Леуметтанудың категориялары мен заңдары

Әр ғылымның өзіне тән категориялары мен заңдары бар. Әлеуметтану ғылымының категориялары әлеуметтану білімінің пәндік ерекшеліктерін нақты түсіну үшін бастапқы ұғым болып саналса, ал әлеуметтік заңдылықтар оның мәнін ашатын қажетті ұғым болып табылады.

К. Маркс пен Ф. Энгельстің ғылыми еңбектерінде қоғамға, ондағы процестер мен қатынастарға ғылыми талдау жасалғанда екі ұғым қолданылған. Оның бірі - қоғамдық, екіншісі - әлеуметтік ұғымдары.

К. Маркс пен Ф. Энгельс жалпы қоғам туралы мәселе қозғағанда және қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, идеологиялық салаларының өзара байланысы жөнінде айтқанда «қоғамдық», «қоғамдық қатынастар» ұғымдарын қолданды, ал адамның адамға, адамдардың бір-біріне қарым-қатынастарының табиғаты туралы, олардың тіршілік әрекетінің алғышарттары жөнінде, социумда адамдардың алатын орны мен атқаратын міндеттері туралы, жалпы қоғамдағы қарым-қатынастар жөнінде қарастырғанда К. Маркс пен Ф. Энгельс «әлеуметтік» ұғымын пайдаланды және соған сәйкес «әлеуметтік қатынастар» туралы әңгіме де көтерді.

К. Маркс пен Ф. Энгельс шығармаларында кейде «әлеуметтік» ұғымы «азаматтық» ұғымымен бір мағынада қолданылған. «Азаматтық» ұғымы адамдардың нақты әлеуметтік қауымдастық, атап айтқанда , отбасы, тап, т. б. Шеңберіндегі және жалпы қоғаммен өзара әрекет етуімен байланыстырылды.

Қоғам туралы теорияны жасай отырып К. Маркс пен Ф. Энгельс қоғамның тіршілік әрекеттерінің қоғамдық қатынастардың бүкіл жақтарының өзара әрекеттеріне баса көңіл аударды, ал кейбір марксшіл ғалымдар «қоғамдық» және «әлеуметтік» ұғымдарын бір мағынада қолданатын болды, ғылыми айналымнан «азаматтық қоғам» ұғымы бірте-бірте шығып қалды.

Тәжірибелі әлеуметтану біршама дамыған Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-та жағдай басқаша қалыптасты. Осыған орай француз және ағылшын тілдерінде «әлеуметтік» ұғымы «қоғам» ұғымынан бөлініп алынып, дәстүрлі тар мағынада, яғни тәжірибелік түсінігінде қолданылды. Бұның өзі жалпы қоғамға қатысты құбылыстар мен процестерді белгілеуде қиындықтар туғызды. Сондықтан әлеуметтану дамуының белгілі бір сатысында «социентальды» ұғымы енгізілді, бұл ұғым жалпы қоғамды және экономикалық, әлеуметтік-саяси және т.б. тұратын бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесін сипаттау үшін қолданылды.

Отандық ғылымда «қоғамдық» және «әлеуметтік» ұғымдарының арасында нақты шектеудің болмауы - қалыптасқан кейбір тілдік дәстүрмен байланысты «әлеуметтік» ұғымы «қоғамдық» ұғымының синонимі ретінде қарастырылды. Әлеуметтанудың бірте-бірте дамуы мен байланысты «әлеуметтік» ұғымы өз алдына жеке маңыздылыққа ие болды.

Әлеуметтік - бұл нақты уақыт пен белгілі орында жеке адамдардың немесе жеке адамдар топтарының бірлесе еткен қызметінің процесі барысында ықпалдасқан сол қоғамның қоғамдық қатынастарының жиынтығы. Кез келген қоғамдық қатынастар (экономикалық, саяси, т.б.) жүйесі адамдардың бір-біріне және қоғамға қатынстарына қатысты болды. Сондықтан бұл жүйелердің әрқайсысының өзіндік нақты әлеуметтік аспектісі бар.

Әлеуметтік - бұл индивидтердің қарым-қатынасы мен өзара әрекетіне көрінетін әр түрлі жеке адамдардың біріккен қызметінің нәтижесі.

Әлеуметтік - бұл адамдардың өзара әрекетінің барысында пайда болады, нақты қоғамдық құрылымда олардың алатын орны мен рөлін анықтайды. Бұл өз кезегінде, жеке адамдар мен жеке адамдар топтарының қоғамдық өмір құбылыстары мен процестеріндегі әртүрлі қатынастарынан көрінеді.

«Әлеуметтік қауымдастық» - әлеуметтанудың негізгі категорияларының бірі. Әлеуметтік қауымдастық - бұл, индивидтер мен кез келген адам топтарының жай ғана қосындысы емес, керісінше ол тұрақты және тұтас әлеуметтік түзілім, оның субъектілері ортақ мүддемен біріккен және өзара бір-бірімен араласа әрекет етеді.

Осындай өзара әрекеттің нәтижесінде әлеуметтік қатынастар қалыптасады, қоғамда әлеуметтік сала ерекшеленіп, әрбір адам өзінің әлеуметтік саласын өз бойына сіңіреді. Әлеуметтік қауымдастық әдетте түрлі қауымдастыққа кіретін және соның ішінде әртүрлі әлеуметтік рөл атқаратын жеке адамның әлеуметтік болмысының (тұрмысының) сан алуан түрлері мен формаларын қамтиды. Сол тұлға мен қоғамның өзара қолданысы мен әрекетін жанама түрде көрсетіп береді. Әлеуметтанудың мәні мен ерекшелігін түсіну үшін әлеуметтік қауымдастық категориясы ең маңызды құбылыстар мен процестердің субъективтік қызмет жағын ерекшелеп, бөліп көрсетеді.

Өзінің түрі жағынан әлеуметтік қауымдастықтар соның кеңістік-мезгілдік көлемдегі түрі (мысалы, адамдардың әлемдік қауымдастығы және олардың мемлекеттік қауымдастығы; әртүрлі көлемдегі қоныстық қауымдастықтар; социодемографиялық қауымдастықтар) және олардың мүдделерінің мазмұны мен бірігетін түрі (мысалы, әлеуметтік-таптық, әлеуметтік-кәсіби, ұлттық т.б. қауымдастықтар) болып бөлінеді.

Әлеуметтанудың мазмұны жағынан терең, әрі кең мынадай категориялар бар: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институт, әлеуметтік ұйым, әлеуметтік топ, әлеуметтік әрекет, әлеуметтік мінез-құлық, т.б. Бұлардың әрқайсысы, өз кезегінде өте маңызды, алайда жалпыламалығы төмен категорияларды да осы айтылғандардан бөліп шығарады. Айталық әлеуметтік топ категориясы мынадай жеке ұғымдарды: тап, әлеуметтік топ, халық, ұлт, отбасы, т.б., ал әлеуметтік әрекет категориясы - әлеуметтік мүдде, әлеуметтік мақсат, әлеуметтік норма, әлеуметтік құндылық және т.б. ұйымдарды қамтиды. Әлеуметтанудың маңызды категоряларының қатарына әлеуметтік теңдік (немесе теңсіздік), әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік еркіндік, тағы басқа да ұғымдарды жатқызуға болады. Сөйтіп, әлеуметтанудың категориялары осы ғылым объектінің мәнді жақтарын, белгілерін, қасиеттерін көрсетеді.

Әлеуметтануда өз категориялары мен қатар басқа ғылымдардан енген категориялар да қолданылады. Мысалы, философиядан әлеуметтануға «қоғам, адам, құқық, индивид, прогресс, даму», т.б. категориялар ауысты, ал театр өнерінен - «рөл», заң ғылымынан - «статус» ұғымдары енген. Бұндай ұғымдарды әлеуметтану аясында қолдану ол ұғымдарды жаңа мазмұнмен байыта түседі.

Егер әлеуметтану категориялары объектінің мәнді жақтарын белгілерін, қасиеттерін, анықтайтын болса, әлеуметтанудың заңдары солардан туындайтын тұрақты қарым-қатынастар мен байланыстарды ашып көрсетеді.

Әлеуметтік заңдар адам қызметінің барлық саласын қамтиды және таралу аясына сәйкес өзіндік өзгешеліктері де болады. Айталық шағын топқа әлеуметтік жікке немесе тапқа, жалпы қоғамға әрекет ететін заңдар бар. Басқаша айтсақ, заңдар жалпы қоғам немесе оның бөлімдері арасында қолданылып, соларды қамтиды.

Барлық ғылыми заңдар сияқты әлеуметтік заңдардың мынандай негізгі белгілері бар: 1. Белгілі бір жағдай болғанда, яғни сол уақытта ғана әрекет ететін заң; 2. Осы жағдайларға орай әрдайым әрекет ететін заң; 3. Толығымен емес, жартылай және шамамен жүзеге асатын жағдайда әрекет ететін заң1. Бұл белгілердің зерттеушілер үшін маңызы өте зор. Заңның әрекетіне талдау жасағанда және оның мазмұнын тұжырымдағанда зерттеуші сол әрекетті іске асыратын шарттарды мүмкіндігінше ескеруі керек. Сондықтан «индивидтер әр кезде әлеуметтік топ құруға тырысады» деген тұрғыдағы тұжырымдар әлеуметтік заң болып саналмайды, өйткені онда заңның әрекет ететін шарттары айтылмаған. Керісінше, «ұйымдағы істер, конструктивтік әлеуметтік шиеленіс егер де оған сыртқы факторлар әсер етпесе және ұйым ішінде ресурстарды қайта бөлу жүргізілмесе», оның пайда болу себептерін жойғаннан соң кез келген уақытта шешіледі деген үлгідегі әлеуметтік заңның әрекеті баяндалған, өйткені оның шарты нақты ескертілген. Әрине ұйым сыртқы факторлардың ықпалынан біржола айырыла алмауы мүмкін және материалдық ресурстардың, ақпараттың ұйымның ішінде ірге теуіп қозғалысқа түсуін тоқтатуға да қол жеткізу оңайға соқпас. Алайда, қайсыбір ұйымдарда заңның әркет ету жағдайының мүлде тоқтатылуы кездеседі. Егер ұйымдағы шиеленіскен жағдай өзін тудырған себептерді жойғаннан кейін де шешілмесе, онда бұл заңның шартын тұжырымдаудағы ескертудің орындалмағанын білдіреді. Тағы бір мысал келтірейік. Егер бір мекемеде, адамға екінші мекемеге қарағанда сондай көлемдегі жұмысына артық жалақы төлесе, онда ол адам соның біріншісіне жұмысқа тұрады, тек жалақы айырмашылығы болмаса, оған бұл мекемедегі жұмыс ештеңесімен өзгешеленбейді. Мұнда әлеуметтік заң келесі бір түрде байқалып тұр. Кейде қызметкер жалақыны аз төлейтін мекемені таңдауы мүмкін, оның себебі мекеме үйіне жақын орналасқан немесе еңбек жағдайы жақсы болуы ықтимал. Бұл жағдайда заң әрекетінің шарты орындалмай отыр. Жалақыдан басқа, абсолютті жұмыс жағдайы бірдей мекеме болуы мүмкін емес, бірақ оларды бір-біріне жақындатуға әбден болады.

Әлеуметтік заңдар мен адамдар арасында тұрақты түрде байланыс орнатылады және ол талаптарға не бағынады, немесе олардан қашқақтайды, болмаса өзінің мінез-құлқын әлеуметтік заңдарға бейімдейді, немесе оларға қарсылық көрсетеді. Әлеуметтанушы әлеуметтік заңды ашқанымен, әлі ешкім білмейтін құбылыстардың, белгісіздіктердің бет пердесін аша алған жоқ. Керісінше, адамдар әлеуметтік заңдардан өздерінің күнделікті өмірдегі белгілерін көреді, әрқашан сол заңдардың көріністерін тәжірибелерімен салыстырып отырады.

Әлеуметтік заңдарды іздеп табу және зерттеу өте қиын. Бұл көптеген жағдайлардың болуымен, олардың күрделілігімен, бір-біріне жақындығымен, ұштасып жатуымен байланысты. Сондықтан да әлеуметтік топтарда адамдардың мінез-құлқы қайталанады, ал өз кезегінде бұл детальдардың көп болуына орай әлеуметтік заңдардың әрекетін жеке дара бөліп алу өте қиын.

Әлеуметтік заңдарды зерттегенде есте ұстайтын ерекше жағдайлар бар. Олар бұл жұмысты мейлінше жеңілдетеді. Әлеуметтік заңдар адамдардың өзіне қатысты мінез-құлқын, жүріс-тұрысын зерттеп реттейтін, адам санасынан тәуелсіз өмір сүретін объективті ережелер жиынтығы болып табылады және олардың негізін тарихи қалыптасқан мотивтер, мүдделер мен адамдардың тіршілік жағдайын қанағаттандыруға ұмтылыстары, қауіпсіздіктері, өзін-өзі көрсетулері және т.б. қалыптастырады. Сондықтан әлеуметтік заңдарды зерттегенде ең алдымен әлеуметтік топтың, жіктің, таптың немесе бүкіл қоғамды құрастыратын индивидтердің қажеттіліктерін (мұқтажын) анықтау керек және осы мұқтаждықтарды негізге ала отырып, индивидтердің мінез-құлқындағы қайталанатын әрекеттерді іздестіру қажет, осындай қайталанатын көріністерді тудыратын жағдайларды анықтау және қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік процестерді табысты басқару үшін қажетті білімділік, әлеуметтік заңдар тұжырымдалуы тиіс.

Әлеуметтік заңдардың қоғамдық құбылыстарды зерттеудегі, әлеуметтік процестерді басқарудағы маңызы өте зор. Әлеуметтік заңдардың қалыптасып, орнығуы мен әрекет етуі әлеуметтануда ғылыми тәсілдерді қолдану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Қоғамның өмір сүру процесі барысында орныққан әлеуметтік байланыстар белгілі бір заңдар мен заңдылықтардың негізінде пайда болып, әрекет етеді. Өз кезегінде бұл заңдар әлеуметтік құбылыстар мен процестердің ерекшелікті жақтарын да айқындап отырады. Әлеуметтануда әлеуметтік заңдарды анықтауда бірлестік қатынастар маңызды рөл атқарады. Жалпы бірлестік қатынастарға әлеуметтік топтар, қоғам мен ұйымдардың, т.б. арасында қалыптасқан қатынастар жатады.

Әлеуметтік заңдар оқиғаның барысында адамның ырқынан тыс қалыптасып, адам өміріне ықпал етеді. Бірақ адам сол әлеуметтік заңдарды басшылыққа алып, өзіне қажетті жағдайды жасай алады. Өйткені адам рухани және материалдық құндылықтарды өндіруге, өндірілген игіліктерді тұтыну мен бөлу, т.б. үрдістерге қатысады. Бұлар адамдардың қоғамдық бірлікте өмір сүруінде маңызды рөл атқарады.

Әлеуметтік заңдар адамдарды және олардың мінез-құлқын реттеп отырады, тұлғалардың арасындағы қатынастарды, олардың қауымдастықтарындағы қатынастарды анықтайды және адамдардың қызметі мен бірлестіктерінен көрініс табады. Әлеуметтік заңдардың қатарына, мысалы, әлеуметтік дифференциацияны және интеграцияны, әлеуметтік мобильділікті, қоғамдық өмірдің интернационализациялануын, индивидтің әлеуметтендірілуін (социализация) қоғам урбанизациясын, т.б. жатқызуға болады.

Әлеуметтанудың заңдарын классификациялау түрлі негіздерге сүйеніп жасалады. Заңдардың жалпылық (ортақтық) дәрежесіне сәйкес олар жалпы заңдар және ерекше заңдар болып бөлінеді. Жалпы заңдар қоғамның, социумның, тұтас әлеуметтік жүйенің дамуын анықтайды. Ал, ерекше заңдар - әлеуметтік жүйенің жеке элементтеріне, қоғамның бөлімдеріне тән.

Өзінің сипаты, көрініс табу тәсілі жағынан әлеуметтану заңдары динамикалық және статистикалық болып та бөлінеді. Динамикалық заңдар нақты жағдайдағы оқиғалардың желісі арасындағы қатаң да бір мағыналы байланысты көрсетеді. Ал, статистикалық заңдар әлеуметтік құбылыстарды қатаң белгілеп, анықтайды, әрі ықтимал дәрежеде де белгілейді. Бұлар әлеуметтік тұтастық шеңберінде болған әлеуметтік өзгерістердің негізгі бағыттары мен тенденцияларын көрсетеді.

Әлеуметтік заңдарды бүгінде бірнеше топтарға бөлеміз, атап айтсақ, біріншіден, инвариантты өмір сүретін әлеуметтік немесе сонымен байланысқан құбылыстарды байқататын заңдар. Бұл заңдар бойынша, егер де А деген құбылыс болатын болса, онда Б деген де құбылыс болуы тиіс. Екіншіден, даму тенденциясын көрсететін заңдар. Аталмыш заңдар әлеуметтік нысан құрылымының динамикасына себепші болатын өзара қарым-қатынастың бір түрінен келесісіне өту заңдары болып табылады. Қайсыбір әлеуметтік жүйе құрылымындағы элементтер мен тәсілдердің реттелген байланыстарының кеңістікте өзгеруі бұған дейінгі қалыпты жағдаймен анықталады. Құрылымның бұрынғы қалпының келесісіне осылай ықпал етуі даму заңының сипаты болып саналады. Үшіншіден, әлеуметтік құбылыстар арасында функционалдық тәуелділікті орнататын немесе коварнация қалыптастыратын заңдар. Даму заңдарымен салыстырғанда функционалдық заңдар қайсыбір әлеуметтік жүйенің салыстырмалы түрдегі тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз етеді. Мұнда жүйенің элементтері қозғалыста болғанымен, олар құрылымды мәнді өзгеріске түсіре алмайды. Егер де даму заңдары әлеуметтік объектінің бір сападан келесі сапаға өтуіне себепші болса, функционалдық заңдар осы өтулер үшін алғышарттар жасайды. Төртіншіден, әлеуметтік құбылыстар арасындағы байланыстарды белгілейтін заңдар. «Фунционалды» және «себепті» байланыстарды белгілейтін әр түрлі заңдардың болуы функционалдық себептің түрі бола алмайды деген сөз емес. Функционалдық байланыс себепті көрсетуі де мүмкін, көрсетпеуі де мүмкін. Бұл ұғымдар жарым-жартылай сәйкес келеді. Функционалдық тәуелділіктің болуы әлі де болса мәнді себептік қатынастарды көрсетпейді. Бесіншіден, әлеуметтік құбылыстар арасындағы ықтимал байланыстарды орнататын заңдар1. Адамдардың статусын белгілейтін де заңдар бар.

Әлеуметтік заңдар әлеуметтанудың қоғамда атқаратын міндеттерін жүзеге асыруға үлкен ықпал етеді.