам іс-әрекетінің өнімі емес, табиғаттың жемісі, сондықтан, оның құны жоқ, бірақ табыс әкеледі, сатып алынады және сатылады, яғни бағасы бар.

Жердің саны шектелген, сондықтан жердің ұсынысы абсолютті икемсіз. Жердің ұсынысына төмендегі факторлар әсер етеді:

1. Жер құнарлылығы;

2. Жер участкісінің нарыққа алыс-жақын орналасуы.

Жер нарығында тек сұраныс белсенді фактор. Жерге сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші фактор болып табылады.

11.3. график. Жер нарығы.
Р   S     Е Ре P0 D   Qе Q	Жердің ұсынысы абсолютті икемсіз, сондықтан ұсыныс тік сызық түрінде болады. Жер нарығында тек сұраныс көлемі, бағаға байланысты өзгереді. Р – жердің бағасы; Q – жердің көлемі.

 

Рента меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде белгіленеді. Жер рентасы – жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Жер рентасының екі түрі бар: дифференциалды және абсолютті.

Абсолюттік рента – бұл жериелерінің иемденетін табыстарының бір түрі. Оның абсолюттік деп аталатын себебі – ол құнарлылығы мен басқа да жағдайларға байланыссыз жалға берілген барлық жерлерден алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болу салдарынан, жер иесіне жерге капитал пайдалану үшін төленетін төлем. Қай елде болмасын, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін құнарлы жермен қатар өнімділігі төмен жерлерді де пайдалануға тура келеді. Сондықтан нарық бағасы құнарлылығы төмен жерде өндірілетін өнімдердің жеке өндірістік бағасымен өлшенеді. Сондықтан нашар деген жерлерден де орта пайдадан артық пайда алынатын болады. Мұндай артық пайданы абсолюттік рента түрінде жер иелері иемденді.

Дифференциальды рентаның қайнар көзі құнарлылығы жоғары және нарыққа жақын жерлерде өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің жеке өндіріс шығындары қоғамдық өндіріс шығындарынан әлдеқайда кем болады да, сондай жерлерді пайдаланатын жалгерлердің үстеме пайдасы болып табылады.

1. Жердің табиғи құнарлылығына және жер учаскелерінің нарыққа жақын орналасуына байланысты алынатын пайданың төлемі ретінде жер иелеріне көшуін дифференциальдық І рента деп атайды.

2. Жердің құнарлылығын жасанды жолмен жақсарту арқылы алынатын үстеме пайданы дифференциалдық ІІ рента деп атайды. Екінші дифференциалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін және жердің құнарлығын өсіруді, прогрессивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды тілейді.

Жердің экономикалық құнарлылығын арттыру дегеніміз - жерді интенсивті игерудің келуі, яғни жаңа өндіріс құрал-жабдығын сапалы тұқымдар, тыңайтқыштар т.б. қолдану арқылы.

Жерге жекеменшік болғандықтан, ол да тауар ретінде сатылуы мүмкін. Тәжірибеде жердің бағасы екі жағдайға: жер рентасына және банк ппайызды шамасына байланысты қалыптасады.

Жердің бағасы рентаға тура қатынаста да, несие пайызына кері қатынаста болады.

 

Мұнда: Ч – рента,

S – несие пайызы,

ЖБ – жер бағасы.

Сонымен, жалақы, пайызы және рента – бұл өндіріс факторларын пайдаланғаны үшін алынатын табыстар. Бірақ та, жалақы, пайызы және рента қайсыбір шаруашылық субъектілеріне (өндіріс факторларын ұсынушыларға) табыс әкеледі де, ал басқа субъектілерге (өндіріс факторларын сұрайтындарға) - шығындар болып табылады.

 

 

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Абсолюттік рента

Дифференциальды рента

Еңбек нарығы

Жалақы

Лоренц қисығы

Нақтылы мөлшерліме жалақы

Несие пайызы

Номинальды мөлшерліме жалақы

Рента

Бақылау сұрақтары

 

1. Еңбек нарығының мағынасы.

2. Жалақы: мағынасы, түрлері.

3. Жалақының формалары.

4. Лоренц қисығы.

5. Капитал. Капитал нарығы.

6. Қарыз пайызының мөлшерлі жалақысы.

7. Жер нарығы: қалыптасу ерекшеліктері

8. Рента, оның түрлері.

БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ДЕҢГЕЙІНДЕГІ

ДАЙЫ ӨНДІРІСІ.

Тақырып. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕ РЕТІНДЕ.

НЕГІЗГІ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР.

Лттық экономика жүйе ретінде.

Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.

  Нарық экономикасы екі дәрежеде қызмет атқарады, ол… Макроэкономикада зерттелетін негізгі мәселелер:

ТҰӨ = ЖҰӨ - А

Мұнда А – амортизациялық жарнаның сомасы.

  ҰТ = ТҰӨ - ж.с. Мұнда: ж.с. – жанама салықтар.

АD2

Р₂

АD1

АD

 

Q₁ Q₂ ЖҰӨ

Жиынтық сұранысқа бағалы және бағасыз факторлар әсерін тигізеді. Бағалы факторлардың әсері жиынтық сұраныс көлемінің өзгеруіне әкеледі және сызықтың өз бойымен жылжиды. Бағасыз факторлардың әсері жиынтық сұраныс қисығының оңға (АД₂ - өсуі) немесе солға (АД - азаюы) жылжуына әкеледі.

Жиынтық сұранысқа (АД) әсерін тигізетін факторлар

Бағалы Бағасыз                   … 1 2 3 4 5 6 7

Р АS

 

 

Q

Жиынтық ұсынысқа мерзім аралықтары әсерін тигізеді: қысқа мерзімде – АS –көлденең сызық, ұзақ мерзімде - АS - тік сызық. 1 – кейнсиандық сызық, қысқа мерзім 2 – аралық мерзім 3 - классикалық сызық, ұзақ мерзім.

 

Жиынтық ұсынысқа бағасыз факторлар әсерін тигізеді:

- Өндіріс ресурстары бағаларының деңгейі.

- Нарықтық құрырылымы.

- Өнімділік.

- Құқық заңдылық нормалардың өзгеруі.

Жиынтық сұраныстың ұлғаю нәтижелері жиынтық ұсыныс қисығының әр бөлігіндегі өзгерістерге байланысты болады.

 

12.4. график. Кейнсиандық сызықтағы AD өзгеруі.	12.5. график. Аралық сызықтағы AD өзгеруі.
Р АS AD1 AD2 P1 Q1 Q2 Q	Р АS AD1 AD2 P2 P1 Q1 Q2 Q
Бағалардың тұрақты жағдайында жиынтық сұраныстың өсуі өндіріс көлемінің өсуіне әкеледі.	Жиынтық сұраныстың өсуі баға мен өндіріс көлемінің өсуіне әкеледі.
12.6. график. АД-ның классикалық сызықта өзгеруі
Р AD2 AD1 АS P2 P1 Q1 Q	Жиынтық сұраныстың өсуі классикалық сызықта өндіріс көлемі тұрақты, бірақ бағаның өсуіне әкеледі.

 

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Жалпы ішкі өнім

Жалпы ұлттық өнім

Жеке табыс

Жиынтық сұраныс

Жиынтық ұсыныс

ЖҰӨ-нің дефляторы

Қолда қалған табыс

Макроэкономика

Таза ұлттық өнім

Тұтыну бағаларының индексі

Ұлттық есеп жүйесі

Ұлттық табыс

Бақылау сұрақтары

 

1. Макроэкономика пәні.

2. ҰЕЖ негізгі макроэкономикалық көрсеткіш.

3. ЖҰӨ-ді өлшеу тәсілдері.

4. ЖҰӨ-нің дефляторы.

5. Макроэкономикалық тепе-теңдік.

6. Жиынтық сұраныс.

7. Жиынтық ұсыныс.

 

 

Тақырып. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ПЕН ИНФЛЯЦИЯ

МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚТЫҢ КӨРІНІСІ РЕТІНДЕ.

 

Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері.

2. Жұмыссыздықтың зардаптары.

Инфляция түсінігі және қазіргі кездегі инфляцияның салдары.

Инфляция түрлері. Инфляция қарсы саясат.

Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады. Жұмыссыздық өте күрделі… Мальтузиандық мектептін ірі өкілі Т. Р. Мальтус… Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты жұмысшының еркін таңдауы деп…

Негізгі терминдер мен түсініктер

Жасырын жұмыссыздық Жұмыссыздық Құрылымдық жұмыссыздық

Тақырып. Экономиканың циклдық дамуы жӘне экономикалық Өсу.

 

Нарықтық экономиканың циклдық дамуы.

Экономикалық цикл және оның кезеңдері.

Экономикалық өсу түрлері және себептері.

Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.

Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде оның төрт фазасы ауысады.      

3 1 3

Циклдың фазалары: 1. Дағдарыс (құлдырау, рецессия). 2. Тоқырау (стагнация). 3. Жандану. 4. Өрлеу (бум).   14. сурет. Экономикалық цикл  

Дағдарыс тауарлардың артық өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндірісті төмендетеді. Кәсіпорындардың банкрот болуына әкеледі. Қысқаша айтқанда дағдарыстың сипаттамасыкелесідей:

1. Артық өндіріс себебінен өндірістің көлемі қысқарады, банктер мен кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.

2. Жалақы төмендейді, жұмыссыздық өседі.

3. Бағалы қағаздар нарығы құлдырайды, акция курстары төмендейді.

4. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.

Дағдарыс тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс төмендеуін қояды, бірақ өспейді де.

Тоқырау фазасының сипаттамасы:

1. Өндірістің құлдырауы мен бағалардың төмендеуі тоқырау жағдайында болады.

2. Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.

3. Ақшаға сұраныс төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай жасалады.

Жандану фазасының сипаттамасы:

1. Дағдарыстан аман қалған кәсіпорындар негізгі капиталдарын жаңартып, өндірісті ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген тауарлар көлемі мен сапасы жағынан өндіріс дағдарысының алдындағы дәрежеге жетеді.

2. Инвестициялар өседі.

3. Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.

4. Жұмыссыздықтың деңгейі қысқара бастайды.

5. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.

Өрлеу фазасының сипаттамасы:

1. Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден артады.

2. Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.

3. Тауарлардың бағасы өседі.

4. Қарыз капиталының ұсынысы өседі.

5. Несиеге сұраныс өседі. Сөйтіп шаруашылық жаңа дағдарысқа қарай қадам басады.

Өндірістің құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны өсіреді.

Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы және ішкі деп бөлуге болады.

Сыртқы факторлар – экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар: халық санының өзгеруі, соғыстар, төңкеріс, басқа да саяси шиеленістер, жаңа жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа кен орнын ашу ғылыми-техникалық прогресс, күннің көзіндегі құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы, т.б.

Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы, инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың артық қорлануы.

Экономикалық құбылыстарды қайталауға бейім тұратын нарықтың ерекшеліктерін өткен ғасырдың бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық процестерге әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі пайымдауларды, түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.

 

Циклдардың себептерін зерттеген басты бағыттар

1. К. Маркс артық өндірудің циклдық дағдарысының реттілікпен қайталану себептерін тұрақты… - жерге шаруашылық объекті ретінде монополияның болуы; - аграрлық секторда баға белгіленудің ерекшеліктері;

Мемлекеттің дағдарысқа қарсы қолданылатын құралдары

    Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж., 1841 ж., 1847 жылы…

Экономикалық циклдардың типтері

  Жуглярдың циклдердің ұзақтығы 7 – 12 жыл, осы… Китчинтауарлық запастар қозғалысындағы қаржы шоттары мен сату бағасын таладу…

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Дағдарысқа қарсы саясат

Жандану

Рецессия (дағдарыс)

Стагфляция

Өсу

Тоқырау

Экономикалық өсу

Экономикалық цикл

 

 

Бақылау сұрақтары

1. Экономикалық циклдың дамуы. 2. Дағдарысқа қарсы саясат шаралары. 3. Экономикалық дамудың циклдарының себептері.

Тақырып. Мемлекеттің ақша – несие жүйесі.

 

1. Ақша жүйесі түсінігі мен типтері.

Ақша нарығындағы тепе-теңдік.

Несиенің мәні мен формалары.

Азақстан Республикасының банктік жүйесі.

Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі болып саналады. Ақша жүйесінің элементтеріне жататындар:

А

 

Мұндағы: А_а - айналымдағы ақша саны;

С - өткізуге жататын тауар бағасының сомасы;

Н- несиеге өткізілетін тауар бағасының сомасы;

Т - мерзімі келген төлемдер;

Е - өзара есеп айырысу сомасы;

А – бір өлшемді ақша бірлігі айналымының шапшаңдығы.

 

Ақша нарығындағы маңызды элементтерінің бірі несие. Несие дегеніміз қарыз қорының болмысының формасы, қарыз қорына меншіктің жүзеге асырылуының ерекше формасы. Несие төмендегі принциптер бойынша беріледі:

1. Несиені қайтару прнциптері – белгіленген уақытта алынған құралдарды пайдаланғаннан кейін қайтару қажет болады.

2. Мерзімдік принцип – келісімшарт бойынша белгіленген уақытта қайтару.

3. Төлем приципі – несиені пайланғаны үшін ақы төлеу.

4. Материалдық қамтамасыз ету – қарыз алушы өзінің міндеттемесін бұзғанда кредитордың мүддесін қамтамасыз етуді қорғау қажеттілігі.

5. Несиенің дифферециалды сипаттамасы - әртүрлі қарыз алушыларға ыңғайлы бапты несие бөлу.

Несие функциялары:

1. Ынталандыру функциясы- экономикада ақша айналымын жылдамдату арқылы процестерді жылдамдату.

2. Орын басу функциясы – қолма-қол ақшаның орнына несие ақшалар жүреді.

3. Жинақ функциясы – ақша капиталын жұмылдыру, іске тарту.

4. Қайта бөлу функциясы –несиенің көмегімен әртүрлі салалардың арасында қаржылық құралдар қайта бөлініп отырады.

5. Реттеу функциясы – нарықтық экономикада несие экономиканы реттеу құралы ретінде қолданылады.

 

Несиенің түрлері

                  …  

Негізгі түсініктер мен терминдер

Акция

Ақша массасы

Банк

Вексель

Инвестициялық банк

Ипотекалық банк

Коммерциялық банк

Құнды қағаз

Мультипликатор

Несие

Несиелік жүйе

Облигация

Эмиссия

Эмиссиялық банк

 

Бақылау сұрақтары

2. Ақша жүйесі. 3. Несие түсінігі. 4. Несие жүйесі.

Тақырып. Мемлекеттің қаржы жүйесі.

Аржы жүйесінің мәні.

Мемлекеттік бюджет.

Салық жүйесі.

Мемлекеттің әлеуметтік саясаты.

Мемлекеттің қаржысы ақша қаражатынан тұрады. Ол қаражат тұрғындарды әлеуметтік… Мемлекеттік қаржы құрамына: - мемлекеттік бюджет,

Негізігі түсініктер мен терминдер

Бюджет тапшылығы

Сыртқы қарыз

Ішкі қарыз

Мемлекеттік бюджет

Мемлекеттік қарыз

Лаффер қисығы

Салық

Салық салу

Қаржы жүйесі

Қаржылар

Фискальдық саясат

 

Бақылау сұрақтары

1. Қаржы мағынасы.

2. Қаржы жүйесі мен оның құрылымы.

3. Мемлекеттік бюджет пен бюджет тапшылығы.

4. Мемлекеттік қарыз.

5. Салық классификациясы.

6. Лоффер қисығы.

7. Әлеуметтік қорғау.

 

17 тақырып. Мемлекеттің сыртқы экономикалық

С-Әрекеті.

Дүниежүзілік шаруашылық.

Халықаралық қатынастар және оның негізгі көріну нысандары.

Азақстанның әлемдік шаруашылықтағы рөлі

Дүниежүзілік шаруашылық бір-бірімен тауарларлы - ақша қатынастарымен байланысқан егеменді ұлттық… Дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшеліктерінің… Дүниежүзілік шаруашылықтың болашағына және оның дамуына әсер ететін…

Мемлекеттің сыртқы сауда саясаты екі типте жүргізіледі.

- Кеден, баж салығы немесе тарифтік кедергілер жүргізу. Шетел тауарларына салық арқылы олардың бағасын… - Тарифтік емес кедергілер (импортқа тыйым салу немесе шектеу… - Экспортты қолдау.

Сыртқы сауда саясатының салыстырмалы сипаттамасы.

  Мемлекеттің сыртқы экономикалық байланыстарын… - белгілі бір елдің басқа елдер арасындағы тауарлық, қызметтік, табыстық…

Халықаралық экономикалық интеграция

Еркін экономикалық зона (ЕЭЗ) - кейбір аймақтағы аудандарға экономикалық-әлеуметтік ғылыми… ЕЭЗ-ның негізгі мақсаттары: 1. Осы аймақты дамыту.

Негізгі түсініктер мен терминдер

Валюталық курс

Ғаламдық проблемалар

Еркін сауда (фритредерство)

Еркін экономикалық зона

Әлемдік шаруашылық

Протекционизм

Сауда балансы

Халықаралық сауда

Халықаралық экономикалық интеграция

 

 

Бақылау сұрақтары

 

1. Әлемдік шаруашылық.

2. Дүниежүзілік сауда.

3. Капитал миграциясы және оның түрлері.

4. Еркін экономикалық зона.

5. Валюталық курстың түсінігі.

6. Валюталық курстың халықаралық жүйесі.

7. Ғаламдық проблемалардың мағынасы.

 

 

Негізгі түсініктер мен терминдер

 

Абсолютті рента - жер иелерінің жердің құнарлы не құнарсыздығына

қарамастан барлық учаскеден бірдей алатын

рентасы (табысы).

 

Абстрактылы еңбек - тауар айырбасы кезінде көрінетін жалпы адам

  Акционерлік қоғам - бірнеше жеке капиталдың бірігуі… шығарып, оны сатудан түскен қаражат арқылы

Ең төмен жалақы - мемлекеттің ресми белгілеген еңбек (минималды) ақысының ең төмені деңгейі.

Жабық акционерлік қоғам - акциялары тек құрылтайшылардың немесе күні бұрын айқындалған адамдар тобының арасында ғана сатылатын шаруашылық формасы.

Жалақы - еңбеккерлердің білгілі бір уақыт кезеңінде

Күні, айы) алатын ақшалай табысы.

Жалпы ішкі өнім - статистиканың жинақтап қорытатын

Макроэкономикалық көрсеткіші; ел ішінде

өндірілген тауарлар мен қызметтердің

Белгілі бір кезеңдегі нарықтық құны.

 

Жалпыұлттық өнімнің - номинальды ЖҰӨ-нің нақты ЖҰӨ-ге дефляторы қатысын көрсетеді.

 

 

Жалпы ұлттық өнім - статистиканың жинақтап қорытатын

ішінде және сондай-ақ басқа да шет елдерде белгілі бір мерзімде өндірілген тауарлар мен қызметтердің…   Жарғылық капитал - құрылатын кәсіпорынға құрылтайшы-лардың…

Дебиеттер

1. Казақстан Республикасының Конституциясы, Алматы 1995 ж. 2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы… 3. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан- 2030»; 1-3 тараулар.…

Тақырып 1. Жалпы экономика теория пәні, оның әдістемелік негізі

(1кредит-сағат)

1. Экономика ғылымының пәні.

2. «Әдістеме» ұғымы және экономика теориясының ғылымына зерттеу әдісі.

3. Экономика ғылымының негізгі даму бағыттары.

Тақырып 2. Нарықтық қатынастардың дамуы және құрылуы.

Кредит-сағат).

1. Нарықты шаруашылықты ұйымдастырудың объективті себептерінің туындауы мен пайда бол шарттары: ресурстарды шектеу… 2. Экономикада нарықтың өзара іс-әрекеттің… 3. Нарықтың маңызды механизмдері: бағаның құралуы және бәсеке. …

Тақырып Кәсіпкерлік іскерлік, оның түрлері мен формалары

Кредит-сағат).

1. Кәсіпкерліктің мәні мен ерекшеліктері.

2. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің түрлері мен формалары.

3. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік іс-әрекеттің даму жағдайы.

Тақырып:. Сұраныс пен ұсыныс теориясының негізі. (1 кредит-сағат).

2.Сұраныс нарықтың бөлінбейтін элементі ретінде. Сұраныс заңы. 3.Ұсыныс- нарықтың элементі. Ұсыныс заңы. 4.Сұраныс пен ұсыныс икемділігі.

Тақырып. Тұтынушы тәртібінің теориясы. (1 кредит-сағат).

1.Пайдалық функциялары. Қажеттіліктердің пайда болу заңы.

2 Тұтынушылар тәртібі және пайдалық заңы. Госсен заңы

3.Шекті пайдалық теориясы Тұтынушылардың тепе-теңдігі.

4. Бюджеттік қисық және оның орналасуы.

5.Тұтынушылардың тепе –теңдігі.

 

Тақырып. Нарық қатнастары жүйесіндегі фирма. Өндіріс теориясы. (1 кредит-сағат).

1. Шығындар. Шығынның түрлері.

2. Изакоста және изокванта. Тұтынудың оптималдығы.

3. Өндіріс масштабының нәтижесі.

4. Өндіріс табыстары.

 

Тақырып.Нарық моделі. (1 кредит-сағат).

2. Жетілген бәсекенің жағдайдағы нарықтық механизмінің функциялары. 3. Монополия және оның негізгі түрлері. 4. Монополиялық бәсеке және олгополия.

Табыс фирмалық іс-әрекеттің негізгі нәтижесі ретінде

Еңбек нарығы және жалақы.Еңбек нарығындағы тепе-теңдік.

Еңбек нарығындағы Жетілмеген бәсеке.

Жер нарығы.Жер рентасы. Жердің бағасы.

Ссудалық капитал нарығы.

Тақырып Ұлттық экономика жүйе ретінде. Макроэканомиканың негізгі көрсеткіштері. (1 кредит-сағат).

1. ҰЕЖ-жалпы сипаттама.

2. ЖҰӨ және оны өлшеу әдістері.

3. ЖҰӨ мен нақты жалпы ұлттық өнім, ұлттық табыс, жеке және қолда бар табыстар көрсеткіштерінің өзара байланыстылығы.

 

Тақырып. Ұлттық экономиканың негізгі мақсаты –макроэкономикалық тепе-теңдік. (1 кредит-сағат).

2. Жиынтық ұсыныс, бағалық және бағалық емес факторлардың жиынтық сұраныс динамикасына… 3. Макроэкономикаылқ теңдіктің жалпы үлгілері.  

Арасындағы айырмашылықтар.

  13-Ақша, банк жүйесі, ақша несие саясаты. ( 1… 1. Ақша және оның функциялары. Ақша жүйесінің түсінігі мен типтері.

Студенттердің өзіндік жұмысына арналған тақырыптар жинағы.

1. Позитивті және нормотивті экономикалық теория. 2. Экономикалық жүйесінің жіктелім теория типтері:… 3. Экономикалық теорияның пайда болуы және негізгі кезендері.

Студентің өзіндік жұмысты ұйымдастыру

Туралы нұсқаулар

Студент өзіндік жұмысты ұйымдастыру мүмкіндігі:

· Кітапханада

· Интернет-класта

· Үйде.

Негізгі әдебиеттер

2. Шеденов.Ө.Қ; Жүрсінов Б.А.;Байжомартов У.С.; Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория, Оқулық. -… 3. Әубәкіров Я., Нәрібаев Қ., Есқалиев К. Т.б.… 4. Нұрпейсов Ж.К. Экономикалық теория негіздері, Оқу Құралы. -Ақмола, 1996ж.

Курстың саясаты.

2. Сабақ үстінде сөйлеспеу, газет оқымау керек, сағыз шайнамау, ұялы телефонды сөндіріп қою керек. … 3. Студенттерге іскерлік киім кию. 4. Сабақ босатқан жағдайда анықтама қағазын әкелу.

Білімді бағалау ақпараты.

Ағымдық бақылау-дәріс сабақтарына қатысу және белсенді араласу,практика немесе семинар сабақтарында… Аралық бақылау-тестілік тапсырма, жазбаша бақылау… Қорытынды (соңғы) бақылауемтихан түрінде өткізіледі.

Пән бойынша білімді бағалау кестесі.

Студенттердің білімдерін емтиханда бағалау     Емтихандағы баға …